Bzzlletin. Jaargang 8

[p. 95]

Franse kroniek
Bewonderenswaardig boek van Dominique Fernandez
Pierre H. Dubois

Zeggen dat Dominique Fernandez een van de opmerkelijkste Franse schrijvers is van de laatste tien jaar is eigenlijk niet juist. Hij was dat al aanzienlijk eerder, want zijn eerste boek, een uitstekend essay over de Italiaanse roman en de crisis van het moderne bewustzijn, dateert uit 1958, toen hij ongeveer een jaar of twintig moet zijn geweest, en precies twintig jaar geleden verscheen zijn eerste roman, L'Ecorce des pierres. Maar pas de laatste tien jaar begint hij steeds sterker de aandacht te trekken, al viel hij tot dusver niet in de prijzen, maar het is bekend dat die dan ook geen norm zijn voor een belangrijk schrijverschap. Iemand als André Gide heeft vóór de toekenning van de Nobelprijs ook nooit een literaire prijs in Frankrijk ontvangen. De naam van Gide is overigens in verband met die van Dominique Fernandez en diens laatste boek L'Etoile rose (Bernard Grasset, Paris, Frs. 52.-) niet helemaal een toevalligheid, zoals aanstonds zal blijken.

Dominique Fernandez draagt een naam die in de Franse literatuur niet onbekend is. Zijn vader was Ramon Fernandez, een van de steunpilaren van de N.R.F. voor de oorlog. Deze in 1894 in Parijs geboren zoon van een Mexicaans diplomaat werd opgevoed door zijn moeder na de vroege dood van zijn vader. Zij was een beroemd mode-journaliste, oprichtster van de eerste Franse ‘Vogue’. Vermoedelijk door zijn contacten met Marcel Proust kwam hij in aanraking met Jacques Rivière, directeur van de Nouvelle Revue Française die hem in 1923 bij het tijdschrift betrok. Hij was lid van het comité de lecture van Gallimard, kende alle grote schrijvers van die tijd en was oprichter, samen met Emmanuel Berl, van het weekblad Marianne.

Een van zijn vrienden was Drieu la Rochelle. Zij waren allebei wat men nu ‘geëngageerde’ schrijvers noemt, geïnteresseerd in politiek, links maar met dezelfde gevolgen: zij kwamen terecht bij de groep van Doriot en bij de collaboratie (de intellectuele collaboratie) tijdens de jaren van oorlog en bezetting. Fernandez was geen antisemiet en hij staakte zijn medewerking aan het blad van Doriot, toen na de dood van de Joodse filosoof Henri Bergson een kwetsende necrologie in die krant verscheen. Hij stierf in 1944 aan een hartaanval. De laatste jaren had hij zich zonder illusies in de literatuur teruggetrokken en schreef nog een paar opmerkelijke boeken over Balzac, Barrès en Proust, waarvan het laatste onlangs werd herdrukt.

Dominique Fernandez heeft zijn vader nauwelijks gekend. Zijn ouders waren al gescheiden en hij werd op zijn beurt door zijn moeder opgevoed. Maar zijn literaire belangstelling heeft hij van geen vreemde. Hij schreef een aantal romans, waaronder het zeer bekend geworden Porporino ou les mystères de Naples, en voortreffelijke essays, waaronder L'Arbre jusqu'aux racines.

Dat ik de naam noemde van André Gide in verband met zijn jongste roman, zal alleen door de titel daarvan al duidelijk zijn. De ‘roze ster’ is namelijk, naast de ‘gele ster’, waarmee de nazi's de Joden discrimineerden, het teken waarmee de homosexuelen werden gediscrimineerd. En zoals Gide in de twintiger jaren met zijn tractaat Corydon voor de homosexualiteit opkwam, doet Fernandez dat nu in L'Etoile rose. Maar daarmee houdt de vergelijking dan ook op, want deze roman is zowel door opzet als door vorm en inhoud een volkomen ander soort boek.

Op bladzijde 377 leest men de volgende passage:

Vrees, dat er van mijn boek zal worden gezegd: ‘Het is een homosexuele roman’. En wat dan nog? Ik aanvaard deze definitie niet eerder dan de dag waarop hetzelfde stempel op alle boeken zal worden gezet. Is er iemand die La Chartreuse de Parme, Madame Bovary, Anna Karenina rangschikt in de familie van de ‘heterosexuele roman’? Van Emma wordt rekenschap gevraagd over de kwaliteit van haar liefde, niet over de identiteit van haar deelgenoten. Waarom zou de sexe als referentie moeten dienen en alleen een criterium moeten vormen voor de werken van schrijvers die niet-homosexueel zijn? Als Fabrice een gevoelig held is, waarom dan op Alain - een van de hoofdfiguren uit L'Etoile rose - een etiket plaatsen dat zijn personage verkleint of vereenvoudigt? Deze onrechtvaardige en kwetsende discriminatie berust op het meest absurde axioma.

De roman van Fernandez (en besprekingen in de Franse literaire pers hebben daar terecht op gewezen) is een moedig en een bijzonder mooi boek. Het is door zijn vorm ook interessant werk: een roman, maar van het type dat zich laat omschrijven als ‘de vorm zonder definitie’. Het is verhaal, maar in het verhaal is zowel beschouwing, betoog, pleidooi, zelfs statistiek en geschiedenis verweven. Het is een indrukwekkende som van de situatie van de homosexuelen in deze tijd als individuen, als sociologische groep, als verschijnsel in de verandering van sexuele normen, als vorm van menselijke bevrijding. Het is een ongemeen sterke - en geslaagde - poging om een zeer complexe werkelijkheid die op allerlei gronden en om allerlei redenen door de heersende moraal nooit onder ogen is gezien (niet gezien wilde worden) vanuit een wezenlijk ánder, feitelijk vrij gezichtspunt te benaderen, los van

[p. 96]

alle vooroordelen die er de eeuwen door, en zelfs door de alles-begrijpers van de psycho-analyse, op zijn gedrukt, met de slechtste, maar ook met de beste bedoelingen. Ik heb nog nooit een boek over dit onderwerp gelezen dat zozeer in staat is langs zowel gevoelsmatige als intelligente, redelijke, rustig constaterende weg, het besef bij te brengen hoezeer onze meningen, opvattingen, standpunten, zonder dat wij het ons realiseren, geconditioneerd worden door structuren van eeuwen en eeuwen, aangebracht in onze maatschappijvormen, onze zeden, onze religies, onze denk- en leefpatronen. Ik kan mij niet voorstellen dat een lezer, anders dan uit onwil, bij de lectuur geen nieuwe, bevrijdende perspectieven zou zien opengaan, die dan op een verrassende manier... vanzelfsprekend worden.

Verrassend is de roman overigens in menig opzicht. In de eerste plaats al, omdat men aanvankelijk min of meer naief in de veronderstelling leven kon dat in de zeventiger jaren van deze eeuw de emancipatie zo snel en zo ver om zich heen gegrepen heeft dat er nog maar zeer ten dele van een discrimerend taboe op het sexuele gedrag kan worden gesproken. Maar de meeste mensen weten niet hoeveel veronderstelde objectiviteit op vooroordeel berust.

Het hoofdpersonage, David, verbonden aan het hoger onderwijs, schrijft in de ik-vorm een tekst die gericht is tot zijn vriend Alain, die hij in het fundamentele jaar 1968 in Parijs, bijna, mag men zeggen, op de barricaden van de studenten-revolte, heeft ontmoet, communist en homosexueel. Ofschoon David tot het beschouwende in zichzelf gekeerde type behoort, is de aantrekkingskracht zo groot dat er een relatie van duurzaamheid en liefde ontstaat die, hoe anders zij ook is dan vaak wordt gedacht, overtuigend en ontroerend is.

Tegenover Alain spreekt David zich uit over zijn jeugd, levend met zijn moeder, in armelijke omstandigheden gedurende de oorlog, terwijl de vader afwezig is, de zijde kiezend van de vijand. De afwezigheid van de vader kan een verklaring vormen voor de homosexuele geaardheid die David op een dag ontdekt. Zo denkt o.m. een bevriend psychiater erover, die volledig begrip voor hem heeft en hem helpen wil in zijn poging zichzelf te ontdekken, zijn persoonlijke vrijheid te vinden. Maar die verklaring verklaart niets en levert niets op. Fernandez die, blijkens andere boeken, een uiterst scherpzinnig psychonalyticus is, neemt in dit boek de psychonalyse onder handen (en ook Freud betreffende zijn inzichten in de homosexualiteit) op een manier zo scherp en ironisch dat de waarde ervan wel niet te niet wordt gedaan maar tot aanmerkelijk bescheidener proporties wordt herleid.

De ervaringen van David, evenals die van Alain, liggen gesitueerd in een actuele wereld, waarin het moderne denken, de politiek van vandaag, de sociografie van de hedendaagse maatschappij op een spontane en natuurlijke wijze zijn geintegreerd. Dat ook Nederland en Amsterdam (Dominique Fernandez publiceerde in 1977 een boek over die stad) een element van de roman vormen mag een supplementaire aantrekkelijkheid zijn voor Nederlandse lezers, in feite onderstreept het alleen de internationale aard van het probleem.

De compositie van het boek schetst de ontwikkelingsgang van David, gezien vanuit het heden, chronologisch, althans wat de grote lijn betreft. Zijn ontmoeting met de vijftien jaar jongere Alain komt dus pas ver in de tweede helft. Dat levert in feite twee essentiële bestanddelen op: allereerst het verhaal van een geleidelijke, moeilijke, maar fascinerende bevrijding; vervolgens een liefdesverhaal van een grote kracht en een onmiskenbare oprechtheid, dat zich afspeelt in een klimaat van een uitzonderlijke nabijheid en herkenbaarheid, pitoresk, sordide, moedig, wanhopig, vermakelijk, vrij, - om adjectieven te gebruiken waarmee David zelf dat klimaat omschrijft. Het zijn adjectieven die men ook voor zijn boek kan gebruiken, zij het dan met de constatering dat het een oorspronkelijk, ontroerend, bewonderenswaardig werk is, een van de openhartigste en ontwapenendste ooit over dit thema geschreven en daarom zeker een van de belangwekkendste boeken uit de Franse literatuur van de laatste tijd.