Bzzlletin. Jaargang 8

[p. 40]

Vrijheid en liberalisme
N.a.v. John Stuart Mill's boek Over vrijheid
Karel van der Leeuw

John Stuart Mill (1806-1873) wordt door velen beschouwd als de grootste Engelse filosoof van de 19de eeuw. Nu is de grootheid van een filosoof minder gemakkelijk te meten dan de dikte van een kloostertafel. Waarom niet Coleridge, Boole of Bradley? De Engelse 19de eeuw is niet rijk aan originele geesten op het gebied van de filosofie, en ook Mill is geen groot vernieuwer. Mill is wel altijd veel gelezen, en is in het Angelsaksische gebied buitengewoon invloedrijk geweest, maar die invloed is veeleer te danken aan zijn gebrek aan originaliteit, dan aan zijn ingrijpende vernieuwingen.

John Stuart Mill is evenals zijn naamgenoot John Locke de vertegenwoordiger van twee typisch Engelse stromingen in de filosofie, te weten het empirisme en het liberalisme, en hij staat als zodanig aan het eind van een ontwikkeling die met Locke begint. Met Locke heeft hij ook gemeen, dat hij zich niet beperkt tot één gebied van de filosofie, maar een belangstelling voor kennistheorie kombineert met activiteiten op het gebied van de politieke en sociale filosofie. Locke en Mill, en in deze eeuw bijvoorbeeld Bertrand Russell, hebben daarbij ook gemeen, dat kenleer en politieke filosofie, eventueel verbonden door een metafysica, bij hen geen onverbrekelijk geheel vormen - zoals vaak bij de Duitse filosofen het geval is. Nee, ze hebben belangrijke bijdragen geleverd op beide terreinen, zonder dat er veel verband is tussen hun opvattingen op die verschillende terreinen.

Mill is evenals Locke een samenvatter, die een bestaande traditie voortzet en systematiseert, maar niet ingrijpend verandert. Zoals Locke min of meer aan de wieg staat van het Engelse empirisme, is Mill de laatste grote theoreticus van het klassieke Engelse empirisme (na zijn tijd wordt het nog eenmaal vernieuwd door de Oostenrijker Ernst Mach), voordat het empirisme geheel van karakter veranderde onder invloed van de moderne logica, die in Mill's tijd nog in de kinderschoenen stond. Juist daardoor is Mill's Logic lange tijd een van de bijbels van het empirisme gebleven. Het originele van Mill was, dat hij de opbouw van een theorie uit empirische gegevens geheel volgens formele bewijsregels wilde laten verlopen (de ‘canons of induction’), naar analogie van de afleiding van conclusies uit premissen. Daardoor is de term ‘inductieve logica’ (tegenover de ‘deductieve logica’) in zwang gekomen. Het gebied dat hij daarmee bestrijkt, valt thans onder wat we wetenschapsfilosofie noemen. Mill ging zover in zijn empirische opvattingen, dat hij meende, dat zelfs de wiskunde (getalsleer) uit de ervaring af te leiden, en dus logisch toevallig is. De wiskundige kennis, waarvan men zich moeilijk kon voorstellen dat ze er in een (fysisch) andere wereld anders zou uitzien, is immers lange tijd het pièce de résistance voor het empirisme geweest. Mill dacht inderdaad, dat er een wereld mogelijk zou zijn, waar de getalsleer van de onze kon verschillen, en waar bij wijze van spreken twee maal twee vijf kon zijn. Pas de ontwikkelingen in de logica waartoe zijn petekind Russell de stoot heeft gegeven, hebben onze kijk op het karakter van wiskundige kennis veranderd.

De poging om een strikt formele inductieve logica op te bouwen is hernieuwd door sommige neo-positivisten in onze eeuw, en pas de laatste 20 jaar onder invloed van de nieuwere inzichten in het karakter van wetenschappelijke theorievorming definitief opgegeven.

Behalve empirist was Mill liberaal en theoreticus van het liberalisme, en het in de reeks Boom klassiek vertaalde On liberty is zijn belangrijkste bijdrage tot de politieke theorie. Mill is de laatste grote theoreticus van het liberalisme, voordat de liberale theorie min of meer geparalyseerd werd door de opkomst van het socialisme dat bij de tekortkomingen ervan aanknoopte.

De liberale theorie is voor het eerst samengevat door John Locke in zijn Two treatises on government. Locke behoorde tot de tegenstanders van het despotisme van de Stuart's in Engeland, en moest vanwege zijn politieke opvattingen zelfs enige tijd naar Holland uitwijken. Hij keerde naar Engeland terug in het gevolg van Willem III bij de zg. ‘glorious revolution’ die tot het verdwijnen van het huis Stuart en van de absolute monarchie in Engeland leidde. Locke schreef zijn Two treatises als rechtvaardiging van die revolutie, en luidde daarmee het begin in van het burgelijk-constitionele tijdperk. Ofschoon Locke evenmin als Mill een groot vernieuwer was, zijn zijn formuleringen van de grondrechten van de mens klassiek geworden. Hij heeft bijvoorbeeld buitengewoon veel invloed gehad op de ideeën van de Amerikaanse revolutie, en langs die weg ook op de Franse.

Locke was een erfgenaam van de zogenaamde natuurrechttheorieën, waarvoor de grondslagen gelegd zijn door o.a. Althusius en Hugo de Groot. Het natuurrecht is gebaseerd op de veronderstelling, dat de mensen - historisch of rechtens - oorspronkelijk in een toestand van primitieve vrijheid leven, en dat de samenleving tot stand is gekomen door een onderlinge overeenkomst (samenlevingsverdrag of sociaal contract), waarbij de individuen een deel van hun vrijheid en beschikkingsrecht afstonden aan de maatschappij, die in ruil daarvoor het individu zekerheid en veiligheid kon bieden. De natuurrechttheoretici gaan er daarbij in het algemeen van uit,

[p. 41]

dat het verdrag slechts geldig blijft, zolang beide partijen (regering en burgers) zich houden aan de termen ervan; en bovendien dat bepaalde rechten, zoals het recht op bezit en het recht van meningsuiting, absoluut onvervreemdbaar zijn, en dus ook niet bij verdrag afgestaan kunnen worden.

Wij houden de volgende waarheden voor vanzelfsprekend, nl. dat alle mensen gelijk geschapen worden, dat ze door hun schepper met bepaalde onvervreemdbare rechten begiftigd zijn, waaronder leven, vrijheid en het streven naar geluk, - Dat, om deze rechten te garanderen, regeringen zijn ingesteld die hun macht ontlenen aan de instemming van degenen die geregeerd worden. - Dat, als ooit een of andere vorm van regering een bedreiging gaat vormen voor deze rechten, het volk het recht en zelfs de plicht heeft de regering te wijzigen of af te zetten, en een nieuwe regering te installeren...

heet het in de Amerikaanse Declaration of Independence in bewoordingen die een citaat uit Locke zouden kunnen zijn.

De liberale politieke theorie gaat uit van twee veronderstellingen, die voor praktisch alle filosofen van de 18de eeuw vanzelfsprekend waren, namelijk dat een samenleving in wezen een verzameling individuen is die uit eigenbelang een collectief vormen, en dat daaruit bepaalde rechten voor het individu (grondrechten) volgen, die door ieder mondig mens op grond van zijn redelijke vermogens kunnen worden ingezien. De eerste veronderstelling is door de liberale theorie eigenlijk nooit verlaten en komt ook bij Mill voor. Er volgt uit, dat er in de maatschappij een strikte scheiding gemaakt kan worden tussen de privésfeer en de sociale sfeer, en dat de sociale sfeer gedefiniëerd wordt door het kollektief belang. De grondrechten die daaruit volgen, hebben nog steeds kritische waarde, en in dat opzicht is het liberalisme nog een levend erfgoed. Antiek is de liberale theorie vooral, doordat ze het economische leven niet tot het kollektief belang, dus tot het maatschappelijk leven rekende. Ofschoon er bij de latere liberale theoretici wat dat betreft aarzelingen voorkomen, wordt door de 18de eeuwers zonder meer aangenomen, dat het individu voor zichzelf kan zorgen, mits het daarin maar niet belemmerd wordt door de heersende machten. Model voor de liberale theorie is de zelfstandige burger in een kleine democratie. Het type kleinschalig kapitalisme waaruit deze opvattingen voortkomen is echter zo totaal verdwenen, dat zelfs de liberalen van vandaag de dag deze veronderstelling eigenlijk niet meer huldigen, of het moest met de mond zijn.

Niet slechts bij de Engelse filosofen van de 18de eeuw, maar ook bij de Fransen en bijvoorbeeld bij Kant, leeft tevens de gedachte, dat de mondige burger, die zich vrij maakt van irrationele machten (zoals bijvoorbeeld geloof en traditie) en zelf nadenkt, tot het juiste inzicht in de constitutie van de samenleving zal komen. Er is een verbinding tussen politiek inzicht en waarheid, en juist de vrije mensen zullen zeker het eens kunnen worden, wanneer zij over de inrichting van de samenleving gaan denken. Waarheid en politiek ideaal zijn één. Zo is iedere burger eigenlijk medeverantwoordelijk voor de samenleving, leeft ieder mee, terwijl toch het redelijk denken vooraf regels voor die samenleving kan opstellen. Ieder die redelijk denkt kan immers ook tot de conclusie komen dat twee maal twee vier is?

De vormende factor in het liberalisme van het begin van de vorige eeuw is de school geweest van Jeremy Bentham, die zichzelf de Utilitarians of Filosofische radicalen noemde. Uit deze school is John Stuart Mill voortgekomen.

Bentham was aan de ene kant waarschijnlijk de laatste vertegenwoordiger van de typische redelijkheidsfilosofie van de Verlichting, aan de andere kant werd de reikwijdte van de menselijke redelijkheid door hem enorm ingeperkt. Als leerling van de Franse materialist Helvetius was hij van mening, dat de mensen uiteindelijk worden bewogen door leed en genot, en dat het grondprincipe van de moraal moest bestaan uit het verwezenlijken van de grootste hoeveelheid geluk (= genot) in de wereld: ‘the greatest happiness for the greatest number’. De taak van elke overheid bestaat uit het tot stand brengen van een zo groot mogelijke hoeveelheid geluk voor haar onderdanen. Deze opvatting maakt de moraal eigen tot een soort geluksboekhouding, en Bentham heeft zelf tot in het vermakelijke toe pogingen gedaan om leed en genot te kwantificeren en aldus een redelijke afweging van belangen mogelijk te maken.

In principe was het natuurlijk uitzichtloos om na te gaan, of er meer genot werd geproduceerd door bijvoorbeeld 12 mensen een glas bier te laten drinken, dan door er 5 naar een sonate van Mozart te laten luisteren. De kwantificering van het genot werd ook in de school van Bentham alleen mogelijk geacht, door genot in verband te brengen met consumptie. Optimalisering van geluk betekende dan maximalisering van de consumptie en eerlijke verdeling daarvan. In dat opzicht is de school van Bentham eigenlijk voorloper van het socialisme. Zij verschilden daarvan, doordat zij van mening waren, dat het doel het best verwezenlijkt kon worden door de economie geheel te bevrijden van de banden van de staat. Van de redelijkheid van het individu blijft bij hen eigenlijk alleen intakt, dat het individu in staat is over zijn eigen belang te oordelen. Het noodzakelijk evenwicht van belangen wordt dus het best gegarandeerd door het vrije spel der maatschappelijke krachten zijn gang te laten gaan.

De school van Bentham bestond voor een belangrijk gedeelte uit economen, eigenlijk kan men haar in veel opzichten als de grondleggers van de economische wetenschap beschouwen. Tot de kring der filosofische radicalen behoorden bijvoorbeeld Ricardo, Malthus, Say en James Mill, de vader van John Stuart Mill. James Mill, die de betekenis van Bentham's filosofie voor zijn politieke doelstellingen had ontdekt, en die een grenzeloos bewonderaar was van het rationalisme van Bentham, was de ziel van de beweging. De groep der Radicalen, ofschoon een kleine groep van intellectuelen, heeft in het politieke leven van Engeland in het begin van de vorige eeuw een invloed gehad die nauwelijks te onderschatten is. Juist doordat het kiesrecht beperkt was, speelden intellectuele factoren een veel grotere rol bij politieke beslissingen dan vandaag mogelijk zou zijn. Men vindt hun invloed bijvoorbeeld in de afschaffing van de protectie van de landbouw (Anti-Corn Law League), en in de invoering van een uitgebreider kiesrecht (Reform Bill). Juist deze verwezenlijking van hun doelstellingen heeft hun invloed echter doen tanen. De uitbreiding van het kiesrecht deed belangengroeperingen de politiek binnentreden die aan Bentham's filosofie geen boodschap hadden. Tegelijkertijd werden de desastreuze gevolgen van een volstrekt liberale economie duidelijk. Met Marx ontmaskering van de klassieke politieke economie als een burgerlijke ideologie is de fase van het echte liberalisme eigenlijk afgesloten, zozeer zelfs, dat de naam van Bentham nu alleen nog maar bij insiders bekend is.

John Stuart Mill is geheel opgevoed in de traditie en volgens de principes van het Utilitarianisme, d.w.z. volstrekt rationeel. Zijn vader nam vroegtijdig zijn opvoeding zelf ter hand,

[p. 42]

en deze bestond uit het ontwikkelen van het verstand. De arme John moest bijvoorbeeld reeds Grieks leren op een leeftijd dat andere kinderen nog vrolijk met een vuile luier rondhobbelen. Ook huldigde James een soort ‘discovery-learning’ principe, zodat hij zijn zoon vaak problemen opgaf, maar de oplossing ervan pas besprak, nadat het zoontje er zelf mee geworsteld had. John Stuart Mill - die deze belevenissen uitvoerig heeft besproken in een nagelaten autobiografie - was door deze opvoeding een intellectueel vroegrijp, maar emotioneel sterk achtergebleven kind. Rond zijn twintigste is hij daardoor een tijd in een ernstige krisis geraakt, waaruit hij zichzelf heeft opgeheven door zich te storten in de romantische poëzie van Wordsworth en Coleridge. Een wat merkwaardige verhouding met een oudere vrouw (waarmee hij later getrouwd is) die dezelfde voornaam had als John's moeder zal ook wel iets met die jeugd te maken gehad hebben.

Ondanks zijn pogingen zich te ontworstelen aan de invloed van zijn vader, is John Stuart Mill toch een aanhanger van de Utilitaristische opvattingen gebleven. Men merkt bij hem meer aarzelingen over de werking van de vrije economie, maar in hoofdzaken is hij verdediger van de liberale gedachte gebleven. Tegelijkertijd valt zijn periode van werkzaamheid samen met de opkomst van het socialisme: Mill en Marx waren bijvoorbeeld tijdgenoten. Zodoende is Mill een hekkesluiter. Tegelijkertijd is hij de vertegenwoordiger van beste verworvenheden van het typisch burgerlijke denken en kunnen veel van zijn opvattingen ook nu nog als radikaal gelden.

On Liberty houdt zich voornamelijk bezig met de afbakening van sociale sfeer en particuliere sfeer, en met name met de gronden waarop de gemeenschap gerechtigd is zich met het leven van het individu te bemoeien. Ingrijpen van de gemeenschap is volgens Mill alleen geoorloofd, wanneer de belangen van anderen door het gedrag van het individu worden geraakt. De gemeenschap mag nooit de enkeling tegen zichzelf beschermen: ieder mens heeft het fundamentele recht zijn eigen belang te bepalen of zijn hoofd te stoten. Het voorbeeld van alcoholisme dat hij daarbij aanhaalt, is ook vandaag de dag nog aktueel (drugs).

De afbakening van privé-sfeer en sociale sfeer is natuurlijk fictief en voor discussie vatbaar. Wat men laat gelden als privé-aangelegenheid, en wat als sociale aangelegenheid, is immers zelf objekt van een morele beslissing. Morele discussies gaan daar ook niet zelden over: het hele punt bij de discussie rond abortus provocatus bijvoorbeeld, is juist of de beslissing daarvoor beschouwd kan worden als een privé-aangelegenheid.

Het onderscheid tussen het sociale leven en het leven van het individu is echter door het socialisme vaak wel al te gemakkelijk afgedaan als een produkt van het burgerlijk-kapitalistische denken. Het op zich juiste inzicht, dat de privé-sfeer een produkt is van het sociale leven, en dat het economisch leven zeker geen produkt van het individuele bestaan is, kan makkelijk zelf weer gebruikt worden als excuus voor totalitaire gebruiken. Wanneer bijvoorbeeld Deng Xiao-bing de kwestie van de mensenrechten (een typisch stukje erfgoed van de Verlichting) afdoet als een uitgesproken burgerlijk probleem, waaraan de socialistische volksrepublieken geen boodschap hebben, dan heeft men het gevoel dat John Stuart Mill misschien toch minder achterhaald is dan vaak wordt voorgesteld.

Over vrijheid behoort zeker tot de klassieke werken die in de reeks Boom-klassiek thuishoren. Mill - ofschoon als naam minder bekend dan Descartes, Kant of Wittgenstein - hoort ook thuis in de rij. De vertaling is voorzien van een inleiding die informatief, maar wat beknopt is, en van uitstekende verklarende noten. Over de vertaling zelf kan ik minder enthousiast zijn. Uitgesproken fouten heb ik er niet zoveel kunnen vinden (de door Bas Levering in Vrij Nederland gesignaleerde verwarring van ‘liberty’ en ‘freedom’ lijkt mij wat minder rampzalig dan hij het doet voorkomen). De stijl van de vertaling bevalt mij echter niet. Terwijl Mill tamelijk vloeiend schrijft en juist het voordeel heeft een van de weinige makkelijk leesbare filosofen te zijn, is de vertaling omslachtig van stijl, niet zelden door te grote getrouwheid aan de Engelse zinsstruktuur. Men heeft daardoor vaak het gevoel met een niet onverdienstelijke eindexamenvertaling te doen te hebben.

John Stuart Mill: Over vrijheid

Vertaling: W.E. Krul

Boom. 187 blz. f 25,50