Bzzlletin. Jaargang 8

[p. 33]

Toegift
J.H. Donner

Tot slot een toegift, n.a.v. het artikel dat Willem de Ruiter in de Revisor IV 3 publiceerde, over het middelste, symmetrieverhaal van de bundel.

Willem de Ruiter stuit op het al gesignaleerde probleem: waar gaat zo'n verhaal nou over? Hij heeft het opgevat als ‘een realistisch verhaal over een niet-gefingeerd denker’ en meent dat het daarom moet voldoen aan een aantal eisen, die hij vervolgens formuleert en die er op neer komen, dat 's mans denken zo volledig mogelijk moet worden weergegeven en in ieder geval niet vervalst mag worden door dingen te suggereren die hij nooit gedacht kan hebben. Willem de Ruiter komt dan tot de conclusie, dat het verhaal aan die eisen niet (geheel) voldoet.

De fout zit hier bij Willem de Ruiter. De criteria die hij aanlegt slaan op een heel ander soort verhaal; op de levensbeschrijving van Ernst Mach b.v. die ongetwijfeld zal bestaan of op een didaktische weergave van één van zijn lezingen, dat eventueel nog geschreven zal moeten worden - en waarom niet door Willem de Ruiter want die is goed op de hoogte - maar niet op het verhaal Symmetrie, want dat gaat over symmetrie. Dat is het onderwerp en daartegenover fungeert ook Mach als niet meer dan een figurant. Zeker als een figurant, die door de schrijver met het grootste respect behandeld wordt en wat Willem de Ruiter in feite laat zien is juist, hoe precies Mulisch zich aan de feiten houdt en hem niets in de mond legt, dat hij ook niet inderdaad gezegd, althans geschreven heeft.

Maar toch, een figurant en binnen het décor van zijn lezing, wordt inderdaad iets gesuggereerd door iemand anders, dat ver voorbijgaat aan alles wat Mach ooit bedoeld heeft.

Het zijn eigenlijk niet meer dan twee kleine détail's, waardoor Willem de Ruiter zo gestoken is in dit verhaal, maar gezegd moet worden, dat hij blijk geeft van intuitie door juist die eruit te lichten, want ze zijn inderdaad van de grootste betekenis binnen de bundel als geheel, ook al begrijpt Willem de Ruiter daar kennelijk niets van.

Wanneer Mach een horloge in een spiegel laat zien, wordt vermeld, dat ‘mijn grootvader een vreemd gevoel kreeg van een naar het verleden teruglopende tijd’.

Dat is voor Willem de Ruiter aanleiding tot een misschien grappig bedoelde verhandeling over de vraag of je het onmogelijke kunt voelen. Daarbij vermorzelt hij en passant ook nog even Wittgenstein en zijn betoog heeft veel weg van de leraar Nederlands die de uitdrukking ‘kijken alsof je water ziet branden’ wil verbieden, want water kan niet branden.

Deze korte passage over dat vreemde gevoel van de grootvader heeft op zichzelf nog niet veel te betekenen en is eerder op te vatten als een - voor Mulisch zeer typische - kleine anticipatie op iets anders, dat even later voorvalt.

Mach haalt dan een instrument tevoorschijn, een vreemdsoortige houten kijker, waarmee door spiegels de blikrichting van de ogen verwisseld kan worden en het dieptezien dus omgekeerd.

‘Hierin’ zei hij, terwijl hij het instrument omhoog hield ‘is al het holle bol, al het bolle hol, al het dichtbije ver en al het verre dichtbij’.

Dan komt het: ‘Op dat moment boog de student die voor mijn grootvader zat, zich opzij en fluisterde tegen zijn buurman:

‘Zo'n ding zou je voor de tijd moeten uitvinden’.

Deze ‘voor mijn grootvader’ zittende student is natuurlijk zeer Mulisch verwant, seautoscopie of niet. In ieder geval is hij eerder de hoofdpersoon in dit verhaal dan Mach. Maar Willem de Ruiter kan die opmerking absoluut niet plaatsen.

Hij vindt het ‘een niet erg intelligente opmerking, want was zou je met dit apparaat moeten verwisselen? Zo we al een eigen ingebouwde klok bezitten, dan is deze inwendige klok, evenals onze oren dat zijn met betrekking tot tonen, geen symmetrisch orgaan’.

Willem de Ruiter begrijpt het verband eenvoudig niet. Door veel en diep nadenken aan de hand van een verkeerd begrepen Wittgenstein, lijkt mij, en volgaarne wil ik te hulp komen om wat opheldering te verschaffen, want wie ook maar iets van Mulisch gelezen heeft, begrijpt onmiddellijk wat deze student bezielt.

Voor Willem de Ruiter is ‘tijd’ iets innerlijks, een gevoel van duur misschien, maar voor Mulisch is zoiets als verleden een zeer reëel iets en wanneer er een kijker ter sprake komt, waarmee het verre dichtbij te brengen is, dan associeert zijn student dat direkt met de telescopen, waarmee onze sterrenwachten het heelal in de gaten houden: het verleden. De wetenschap dat de sterrenhemel in feite het verleden is doet bij deze student het stoutmoedige plan postvatten, die verrekijkers ook maar eens om te bouwen, om de beelden die nu ter hoogte van Proxima Centauri, Sirius of, pak weg, Aldebaran moeten zijn, terug te halen.

Nu kan men dit als triviale onzin van de hand wijzen en Willem de Ruiter lijkt mij daar ook wel een beetje het type naar. Maar misschien is hij nieuwsgierig.

‘Tijd’ is bij Mulisch niet een gevoel, maar het tegendeel van zien. Het zien is het ogenblik, dat de volledige werkelijk-

[p. 34]

heid omvat, want alleen wat zichtbaar is, bestaat, maar op volstrekt onbegrijpelijke wijze moet er nog iets zijn, iets, dat zich manifesteert, door het ogenblik weg te nemen, de ogen uit te rukken: tijd.

Dat dit een uiterst primitief wereldbeeld is, behoeft geen betoog, maar het zou Mach, juist door zijn onmiddellijkheid, zeker geïnteresseerd hebben.

En ik zeg het nog niet eens goed - er is in begripsmatige bewoordingen ook nauwelijks over te spreken, want dit is nu de onlogische wereld, waar Wittgenstein van zei, dat wij niet eens zeggen kunnen, hoe hij eruit ziet. Maar mogen wij het misschien proberen?

Want het grootste geheim is nog, dat zien en tijd geen volstrekte tegenstelling vormen, maar verwantschap hebben! Wanneer men de desbetreffende beelden bij Mulisch analyseert, lijkt het erop, dat ook de tijd een oog is, een moederoog.

Dat is de laatste symmetrie en de eigenlijke reden, dat die student opveert: dat door de verwisseling van twee ogen het onmogelijke zou zijn te bewerktstelligen.

Nog eens: het is het wereldbeeld van de koppensneller en van weinig nut. Dan alleen om Mulisch te kunnen lezen (en nog een paar andere schrijvers van de eerste grootte).

Want deze uiteindelijke symmetrie van zien en tijd is de grondformule van de bundel Oude Lucht. Die student meldt zich nog een keer: Wanneer Mach het spiegelbeeld van Für Elise op de piano speelt, roept de jeugdige snaak ‘Von Elise!’ Het grapje aan de oppervlakte - dat het zo dilettantisch klonk - verbergt een diepere zin: De omkering van het perspectief in de beide hoofdverhalen van de bundel. Het openingsverhaal is geschreven als brief voor iemand. Het titelverhaal is gebracht op aanwijzing van haar.

Deze verwisseling van optiek is de omkering van de tijd zelf. In mijn droomanalyse ben ik daar niet op ingegaan, maar de ‘wij’ van het tegenverhaal dat ik analyseerde moet men zich voorstellen als een moeder van vroeger, met de schrijver als kind. Vanuit een ver verleden wordt een - iets gewijzigd - heden, op grote afstand bekeken.

Ik vrees dat deze toelichting Willem de Ruiter alleen maar zal staven in de opvatting, die hij in zijn artikel probeert waar te maken en die hij samenvat in een aan D. Hillenius ontleend motto, waarin deze zich erover beklaagd, dat schrijvers als Mulisch zo onwetenschappelijk zijn.

Exactheid van methode en strenge discipline in de uitdrukking maken de schoonheid uit van wat Mulisch schrijft. Dat zijn deugden, die ook de man van wetenschap niet misstaan en zeker Hillenius zou op dit punt nog veel van Mulisch kunnen leren.

Maar inderdaad, Mulisch heeft natuurlijk juist Ernst Mach in het mathematische middelpunt van zijn bundel geplaatst, omdat deze een van de laatste, grote - in Mulisch' terminologie - ‘apocrieven’ is.

De wetenschap is de glorie van de mensheid en de zin van de geschiedenis, maar de literatuur staat daarbuiten en juist zij, die op de schroothopen liggen langs het pad, dat de wetenschap gegaan is, zijn haar helden.

Deze opvatting over de literatuur als zodanig is niet zo zeer anti-wetenschappelijk als wel anti-historisch. Alle wetenschap is als literatuur begonnen en maakte zich daaruit los door het verschil tussen het mogelijke en het onmogelijke te aanvaarden. Maar de literatuur houdt op, waar ontwikkeling en vooruitgang beginnen. Zij bevindt zich in een ruimte buiten de geschiedenis, een Nunc Stans, waar alleen maar oneindige herhaling is, van wat de wetenschap vergeten is.

‘De slapenden zijn medescheppend en medewerkzaam aan wat in de werelden geschiedt’. Mulisch' lievelingswoord van Herakleitos.

Deze gedachte over het wezen van de literatuur zal men overigens slechts bij flarden zo door Mulisch gesteld zien, want het brengt hem op heftige wijze met zichzelf in conflict.

Hij weet, dat hier de zwarte moddervloed van het obscuratisme dreigt en herhaaldelijk komt hij vlakbij de vraag of niet alle literatuur nazisme is, want ook Hitler noemde zichzelf ‘eine unhistorische Bewegung’ en Mulisch citeert Thomas Mann, die hem daarom ‘Bruder Hitler’ noemde.

Zo blijft, hoe je het ook bekijkt, dit schrijven volstrekt met zichzelf in tegenspraak.

Voor de Willem de Ruiter's zijn die spanningen te groot en de gedachtensprongen te ver. Zij willen begrijpen door alles tot knusse kategorieën te herleiden, ‘gevoel’, ‘klok’, ‘logica’. Ze denken met handen en voeten, maar daarmee kom je bij Mulisch niet ver, want die denkt met het oog. En het oog heeft zijn redenen, die de rede niet kent.

Mij spreekt het daarom juist zeer aan, maar helaas moet ik merken, dat mijn commentaren het onbegrip en de weerzin alleen maar doen toenemen.

Misschien zal dit werk, dat in zoveel opzichten een uiteenzetting is met tijd en dood, zijn raadsel pas kunnen onthullen wanneer het af is en de maker ervan definitief achter de gezichtseinder verdwenen. Misschien staat hij zelf voorlopig nog teveel in de weg en moet zijn werk daarom voorhands onbegrepen blijven.

Een Perzisch spreekwoord wil, dat een vriend iemand is, die ons ziet, zoals men ons na onze dood zal zien. Mijn pogingen over die barrière heen te springen, moeten als mislukt worden beschouwd.

Ik zal daarom verder over Mulisch zwijgen.