Bzzlletin. Jaargang 8

[p. 100]

Duitse kroniek
André Matthijsse

Stefan Heym.

In haar bespreking van zijn roman Collin schreef Gerda Meijerink (Vrij Nederland, 7 augustus jl.) over Stefan Heym tenslotte: het moet voor iemand ‘die al twee keer in zijn leven het vertrouwen in een staat opzegde - in 1933 het vertrouwen in het Duitse Rijk en in 1952, uit protest tegen de deelname aan de Koreaanse oorlog, in Amerika - een diep ingrijpend gebeuren zijn dat hij nu voor de derde keer zijn staat de rug toe moet keren. En nu als oudere man misschien wel zonder hoop.’

Treffender regels over Heyms huidige situatie heb ik niet gelezen. Althans, in zeker opzicht. Want het is verwonderlijk dat een critica die zo juist aanvoelt waar bij Heym de pijn het meest schrijnt, die zo goed begrijpt waar de tragiek van Heyms politieke exodus ligt, dat zo iemand zich vergist in haar conclusie. Stefan Heym heeft de DDR niet de rug toegekeerd en hij zal deze staat de rug niet toekeren. Als hij zijn vertrouwen opzegt, dan geldt dat de machtshebbers (een bepaald soort leiders) en burocraten (idem); niet het socialistische Duitsland dat hij, zo heeft Heym al aangekondigd, slechts onder druk van het gebruik van geweld zal verlaten.

Maar niettemin, de gebeurtenissen van de afgelopen maanden kunnen voor Heym niet anders dan diep ingrijpend zijn geweest. Omdat Heym inderdaad voor de derde keer te lastig is voor de staat. En ik vind het bewonderenswaardig dat Gerda Meijerink juist deze persoonlijke tragiek heeft willen benadrukken.

Stefan Heym mag dan vooral uiterlijk ouder zijn geworden (ik schrok toen ik hem - dank zij uitstekend actueel werk van het IKON - deze zomer op de televisie zag: vergeleken met drie jaar geleden, toen Heym in Den Haag was, twintig jaar ouder), zonder hoop is hij geenszins. Hij is zelfs strijdvaardiger geworden. En hij heeft hierdoor medestanders gekregen, die hem niet lang geleden nog afwezen. Naar aanleiding van Collin publiceerde bijvoorbeeld Wolf Biermann in het Duitse weekblad Die Zeit een open brief aan prof. Havemann (die in de DDR huisarrest heeft vanwege zijn kritiek op het regime), waarin hij Stefan Heym zeg maar rehabiliteert. Wat was en wat is er met Stefan Heym aan de hand?

Zo voorbeeldig als Gerda Meijerink Heyms houding voorstelt, is die in werkelijkheid niet. Niet zo principieel heldhaftig tenminste. Heym is wel kritisch t.o.v. overheden, hij is het tegendeel van een autoritaire persoonlijkheid; ‘de staat’ heeft van zulke mensen vaak meer last dan steun en is meestal zo kortzichtig om daaraan een negatieve betekenis te hechten.

De eerste keer dat Heym lastig was, is zo'n 45 jaar geleden. Als 18-jarige gymnasiast schreef Heym in 1931 een gedicht over de aanwezigheid van Duitse officieren als militaire instructeurs in het Chinese leger van Tsjang Kai Sjek. Oprechte verontwaardiging van een scholier, wie zal zich daar druk om maken? Nazi's maakten zich er druk om. Door hun toedoen werd Heym van school verwijderd. Na een korte Berlijnse tijd, waarin hij meewerkte aan het voor de nazi's zo lastige tijdschrift Die Weltbühne, week Heym uit naar Praag; Hitler was inmiddels door Hindenburg tot het ambt van rijkskanselier geroepen. Een niet onbelangrijk detail uit deze Praagse periode is dat Heym in Tsjechoslowakije voorkwam op een lijst van ‘verdachte personen’. In welk opzicht verdacht, wordt duidelijk aan de hand van andere namen op die lijst, zoals de latere DDR-leider Walter

[p. 101]

Ulbricht; communistisch gespuis dus.

Dank zij een studiebeurs verliet Heym op tijd Europa. In de USA verging het hem aanvankelijk beter. Heym publiceerde zijn eerste roman en maakte als Amerikaans officier de bevrijding van Europa mee. Waarna hij voor de tweede keer lastig werd. Heym wenste niet mee te doen met de koude oorlog-propaganda die onmiddellijk na de Duitse nederlaag tegen de Sowjet Unie werd gevoerd. Hij keerde terug naar de Verenigde Staten, leerde het McCarthyisme kennen en de Amerikaanse manier van het verdedigen van de vrijheid in Korea. En toen keerde hij echt een staat de rug toe. Hij stuurde zijn militaire rang en onderscheiding terug naar (president) Eisenhower en vroeg asiel in de DDR; dat was in 1953.

Stefan Heym was zeer welkom in de DDR. De jonge republiek had behoefte aan internationaal bekende namen, met name Duitse, die zich voor het socialistische Duitsland uitspraken en dat door zich daar te vestigen ook in de praktijk bevestigden. Heym werd dan ook groots onthaald. Nog hetzelfde jaar ontving hij de belangrijkste literaire onderscheiding van de DDR, de Heinrich Mann-prijs. Dat was overigens heel gerechtvaardigd in dit geval. Heym was immers een auteur die in zijn (onmiddellijk wereldberoemde) romandebuut, Hostages, de strijd van het Tsjechoslowaakse broedervolk tegen de nazi's had beschreven, en in een volgende roman, The eyes of Reason, het aan de macht komen van de communisten in Praag. Zulke anti-fascistische thema's waren (en zijn) zeer geliefd in de DDR. En met die laatstgenoemde roman had de schrijver in het kapitalistische Amerika een hoop herrie op zijn hals gehaald. Alle reden dus voor een socialistische onderscheiding.

Maar toch kwam Heym niet bepaald op een gelukkig moment. 1953 is óók het jaar van de Berlijnse ‘oproer’, het jaar van het openlijk protest van de Berlijnse arbeiders tegen de maatregels van hun leiders. En Heym, de altijd zo kritische Heym, bleef ook in de DDR kritisch. De socialistische voormannen hadden het daar wel moeilijk mee, maar Heym was door hen zelf inmiddels op een te hoog voetstuk geplaatst om daar de consequenties uit te trekken. En anderzijds was Heym verstandig genoeg zijn kritiek niet te ver te drijven. In dit laatste ligt de verwijdering tussen Heym en anders kritische geesten in de DDR, als prof. Havemann en Wolf Biermann. Heym was zich teveel bewust van de problemen waarmee de staat te kampen had, had daardoor teveel begrip, was wellicht ook minder dapper. Desondanks telkens wrijving tussen de staat en de lastige Heym. Moeilijk werd de verhouding in 1974. In dat jaar verscheen in de Bondsrepubliek Heyms roman Fünf Tage im Juni. Het lag weliswaar in de bedoeling dat de roman tegelijkertijd in beide Duitslanden zou verschijnen, maar de socialistische autoriteiten pasten op het laatste moment.

In de DDR kan dat. Zoals alle socialistische landen kent de DDR een dwingende cultuurpolitiek, d.w.z. dat cultuur pas cultuur is als is voldaan aan door de overheid gestelde voorwaarden en regels. De grondwet beschermt dan wel het recht op vrije meningsuiting, dezelfde grondwet rekent ook af met meningen die met de grondwet in strijd zijn; zoiets als de onmogelijkheid hier je grondwettelijke vrijheid te gebruiken om een van de algemene norm afwijkende mening over een bevriend staatshoofd of leden van het koninklijk huis te verkondigen. Wat de literatuur aangaat, kent de DDR een Buro für Urheberrechte, de officiële instantie voor auteursrecht, die waakt over de ideologische juistheid van te publiceren werk. Deze instantie was het met Heym oneens over zijn roman en na een periode van touwtrekken vond Heym het wel best en verscheen Fünf Tage im Juni alleen in de Bondsrepubliek.

Dat kon, in het begin van de jaren zeventig, nog wel. Nu is de situatie in de DDR heel anders. Twee jaar geleden was er het geval Biermann, vervolgens kwam de ideologisch-economische kritiek van Bahro (die daarvoor in de gevangenis zit) etc. De machthebbers zagen zich gedwongen steeds meer hun macht te gebruiken, omdat ze niet weten hoe ze met de toenemende kritiek op hun beleid moeten omgaan. Het socialisme, waarin al die critici nog altijd geloven, is veranderd in burocratie en macht.

Over dit laatste gaat Heyms roman Collin. Heym, die heel goed wist wat hij had geschreven, nam niet meer de moeite de gebruikelijke burocratische weg te bewandelen. Hij publiceerde zijn roman zonder toestemming in de Bondsrepubliek. Dat was begin dit jaar en sindsdien escaleert de rel n.a.v. deze roman steeds verder.

Het is ook niet niks wat Heym heeft gedaan. Hij heeft met deze roman een einde gemaakt aan zijn grote ‘zwijgen’ van de laatste jaren. Hij heeft met deze roman een einde gemaakt aan de dans om de hete brij. Het zijn zijn eigen uitspraken. En toen het regime met zijn tegenacties was begonnen, leende Heym van een Westduitse tv-journalist de apparatuur om zichzelf op beeldband vast te leggen: Heym beklaagde zich erover dat de overheid probeerde hem het land uit te krijgen; een televisie-optreden in de West-Duitse actualiteitenrubriek ‘heute’, die ook in de DDR wordt bekeken.

De acties tegen Heym zijn ten dele formeel van aard. Door zonder toestemming een roman in de Bondsrepubliek te publiceren, waarvoor Heym honorarium ontvangt, ontvangt Heym zonder toestemming buitenlandse valuta; dat is dus een overtreding van de valutawet, waarvoor Heym door de rechtbank werd bestraft met een hoge geldboete. Tegelijkertijd werd over Heym geen goed woord meer geschreven. Hoewel de literatuurgeschiedenissen in de DDR en de schoolboeken zijn uitstekende literaire naam en houding verkondigen, werd hij van het ene moment op het andere afgekraakt en weggewoven als een voormalig Amerikaans staatsburger(!). Vervolgens werd een bijeenkomst van de offiële schrijversbond bijeen geroepen en werd Heym, met een aantal sympatisanten, als lid geroyeerd. Met deze maatregels hoopt men in de DDR Heym voorgoed de mond te hebben gesnoerd. Zonder het lidmaatschap van de schrijversbond en de toestemming van het Buro für Urheberrechte is het vrijwel onmogelijk in de DDR te publiceren of überhaupt als schrijver aan het woord te komen. Heym in het IKON-programma: dit zwijgen zal zeer welsprekend zijn.

Natuurlijk is deze rel niet ontstaan omdat Stefan Heym een boek in de Bondsrepubliek heeft gepubliceerd zonder de daarvoor noodzakelijke toestemming. Het gaat om de inhoud van de roman. En die liegt er inderdaad niet om. Collin is een roman over een machtsstrijd. Een machtsstrijd tussen ‘geest’ en ‘macht’. De ‘geest’ wordt vertegenwoordigd door een schrijver die wegens hartklachten in het ziekenhuis is beland. Daar ontmoet hij zijn tegenstander, de vertegenwoordiger van de ‘macht’, een minister van onmiskenbaar stalinistisch allooi. De schrijver Collin en de minister Urack geloven beiden dat zij slechts ten koste van de ander van hun kwaal kunnen genezen, kunnen overleven. En dat betekent oorlog tussen de twee. Een oorlog die op verschillende manieren wordt gevoerd. Beiden hebben schuld aan iets. Collin, bekend geworden door anti-fascistische werken, heeft allang niet meer gepubliceerd en probeert in het ziekenhuis, op aanraden van

[p. 102]

de criticus Pollock, door het schrijven van een autobiografie, over zijn artistieke crisis heen te komen. Hij wordt daarin gesteund door de vrouwelijke arts Christine die nog een idealistische socialiste is. Een andere vrouw die een rol speelt is Collins vrouw Nina. Met deze figuren speelt Heym een spel dat hem de mogelijkheid geeft een panoramische karakteristiek te geven van het leven en de machtsverhoudingen in de DDR in de periode Ulbricht. Collin mag zijn oorlog met Urack dan verliezen, hij moet de oorlog verliezen om zo aan te tonen dat de socialistische leiders, dat de socialistische arbeiderspartij nog altijd geen afscheid hebben (heeft) genomen van de stalinistische machtswellust. Het is deze kritiek waarmee Heym de huidige machthebbers in de DDR woedend heeft gemaakt. Temeer, omdat Collin niet zomaar een roman is. Het is een voor insiders gemakkelijk te ontcijferen sleutelroman. Alle belangrijke personages hebben trekken van bestaande prominenten. Geen wonder dat deze roman zo'n rel heeft doen ontstaan en niet in de DDR zal kunnen verschijnen.

Voor ons is het minder of helemaal niet van belang wie voor Heym model hebben gestaan. De roman wordt er niet minder interessant door als je de sleutel mist. Collin is al interessant genoeg voor wie wil weten hoe het er in de DDR ten tijde van Ulbricht aan toe ging. Als je dat leest begrijp je niet hoe Stefan Heym zolang alsmaar begrip heeft opgebracht en heeft gezwegen. Wat ook de uiteindelijke gevolgen van de nog steeds voortdurende rel zullen zijn, de roman is er, gepubliceerd en wel. De reacties van de machthebbers bewijzen het authentieke karakter ervan.

Stefan Heym: Collin

C. Bertelsmann Verlag, München. f 42,--