Bzzlletin. Jaargang 7

(1978-1979)– [tijdschrift] Bzzlletin– rechtenstatus



[pagina 106]
Duitse kroniek André Matthijsse Hoe een schrijver telkens opnieuw weer kan verrassen. Elk boek van Martin Walser lijkt alleen te worden geschreven omwille van het slotgedeelte. Walsers romans en novellen zijn altijd levensgeschiedenissen, prachtig verteld materiaal, maar alleen verteld omwille van het slotgedeelte. En al die slotgedeelten zijn varianten van Walsers poging een antwoord te geven op de vraag hoe je je als Duitser in het naoorlogse kapitalistische Duitsland geestelijk staande kunt houden. Telkens nieuwe antwoorden, die, als je ze op een rij zet, een ontwikkeling laten zien. En telkens als je denkt dat Walser het uiteindelijke antwoord heeft gevonden, verrast hij even later met een nieuwe variant op zijn thema. De ontwikkeling die zich in die varianten aftekent, verloopt overigens niet harmonieus. Het is een kwestie van zoeken en proberen, de ontwikkeling is niet een voortgaande, laat zijstappen zien, soms een teruggang. Dat is waarschijnlijk wat die ontwikkeling zo spannend maakt. Walser deed er meer dan tien jaar over om zijn trilogie over de figuur Anselm Kristlein - het prototype van de kameleonachtige welvaartsmens - te voltooien zonder een antwoord te vinden. De trilogie werd in 1960 ingezet met de roman Halbzeit, waarin Kristleins pogingen een sociaal-economische rechtvaardiging voor zijn bestaan te vinden centraal staan. In de tweede roman, Das Einhorn, wordt Kristlein schrijver en zoekt hij het in de (beschrijving van de) liefde. Na deze roman, die in 1966 verscheen, werd het betrekkelijk stil rond Walser. In 1970 publiceerde hij het prozaboek Fiktion, waarmee hij de romanreeks doorbrak: een soort steeple-chase langs associaties over een lastig en kronkelig gedachtenparcours. In 1972 verscheen de korte roman Der Gallistl'sche Krankheit, de bondige beschrijving van de diagnose, de analyse én de genezing van een ziekte die zich in Fiktion zo plotseling had afgetekend. Een ziekte die toen nog naamloos was en die de figuur Gallistl daarom maar naar zichzelf vernoemde. Deze ziekte is die van een lijden aan onze individualistische concurrentiemaatschappij. Gallistl vindt genezing in de vriendelijke solidariteit van het socialisme, waar hij tenslotte naar zal vertrekken. In deze roman werd ook het schrijversprobleem van Walser duidelijk: de na-oorlogse auteur (van de Gruppe 47) voor wie zijn schrijven geen oplossing blijkt te zijn voor de ‘Duitse’ pijn. Zoals in Günter Grass' roman Ortlich betäubt de pijnstiller Arantil niet tegen de kiespijn van de hoofdpersoon helpt, zo is er ook geen Westduits geneesmiddel voor Gallistl. Walser verkeerde in dezelfde ongelukkige hoek waarin ook Grass zat. Gallistl kan naar het socialisme vertrekken, Walser niet. Dus keerde Walser, in 1973, terug naar Kristlein. In het derde deel van de trilogie, Der Sturz, stond de mislukking centraal. De verwoede pogingen van Kristlein om zich, zelfs letterlijk, een weg door het leven te slaan, liepen in deze roman uit op een volledig niets: de roman eindigde met een autoongeluk, met de val die nog eens mocht accentueren hoe definitief de maatschappelijke val eigenlijk was. Maar er zat in het slotgedeelte een gemeen addertje. De roman wordt verteld door Kristlein, die zich verbeeldt tegen zijn vrouw te praten als zij aan zijn ziekbed zit wanneer hij in de kreukels ligt. Een verhaal dat m.a.w. bestaat bij de gratie van de voorwaarde: indien ik en wanneer dan zij, en het derde en laatste gedeelte van het boek, waarin dus de uiteindelijke val, is in de futur geschreven, is dus fictief. Een 350 pagina's lang mogelijk verhaal dat uitmondt in een mogelijkheid. De terugkeer naar Kristlein leverde geen alternatief. Ook de in 1976 verschenen roman Jenseits der Liebe bleef in dit opzicht problematisch: de hoofdpersoon besluit dan maar een einde aan zijn leven te maken. Maar zelfs de zelfmoord mislukt. Voortbestaan dus maar, maar hoe? De het vorig jaar verschenen novelle Ein fliehendes Pferd gaf een passend antwoord op deze vraag. De hoofdpersoon van deze novelle is Helmut Halm; in leeftijd even oud als Walser, zijn naam mag veelzeggend heten. Helmut lijkt de oplossing te hebben gevonden: ‘Onbereikbaar te zijn, dat werd zijn droom’, en: ‘Incognito was zijn liefste wensbeeld’. Een leraar die voortdurend onder de druk van de idee leeft, dat de mensen in zijn omgeving hem kennen, hem doorhebben, terwijl hij dat niet wil. Hij wil een ander, d.w.z. zichzelf maar anders, zijn. Eens per jaar ontsnapt hij aan de druk, tijdens een vakantie aan het Bodenmeer (de geboortestreek van Walser). Al elf jaar lang gaat hij met zijn vrouw Sabine naar hetzelfde pension, waar hij zich al elf jaar hetzelfde gedraagt; in de veilige wetenschap dat zo niemand daar weet wie en wat hij in werkelijkheid is. Toch loopt het ook met Halm verkeerd af. Halm is een uitgeblust mens, hij laat zich voortdrijven, grijpt niet meer in. Als Sabine op een terrasje wil gaan zitten, terwijl hij zich wil verdiepen in de dagboeken van Kierkegaard, wordt er op een terrasje gezeten. Halm lijkt zich daar niette-
[pagina 107]
min uitstekend bij te voelen. Een uitweg is er toch niet en hij blijft op dat terras onbereikbaar. Op dat terrasje tijdens de jaarlijkse vakantie loopt hij echter een jeugd- en studievriend tegen het lijf. Halm denkt eerst nog met een oudleerling te doen te hebben: Klaus Buch is lang en sportief, heeft geen buik te verbergen, draagt blue jeans, heeft een jonge vrouw ‘als een trofee’ naast zich. Een confrontatie die Halm als een bedreiging ziet, maar waaraan hij niet kan ontkomen. De twee zijn elkaars tegenpolen. Er ontstaat een soort psychologische tweekamp die wordt beheerst door wederzijdse misverstanden. De belangrijkste is dat de twee het hoog maar verkeerd van elkaar op hebben. De terughoudendheid van Halm, die op angst berust, wordt door Buch uitgelegd als beheerste weloverwogenheid. De sportieve en gezonde levenswijze van Buch wordt door Halm niet doorzien als een vlucht voor maatschappelijk mislukken. Eigenlijk vullen de twee elkaar prachtig aan. Buch voelt het ook zo en brengt het onder woorden: samen er van door, naar de Bahama's, alles achter laten, een nieuw, vrij leven tegemoet. Dit gesprek tussen beide mannen heeft plaats in een zeilboot op het Bodenmeer. En kijk, dan steekt er plotseling een stormwind op. Halm die niets van zeilen weet, is overgeleverd aan Buch die zich stoer uitleeft. En dan doet Halm eindelijk eens wat: hij stoot Buch overboord. Zijn tegenpool verdwijnt in de golven. Terug bij zijn vrouw is Halm veranderd, er worden fietsen gekocht, er zal voortaan anders worden geleefd. Maar zo gaat het in het leven niet. Dus ook hier niet. De doodgewaande Buch duikt weer op. Bij Halm breekt dan iets. Het is afgelopen met zijn fietsplannen. De dagboeken van Kierkegaard komen weer in beeld. En vooral wil hij weg van die plek. Sabine mag de bestemming uitkiezen. Het is kortom alweer mislukt. Is het besef dat er geen uitweg is in deze novelle negatief geschetst, in de dit voorjaar verschenen roman Seelenarbeit geeft Martin Walser heel verrassend een positieve betekenis aan dit besef. Positief een beetje in die zin zoals bij de personages van Hermann Hesse wel is te vinden: je geluk vinden in jezelf, in je eigen bezigheden. Om tot dit slotgedeelte te komen, pakt Walser weer eens flink uit. En grijpt eerst terug: naar de pijn. De hoofdpersoon is ditmaal Xaver Zürn, chauffeur van Dr. Gleitze, een industrieel. Zürn heeft buikpijn, maar ziek is hij niet. Je kunt hem een binnenvetter noemen. Zürn denkt na, chauffeurt en is daar trots op. Wat Zürn in Seelenarbeit allemaal denkt is niet na te vertellen.
[pagina 108]
De roman wordt niet door grijpbare handeling gedragen; niet voor niets viel n.a.v. deze roman weer de betiteling ‘Bodensee-Proust’ voor Walser. Waar Zürn uiteindelijk terecht komt, is bij het besef dat hij zichzelf moet zijn. Hij breekt met het image van niet-roker en niet-drinker, wat hem zijn positie van privé-chauffeur kost. Hij breekt met het idee dat zijn kinderen (twee dochters) het beter moeten hebben dan hun ouders, dus hogerop moeten. Zürn wordt zichzelf, komt voor zichzelf uit, geeft zichzelf niet meer anders voor dan hij is. Deze houding levert de eerste happy-end in het oeuvre van Martin Walser op. Weer opnieuw denk ik dat hiermee het uiteindelijke antwoord is gegeven. Tegelijkertijd weet ik dat het volgende boek van Walser dat denkbeeld zal logenstraffen, dat hij me met een nieuwe variant zal verrassen. Een nieuwe variant, geschreven in een stijl die erbij past: Walser kan heel zakelijk zijn, of droog en triviaal, dan weer sprankelend en humoristisch, breedsprakig; alles naar gelang wat wenselijk is. Dat is een aspect dat hier niet aan bod is gekomen. Ik heb Walser alleen vanuit één bepaalde thematische hoek belicht. En dat terwijl er nog zoveel andere kanten aan zijn werk zitten die zeer de moeite waard zijn. Van zijn voormalige groepsgenoten Böll, Grass, Lenz verschijnen voortdurend Nederlandse vertalingen. Is het niet schandalig dat dat met Walsers werk, met deze ‘Bodensee-Proust’, niet gebeurt? Van Günter Grass is, eveneens dit voorjaar, een verhaal verschenen, dat ook niet zo snel in het Nederlands zal worden vertaald. Te Duits, te literair. Een literair hoogstandje van de eerste orde, dat zijn bestaan dankt aan de verjaardag van Hans Werner Richter die het vorig jaar zeventig werd. Richter is de oprichter van de Gruppe 47. De bijeenkomst van 1956 betekende de ontdekking van het literaire talent van Grass. Een aardig detail daarbij is dat Grass naar die bijeenkomst toe kon komen, omdat Wolfgang Hildesheimer zo vriendelijk was wat grafiek van hem te kopen. Het doet er allemaal natuurlijk niets toe, maar Grass' verhaal, Das Treffen in Telgte, zou nooit zo geschreven zijn zoals het nu geschreven is, als deze gebeurtenissen niet plaats gevonden hadden. Voor een beetje begrip van het verhaal moet je ook wel wat weten van dergelijke achtergronden. ‘Was in Telgte begann’, schrijft Grass al in de eerste alinea van het verhaal, ‘schreibe ich auf, weil ein Freund, der im siebenundvierzigsten Jahr unseres Jahrhunderts seinesgleichen um sich versammelt hat, seinen 70. Geburtstag feiern will’, en Grass zat om een passend cadeautje verlegen. Daarbij komt dat Grass nog met een heleboel materiaal zat dat hij in zijn roman Der Butt niet had kunnen gebruiken, hoewel hij er graag iets mee wilde doen. Zo was hij gefascineerd door de Duitse schrijvers in de tijd van de Dertigjarige oorlog, de tijd van de barok, kortom van een botsing tussen politiek en literatuur. En de relatie tussen die twee is nu eenmaal een stokpaardje van Grass. En zo rijpte dit verhaal: over de samenkomst van Duitse schrijvers in de zomer van 1647... Een verhaal vol toespelingen. ‘Wem es an Reisegeld fehlte, der hatte sich einen Gönner gesucht’ heet het op de derde bladzijde. Als je dan bedenkt dat Grass aanvankelijk niet over reisgeld beschikte... Maar zo'n regel hoeft ook op helemaal niemand betrekking te hebben. Het verhaal is geen sleutelverhaal, waarin achter al die zeventiende eeuwse namen hedendaagse auteurs kunnen worden gezocht. Dat zou onmogelijk zijn, want achter al die zeventiende eeuwse namen zitten zeventiende eeuwse schrijvers, die Grass hier en daar letterlijk citeert. De sleutel zit hem alleen in de uitgangssituatie. Het bijeenroepen en laten plaatsvinden van de samenkomst van schrijvers. In 1947 was het Hans Werner Richter, in 1647 laat Grass het Simon Dach zijn. Die parallel is evident, zonder echter dat Dach daardoor een portret van Richter wordt. Zoiets zou van het verhaal al te zeer een gelegenheidswerkje hebben gemaakt, en dat is het beslist niet. Dat neemt niet weg dat Grass overeenkomsten moet hebben gezien. In de politieke en literaire stellingname. Dat heeft hij in de roman Der Butt al aangestipt, daar waar (‘Im vierten Monat’ van Ilsebills zwangerschap) de jonge
[pagina 109]
dichter Gryphius op bezoek gaat bij Opitz en met hem een gesprek begint over Opitz' politieke geëngageerdheid (Er, der hervorragende Opitz, habe seine Kraft politisierend vergeudet, er, der vom Kaiser bekränzte, geadelte Opitz, habe der Diplomatie gegeben, was er der Poeterey schuldig geblieben sei etc). Günter Grass is weer eens niet mis te verstaan. In die baroktijd, waarin Duitsland versplinterd was en werd geteisterd door oorlog, bestond er nauwelijks een relatie tussen politiek en literatuur. Op de vorm kwam het aan. Günter Grass laat zijn zeventiende eeuwse dichters niettemin een gezamenlijk manifest opstellen, een oproep tot vrede. ‘Endlich waren wir sicher, etwas getan zu haben’, waarna de heren aan een copieuze vismaaltijd gaan. De tekst van dit manifest gaat vervolgens bij een brand, die tijdens deze maaltijd uitbreekt, verloren. ‘So blieb ungesagt, was doch nicht gehört worden wäre!’ Oei, oei, dat is een veelzeggende constatering voor een verhaal dat geacht wordt evenzogoed in het heden speelt. In de eerste regels van Das Treffen in Telgte waarschuwt Grass immers al: illustratie: jack prince Unsere Geschichten von heute müssen sich nicht jetzt zugetragen haben. Diese fing vor mehr als dreihundert Jahren an () So lang rührt jede Geschichte her, die in Deutschland handelt. Was in Telgte begann... is m.a.w. nog niet afgelopen. Wie naar de politieke ontwikkelingen in de Bondsrepubliek kijkt, kan Grass' pessimisme maar al te goed begrijpen.