Bzzlletin. Jaargang 7

[p. 85]

De leegte tussen twee lampen
De pöezie van Theo van Baaren
Hans van de Waarsenburg

Toen ik de gedichtenbundel De leegte tussen twee lampen van Theo van Baaren ter lezing in handen kreeg, dacht ik in eerste instantie met een debuut te maken te hebben. Dit werd misschien extra gestimuleerd door de regel die ik me uit diverse advertenties van uitgeverij Meulenhoff herinnerde: ‘Fijnzinnige eenvoud in de oorverdovende Nederlandse dichterswereld’. Verder ontbrak me ieder gegeven omtrent deze dichter. Een schande misschien, maar het was nu eenmaal zo. Bij eerste lezing werd ik getroffen door enkele aan Hendrik de Vries herinnerende verzen (b.v. pag. 6, 8, 25) en dat bracht me op het idee, dat het best wel mogelijk zou zijn, dat ik hier met een (mij) niet (zo) bekende, oudere dichter te maken zou kunnen hebben, van enerzijds enkele gedateerde verzen en anderzijds een aantal andere verzen waarin sprake is van het tegenovergestelde nl.: een zekere tijdloosheid.

Een aantal verzen sprak me zeker aan. Niet alleen door de leegte, die in de titel gesuggereerd wordt, maar die in het titelgedicht verder wordt uitgewerkt tot een intrigerend neerzetten van tegenovergestelden: het leven tegenover de dood, licht tegenover duister. In dit noodlot van tegenstellingen, die onverbrekelijk met elkaar verbonden zijn ontstaat de leegte, het vacuum, dat uiteindelijk als ‘een opgaan in’, een metafysische loutering ervaren wordt:

De leegte tussen twee lampen
waar licht aarzelt op de grens van licht
en waar in de diepte het duister
zichtbaar wordt door zijn
onzichtbaarheid.

(pag. 5)

Een ander intrigerend aspekt in deze bundel De leegte tussen twee lampen is het wat ik zou willen noemen, in picturale beelden gedachte gedicht. Gedichten die wat ‘olieverfachtiger’ aandoen, in tegenstelling tot de verfijndere gedichten, die men dan ook beter met lichtvoetige, poëtische aquarellen zou kunnen vergelijken. Ter illustratie twee voorbeelden:

Een landschap dat alleen in dromen kan bestaan
met logge zwarte vogels, groot als schapen,
die op de stronken van ontwrichte bomen slapen.
Hun gele ogen staren naar de maan,
die barstende beschimmelende meloen,
de schemerlamp van een gestoord seizoen.

(pag. 18)

De matte tinglans van het duister
waait langs je gezicht,
even hoor ik het gefluister
van je ogen op mijn hand bewegen
en wat de stilte jaren heeft verzwegen,
wordt onverwacht licht,
maar als het dag wordt,
stoft alles weer dicht.

(pag. 20)

De reeds genoemde tegenstellingen in deze bundel zijn niet alleen inhoudelijk, maar treft men zoals de twee bovenstaande gedichten lieten zien, ook in de vorm aan: uiterst ingehouden, verfijnde en verstilde gedichten tegenover poëzie waarin de dichter de beelden barokker neerschrijft. Theo van Baaren balanceert in zijn poëzie op de grenzen van expressionisme en (soms speels) surrealisme. Waarvan het eerste -isme verbonden is met een nostalgisch vitalisme en het laatste met een berustend buiten de werkelijkheid treden: het leven dat wegglipt, vermengt zich met herinnering aan leven, liefde, terwijl de leegte, de dood, het niets onmiskenbaar verder en verder binnen dringt in de picturale werkelijkheid van deze gedichten.

Na lezing van De leegte tussen twee lampen, een intrigerende, inderdaad fijnzinnige bundel heb ik ook de twee voorgaande bundels bij ‘de goede boekhandel’ besteld: Hoe-korter-hoeliever (Meulenhoff, 1976) en Op het water geschreven (Meulenhoff, 1978).

In Hoe-korter-hoe-liever treffen we na lezing een ‘Nagezonden brief door C. Buddingh'’

[p. 86]

aan. En wat de lezer reeds vermoedde nl. dat hier niet alleen sprake was van een zeer persoonlijk, verfijnd, maar vooral ook bescheiden dichterschap wordt in deze brief door Buddingh' bevestigd.

Buddingh' refereert aan zijn eerste ontmoeting met Theo van Baaren in 1940, in Utrecht, haalt enkele herinneringen op aan deze voor hem (Buddingh') ‘toen al èchte dichter’ en besluit zijn brief met het volgende onthullende citaat:

Alleen: die verzen ook nog opsturen aan uitgevers of tijdschriftenredacteuren, daar kwam je niet toe, je had er geloof ik zelfs een aversie tegen. Daarom ben ik dubbel blij dat je deze bundel op aandringen van Hans van Straten en mij uit een van je vele, vele bureauladen te voorschijn hebt willen halen. (pag. 60)

Uit de in deze èn volgende bundel opgenomen bibliografie blijkt dat Theo van Baaren in 1939 als dichter debuteerde met de bundel Gedichten en enkele jaren later, in 1944 zijn 2e bundel Versteend zeewier publiceerde. Verder treft men een groot aantal publikaties aan in deze bibliografie, die talrijke terreinen bestrijken, behalve dat der poëzie. Daarvoor moet men wachten tot 1976, wanneer Theo van Baaren eigenlijk opnieuw debuteert met de reeds genoemde bundel Hoe-korter-hoe-liever. Ik vermeld deze aanvullende gegevens expliciet, niet om de via deze persoonlijke gegevens omtrent Theo van Baaren de waarde van zijn gedichten op te vijzelen, maar om de doodeenvoudige reden, dat de jongere, geïnteresseerde lezer niet op een verkeerd spoor wordt gezet: dat verdient deze boeiende poëzie van een te bescheiden dichter niet, een dichter die bijna een levenlang zijn gedichten gewikt en gewogen heeft.

En omdat, wanneer men eenmaal op het spoor is gezet, de gegevens zich soms zèlf aandragen een kort m.i. typerend fragment uit het boek Kunst in crisis en bezetting van Hans Mulder (Het Spectrum, Utrecht, Antwerpen, 1978), dat misschien meer zegt dan al het voorgaande:

In Utrecht bestond er naast de kring van Jeanette Molsbergen nog een dergelijke groep (= groepen rond illegale tijdschriften, hvdw) rond Theo van Baaren, student èn dichter, en Jaap Romijn. Het was voornamelijk een gezelschap van litteratoren: Chris van Geel, Jan Wit, Cees Buddingh', Anthony Bosman, Henk Hospers, Hans Roduin en - als enige beeldende kunstenaar - Perdok. Deze vertelde, dat deze kring enorm veel voor hem betekende, omdat er ‘een geestelijk klimaat gehandhaafd werd, terwijl in de omringende wereld alles wegviel’. (cursivering van mij, hvdw)

Theo van Baaren: De leegte tussen twee lampen Meulenhoff. 72 blz. f 18,50