Bzzlletin. Jaargang 7

[p. 80]

Terug naar af in de literatuurwetenschap
Over het nut van biografische gegevens bij het lezen van gedichten van Dèr Mouw
Marcel F. Fresco

0. (Literair) werk kun je op verscheidene manieren benaderen: o.a. als een weergave van de werkelijkheid beschouwen, het vooral zien als een uiting van de auteur (de traditioneelromantische opvatting), het streng als een entiteit op zich zelf nemen (± de werkimmanente theorie), het werk in de eerste plaat zien in relatie tot de kunstconsument, i.c. de lezer, als een kader dat deze minstens ten dele zelf invult (diverse receptie-theorieën e.d.). Men kan nog meer anders gerichte onderscheidingen maken, maar dit lijkt voldoende. De zuiver werkimmanente methode schijnt haar beste tijd alweer gehad te hebben. De opvatting dat allerlei externe gegevens, inclusief biografische, buiten beschouwing gelaten moeten worden bij de interpretatie is in haar strikte vorm onhoudbaar gebleken, al was het maar omdat de scheiding tussen externe en interne gegevens niet geheel vol te houden is.¹

Men doet er m.i. het beste aan een kunstwerk weer te geven als een polyadische logische relatie, zodat men het door invulling van de open plaatsen met de ‘werkelijkheid’, met de auteur, met de kunstconsument enz. in verbinding brengen kan² en dan kan men al naar gelang de doelstelling van het onderzoek het accent verschillend leggen, maar dan bewust. En voor zover interpretatie het doel is dient men in beginsel geen enkel gegeven te versmaden, alleen wel zeer behoedzaam en voorzichtig afwegen of een bepaald gegeven relevant is. De grote verdienste van de aanhangers van de werkimmanente opvatting, de verdedigers van de autonomie van het kunstwerk (op zich zelf geen eenduidige term)³ lijkt te zijn dat zij blijvend (of toch niet?) de ogen hebben geopend voor de noodzaak het werk zelf centraal te stellen, tot uitgangspunt te nemen; in deze etymologische zin zou ik een ergocentrisch standpunt willen verdedigen.

0.1 Merkwaardig genoeg is het werk van een dichter, die mij al ongeveer dertig jaar zeer ter harte gaat,⁴ de laatste tijd het voorwerp geweest van pogingen om weer de oude traditionele aanpak te hanteren. Ik doel op twee in eigen beheer uitgegeven publicaties van Jaap Meijer, Victor Emanuel van Vriesland als zionist, en vooral HET IVOREN AAPJE, j.a. dèr mouw en victor van vriesland, beide Heemstede 1976, en het recente artikel over Dèr Mouw van Aldert Walrecht in BZZLLETIN 62, p. 32-39 (jan. 1979). De doelstelling van de eerste (J.M.) is duidelijk: met behulp van een onwaarschijnlijk grote kennis van historische gegevens en enorm vernuftige interpretaties probeert hij diverse, vaak Latijnse gelegenheidsgedichten van Dèr Mouw te gebruiken als middel om wat Kronkel zou noemen een hurkdans uit te voeren op het graf van Van Vriesland (overleden in 1974). Dat is misschien niet sympathiek, maar kan wetenschappelijk wenselijk of noodzakelijk zijn, en het omdraaien van de rollen, dus het interpreteren van gedichten tot middel maken voor het verwerven van biografische gegevens is op zich zelf legitiem, te meer waar het gelegenheidsgedichten betreft, immers met meer kans op referentialiteit.

Helaas wordt de relevantie van de externe gegevens vrijwel nergens waarschijnlijk gemaakt en is de vernuftigheid van de interpretatie omgekeerd evenredig aan de vereiste minimum zorgvuldigheid. Kortom, van het betoog als argumentatie van J.M. deugt vrijwel niets, ook niet waar zijn conclusie eventueel waar is. Aangezien hij een aaneenschakeling van detailinterpretaties biedt, dreigt een systematische weerlegging bijzonder lang te worden. Vandaar dat ik deze steeds heb uitgesteld, maar gelukkig komt het artikel van Aldert Walrecht (in het vervolg A.W.) als een ongezochte katalysator. Naast enige markante verschillen zijn er ook enige duidelijke overeenkomsten tussen J.M. en A.W. Tegen beiden heb ik vooral methodologische bezwaren, juist het te berde brengen van niet relevante externe gegevens. Maar het doel van A.W. is uiteindelijk de interpretatie van een bepaald gedicht, alleen vergeet hij dat gedurende het grootste deel van zijn artikel. Maar zijn beginselverklaring is uitgesproken sympathiek en juist (p. 32) en de beknopte interpretatie van het gedicht op p. 38, helaas als een soort aanhangsel bijna zonder verband met het voorafgaande, is zeker niet slecht, zij het eigenlijk niet afwijkend van gangbare opvattingen.

Het ligt daarom in mijn voornemen in dit eerste deel nader in te gaan op hetgeen A.W. te berde

1 Zie b.v. M.F. Fresco, Zijn er specifieke methoden voor ‘kunstwetenschappen’ zoals de literatuurwetenschap? in Spektator jrg. 4, p. 556 - 569 (juni 1975).

2 Zie M.F. Fresco, Tot aan de grenzen van de methode (samenvatting) in Handelingen van het 31ste Vlaamse Filologencongres (april 1977), p. 75 - 78.

3 Vgl. o.a. N. Tertulian, Autonomie en heteronomie van de kunst in Wijsgerig Perspectief op maatschappij en wetenschap, jrg. 17 (1976/77), 3, p. 184 - 207 en M.F. Fresco, Zur Autonomie von Kunstwerken in Lier en boog jrg. 3, 1 (okt. 1977), p. 15-28.

4 Zie Dèr Mouw Verzamelde Werken III, o.a. p. 216, p. 205 - 208 en p. 221 - 239.

[p. 81]

heeft gebracht, tevens rekening houdend met zijn m.i. veel sterker eerder artikel (BZZLLETIN 53, feb. 1978) over een gedicht van Nijhoff, en in een vervolg althans enige van de bizarre fantasieën van J.M. aan de vergetelheid ontrukken.

1.1 Een belangrijk punt is, zoals gezegd, het wel of niet ter zake doen van bepaalde externe gegevens, meer in het algemeen A.W.'s methode, welke principes hij toepast resp. meent toe te passen. Een meer incidenteel, maar niet onbelangrijk punt van kritiek is dat in tegenstelling tot wat uit zijn Nijhoff-artikel blijkt A.W. niet op de hoogte is van de secundaire literatuur betreffende Dèr Mouw. Op p. 35 noemt hij encyclopedieën en - blijkbaar met streven naar volledigheid⁵ artikelen die ‘alleen reeds in 1978 verschenen’ zijn. De rest kent hij duidelijk niet⁶, want hij komt triomfantelijk met allerlei ‘vondsten’ aanzetten als nieuw, terwijl het algemeen bekende zaken zijn. Een en ander zal ook leiden tot enige kanttekeningen over details.

A.W.'s ‘opinie (...) dat een goed gedicht waardevoller wordt naarmate je er intenser mee bezig bent’ (p. 32) deel ik en ik acht het beslist geen ‘heiligschennis’ als men er zich grondig in verdiept.

Maar in feite gaan al hier onze wegen uiteen. Een close reader zonder reserves ben ik nooit geweest, aanhanger van het boven geformuleerde ergocentrische standpunt ben ik nog steeds; A.W. presenteert zich (o.a. op p. 38) als een soort bekeerd close reader, wiens werkimmanente interpretatie door externe gegevens weerlegd is. Het komt mij echter voor dat A.W. zich in zijn eigen positie vergist. Het ging in A.W.'s tweede artikel om Dèr Mouws bekende gedicht:

Ik doe in huis het een'ge, dat ik kan:
'k gooi mijn vuilwater weg en vul de kan;
Maar 'k heb geen droogdoek; en ik mors altijd,

Zij zegt, dat dat geen werk is voor een man.
En 'k voel me hulp'loos en vol zelfverwijt,
Als zij mijn lang verwende onpraktischheid
Verwent met wat ze tooverde in de pan.

En steeds vereerde ik Hem, die zich ontvouwt
Tot feeërie van wereld kunst en weten:

Als zij me geeft mijn bordje havermout,
En 'k zie, haar vingertoppen zijn gespleten,
Dan voel ik éénzelfde adoratie branden
Voor Zon, Bach, Kant, en haar vereelte handen.

A.W.'s verslag, hoe zijn interpretatie als ‘een lofzang op de meid’ omvergekegeld wordt door zijn studenten, die gewoon lazen wat er staat, waardoor het gedicht ‘een soort “ode op de echtgenote”’ zou worden is ontwapenend sympathiek (p. 33/34), maar er blijkt onmiddelijk dat A.W.'s eerste interpretatie helemaal niet werkimmanent was geweest, doch op allerlei externe gegevens - of beter externe gegevens èn uit de lucht gegrepen hypothesen omtrent de persoon Dèr Mouw en diens familieomstandigheden - berustte, waarbij de interne gegevens geforceerd werden om in het kader van die interpretatie te passen. Dat de zij in het gedicht niet de meid, maar minstens de huishoudster, vermoedelijk dus de echtgenote van de ik is, blijkt uit vrijwel iedere regel, en wat A.W. probeerde met afwezig-aanwezig op grond van Brahman-monisme, is zonder meer in strijd met alles wat in de bundel Brahman staat: een gestorven geliefde kan ook zonder Brahmanfilosofie als ‘vreemd aanwezig’ worden ervaren, zoals in verscheidene prachtige liefdesgedichten in het tweede deel, het duidelijkst in II p. 145 evv., maar dat een te oud geworden, weggelopen of zelfs overleden dienstbode niet op grond van dergelijke gedachten nog iets in de pan kan blijven toveren, - het spijt me, dat hoef ik toch niet nader toe te lichten.

Maar de studenten hadden nog veel meer gelijk dan A.W. besefte en blijkbaar beseft; immers zij spraken over ‘de echtgenote’, d.w.z. de echtgenote van de ik uit de wereld in woorden van het gedicht, niet van mevrouw Dèr Mouw-Van Enst. A.W. blijft ‘realist’, begrijpt niet dat, al hebben veel gedichten van Dèr Mouw een biografische inslag of aanleiding (zie ook beneden), ook in deze de ik niet identiek is met J.A. dèr Mouw, Doctor in de Klassieke Talen etc., zelfs niet zonder meer in de gelegenheidsgedichten.⁷ Dit sonnet zal zeker aan zijn vrouw zijn gewijd, daarvoor hebben we de bevestiging van 's dichters dochter, mevrouw Patijn, niet nodig, die A.W. na lange afdwalingen op p. 38 als getuige aanvoert. Om verscheidene redenen niet: je spant het paard achter de wagen als je daarvan uitgaat; je moet het gedicht uit zich zelf en uit de samenhang van de bundel Brahman begrijpen (en dat is in dit geval niet speciaal moeilijk); verder, àls de gegevens die het gedicht biedt kloppen met wat we van de familie Dèr Mouw al wisten, zoals b.v. dat de financiële situatie niet rooskleurig was en dat mevrouw Dèr Mouw zich altijd enorm inspande om de eindjes aan elkaar te knopen, ook al door het in huis nemen van kostgangers, en haar man alle soesah trachtte te besparen, dan is dat aardig, maar het gedicht heeft voor dergelijke feiten geen bewijskracht; ik durf echt niet de conclusie te trekken dat mevrouw Dèr

5 Grappig is dat de enige publicatie uit 1978 die - zover mij bekend - ontbreekt in de opsomming is: M.F. Fresco, Een verworpen fragment van Dèr Mouw in Hermeneus jrg. 50, 3 (lustrumnummer zomer 1978); het is weliswaar een voor de doelstelling van A.W. niet erg belangrijk artikel, maar dat geldt ook voor de artikelen van Bloem en Mesland.

6 Voor A.W. onmisbaar geweest was het proefschrift van A.M. Cram-Magré, Dèr Mouw - Adwaita, Denker en dichter, Groningen 1962 (diss. Amsterdam). Bovendien bevat dit boek een vrijwel volledige Dèr Mouw-bibliografie tot 1962. Het belangrijkste oudere werk had hij in Dèr Mouws Verzamelde Werken III herdrukt kunnen vinden, n.l. Over Adwaita van M. ter Braak uit 1925 en V.E. van Vriesland, Herdenking van Johan Andreas dèr Mouw, gedateerd 9 juli 1919, dus een dag na het overlijden van de dichter. Uit de periode tussen 1962 en 1978 zou ook vrij veel te noemen zijn, b.v. M.F. Fresco, De dichter Dèr Mouw en de klassieke oudheid (twee delen), Amsterdam 1972 (diss. Amsterdam 1971). Verder Van Vrieslands aan Kossmann vertelde herinneringen (1969) en Dèr Mouws brieven aan Fr. van Eeden, uitgegeven etc. door H.G. M. Prick (uitgave uit 1971 in de serie Achter het boek van het Nederlands Letterkundig Museum). Trouwens een kort bezoek aan het Letterkundig Museum had A.W. al veel wijzer kunnen maken.

7 Denk maar aan Dèr Mouws vakantiefantasie, waarin hij zich beschrijft als rijdend met wapperende baard op een everzwijn; zie P.P. Koster, Herinnering aan Adwaita in Het boek van nu VII, juni 1954 en VIII, febr. 1955.

[p. 82]

Mouw werkelijk vereelte handen had. En het belangrijkste is misschien wel dat het voor de betekenis en voor de waarde van het gedicht helemaal niet van belang is in hoeverre biografisch-historische details ermee overeenstemmen.

Maar goed, de ‘realist’ A.W. kende allerlei zonder meer uit de secundaire literatuur te halen bijzonderheden niet⁸ en ging op onderzoek uit. Afgezien van het uitgangspunt, n.l. dat hij iets zou kunnen vinden dat van enig of zelfs veel nut zou zijn voor de interpretatie is dat natuurlijk uitstekend, hoewel overbodig. Ook het bevokingsregister was al lang voor hem door b.v. mevrouw Cram geraadpleegd⁹. Maar in het vervolg blijkt A.W. zo enthousiast te zijn over wat hij vond dat hij het grootste deel van zijn artikel over zijn wederwaardigheden bij het zoeken laat gaan. A.W. pretendeert een gedicht te interpreteren, maar besteedt van de ruim 14 kolommen van zijn artikel er één aan een beginselverklaring, een halve aan het citeren van het gedicht, ongeveer twee aan de eigenlijke interpretatie, waarvan slechts een halve aan een goede, zoals gezegd als losse staart achteraan, waarin overigens de identificatie van de ik met de heer Dèr Mouw blijft doorschemeren. Minstens zeven kolommen wijdt hij aan al lang bekende biografische gegevens, die hij voor het gedicht niet nodig zou moeten hebben, en aan een verslag van de wijze waarop hij eraan is gekomen, en de rest aan diversen. Dat is nauwelijks meer op twee gedachten hinken, dat is staan op de verkeerde poot. Maar zijn enthousiasme doet veel vergeven, niet alles.

1.2 Voordat ik overga tot wat detailkritiek even een vergelijking met A.W.'s vroegere artikel (in BZZLLETIN 53, feb. 1978, p. 60-65) over Nijhoffs De moeder de vrouw. Hier waren alle voorwaarden aanwezig om te voorkomen dat A.W. de ik uit het gedicht met de heer Nijhoff zou verwarren, de uit de secundaire literatuur bekende gegevens worden door hem ook keurig vermeld; maar nee, ook hier een neiging tot ‘realisme’, zij het soms met omgekeerd voorteken, o.a. door te laten zien dat bepaalde dingen die in het gedicht worden vermeld uitstekend mogelijk waren (het theedrinken) of juist niet, zoals het kunnen horen of zien wat zich op een schip afspeelt terwijl je bij Bommel in het gras ligt, compleet met luchtfoto als bewijsmateriaal. De nadruk op onmogelijkheden vind ik prachtig, maar overbodig: het doet er voor het gedicht helemaal niets toe of het een wèl of niet mogelijke gebeurtenis beschrijft. Al Aristoteles legt de nadruk op het effect van wat waarschijnlijk lijkt (en in feite niet is). En de onmogelijkheid de schippersvrouw te horen en zien heeft nog geen lezer van Nijhoffs gedicht gestoord: het lijkt waarschijnlijk genoeg en daar gaat het om. Vecht A.W. hier misschien tegen de ouderwetse, realistische Adam in zich zelf? Dan heeft hij hem niet echt overwonnen.

Me dunkt, Frank Maatje heeft nog steeds gelijk:

Nog erger ketterij zijn natuurlijk de biografische parafrases, die voor de lyrische tijd een biografische tijd substitueren. Dit zou in (...) Nijhoffs De moeder de vrouw(,) het volgende stuk ‘levensschets’ opleveren: ‘Martinus Nijhoff, de bekende dichter, ging op een goede dag naar Bommel om de nieuwe brug te bezichtigen... De schippersvrouw die op een langsvarende boot psalmen stond te zingen deed hem sterk aan zijn moeder (de oude Mevrouw Nijhoff) denken... enz.’ Tot zulke absurde interpretaties moet het (...) biografisme wel leiden en hèèft het ook, vooral in de 19e eeuw, geleid. - We willen niet beweren, dat Nijhoffs gedicht niet zijn oorsprong zou kunnen hebben in een werkelijke belevenis, in een werkelijk bezoek aan de Bommelse brug: bij het ontstaan van zeer veel gedichten is sprake van een zekere ‘biografische’ aanleiding. De parafrase van het gedicht leidt echter noch tot een reconstructie van die belevenis, welke immers meestal van voornamelijk ‘innerlijke’ aard is, en dus niet achterhaalbaar, noch levert ze een bijdrage tot de interpretatie.¹⁰

Ziedaar aan de hand van A.W.'s andere voorbeeld - dat hij zoals gezegd wel beter behandelt - een groot deel van mijn bezwaren tegen zijn Dèr Mouw-interpretatie. Om nog even bij Nijhoff te blijven: A.W. is wèl interessant als hij ‘naar Bommel gaan’ in twee betekenissen, mede symbolisch, gaat interpreteren. Dat zou best geheel of gedeeltelijk juist kunnen zijn.¹¹ Maar bij zijn streven om feiten na te trekken is A.W. m.i. ook in zijn eerste artikel soms te enthousiast: de gegevens omtrent de heer Philips, aan wie de dichter Nijhoff in eerste instantie de ‘anecdote’ ontleende, zijn natuurlijk leuk om te weten, maar voor het gedicht, de interpretatie en appreciatie ervan, volmaakt onbelangrijk. Dus ook in zijn eerste artikel houdt A.W. twee doelstellingen, de historisch-biografische en de interpretatieve, onvoldoende gescheiden. En dat is niet een nieuwe aanpak, hetgeen hij toch pretendeert (vooral BZZLLETIN 62, p. 32), dat is gebrek aan methode.

1.3 Terug naar Dèr Mouw en nu enige opmerkingen n.a.v. de door A.W. verzamelde externe gegevens. Geheel misplaatst vind ik zijn enorme enthousiasme (blijkend alleen al uit het onevenredige grote deel van zijn artikel dat hij eraan besteedt) over zijn pseudovondst¹² dat zijn getuige, mevrouw Patijn - Dèr Mouw, een aangenomen dochter was. Zelfs als wij uitgaan van A.W.'s interpretatiemethode, die een dergelijk getuigenis nodig meent te hebben of althans wenselijk te achten, dan is het volmaakt onverschillig of de getuige een dochter, een zoon, een aangenomen dochter, een inwonend

8 Vgl. noot 6. Het proefschrift van Cram bevat veel biografisch materiaal, maar zij verwart de doelstellingen niet; biografisch zijn ook een paar fragmenten van Hans Redeker in De nieuwe Stem, juni 1953, juli-aug. 1953, jan. 1955 en mei 1955.

9 Dat schrijft mevrouw Cram in de voetnoot op p. 60. Over Dèr Mouws huwelijk en/of dochtertje spreekt zij o.a. p. 23, 26, 37, 45, 64. Zie ook Van Vriesland bij Kossmann.

10 F.C. Maatje, Literatuurwetenschap, derde, herziene en uitgebreide druk, Utrecht 1974, p. 141/42. (De vierde druk van 1977 verschilt afgezien van een woord vooraf nauwelijks.)

11 Een kleinigheid: bovenaan p. 62 zou de brug niet 180^o maar 90^o moeten draaien.

12 Vgl. noot 8 (en 6).

[p. 83]

nichtje, een commensaal of zelfs de intussen weer opgedoken ‘meid’ zou zijn.

A.W. haalt mevrouw Patijn ook aan voor een afwijkende mening omtrent een andere kwestie, die voor de dichter Dèr Mouw althans indirect van belang is, het accent op het eerste deel van de eigennaam. Zoals mevrouw Cram in haar dissertatie (p. 45) meedeelt, is Dèr Mouw het accent gaan gebruiken ergens tussen 1890 en 1900, dus op zijn laatst in het jaar dat mevrouw Patijn geboren is. Zij geeft hiervoor een andere verklaring dan Van den Bergh in Tirade. Wie gelijk heeft en of niet beiden gelijk hebben is vers twee, maar toevallig heeft Van den Bergh zijn uitleg aan mij ontleend:

... hij had een gruwelijke hekel aan der en des, en sprak van de genitivus theologicus, maar op zekere dag maakte een leerling hem erop attent, dat hij de verachte vorm zelf in zijn naam droeg. Vanaf die dag schreef Der Mouw zijn naam als Dèr Mouw!¹³

Zo simpel als hier voorgesteld hoeft het natuurlijk niet gegaan te zijn, maar de bedoelde leerling was de ± 1884 geboren Max Schwartz; deze was bijzonder goed bevriend met Dèr Mouw en hij heeft me deze anecdote omstreeks 1960 persoonlijk meegedeeld. Trouwens ook anderen zoals Vic van Vriesland hebben mij steeds dergelijke verhalen verteld.

Hoe dan ook, A.W. zet met zijn ‘terzijde’ op p. 37 de zaak op zijn kop:

... Na de uitleg van mevrouw Patijn is er misschien reden om aan te nemen dat die hekel aan dit der (verbogen lidwoord) inderdaad verband hield met de gelijkluidendheid ervan met het voorvoegsel van zijn naam. Als gevolg daarvan zou hij het gebruik ervan vermeden kunnen hebben...’
(curs. van A.W.!)

Neen, Dèr Mouw had een afschuw van alles wat geen ‘beschaafd spreek-hollandsch’ was (voorwoord van Het absoluut idealisme (Verz. Werken IV, p. 5)) en als hij Jansen had geheten was het niet anders geweest. Daarvoor zijn alleen zijn prachtige parodieën van Bollands bombastisch taalgebruik in ditzelfde werk voldoende bewijs. En jaren later, als hij dichter is geworden, kiest hij bewust voor ‘et hollandsch zonder boekenwoorden’ (aldus in een brief aan zijn schoonzuster, geciteerd bij Cram, p. 100).

1.3.1 Hierbij sluit aan wat A.W. (met name p. 32/33) zegt over Dèr Mouw als ‘modern dichter’. M.i. heeft hij op een te oppervlakkige manier gelijk. Ten eerste gaat het niet om een ‘democratisering van de taal’, zodat daarom Rodenko ongelijk zou hebben. Natuurlijk vermengt Dèr Mouw ‘Het hoogverhevene en het laagkomieke’ (I 90), maar dat hangt samen met zijn hele Brahmanconceptie (ik zeg niet: vloeit voort uit, want dat is me te monocausaal, te simpel): Hij streeft steeds naar de adequate uitdrukking, uit welk taaldomein deze ook kwam, uit de omgangstaal, de wetenschap (het vreemde woord!), uit de poëtisch-retorische traditie, om het even.¹⁴

In sommige opzichten is Dèr Mouw helemaal niet ‘modern’ in zijn gedichten; hij hanteert ook veel traditionele vormen en materiaal. Men denke alleen al aan zijn voorliefde voor het sonnet, met frequente volta, zijn aansluiten bij de traditie van de Tachtigers. Men zou zelfs de kanttekening kunnen maken dat als alleen in zijn woordgebruik het moderne van Dèr Mouw lag, hij spoedig ‘hopeloos ouderwets’ zou worden. Hoe lang zal het nog duren totdat onze leerlingen en studenten een voetnoot nodig hebben om lampetkan of meid te begrijpen? Neen, enerzijds zijn voor mij de door A.W. als ‘hopeloos ouderwets’ betitelde Gorter, Leopold en De Haan dat beslist niet, al moet je in overeenstemming met zijn eigen beginselverklaring soms de moeite nemen je liefdevol in hun werk te verdiepen om hun recht te kunnen doen. Anderzijds is Dèr Mouws moderniteit voor mij veel wezenlijker gelegen in zijn nieuwe levensgevoel, zijn afwijzing van traditionele waardetegenstellingen, van schuld en zondebesef, van de gedachte dat het zo goed zou zijn dat er in deze wereld zoveel ellende heerst. Daarin was hij wel niet zo nieuw of uniek, maar in de laat-Victoriaanse tijd waarin hij leefde was het dat weer geworden, ja, was hij de heraut van veel dat pas na de tweede wereldoorlog bij velen in Nederland zou gaan leven.

13 M.F. Fresco, A-dwaita 1863 - 1963 in Hermeneus jrg. 35, 4 (dec. 1963), p. 80.

14 Deze stelling heb ik nader trachten toe te lichten in M.F. Fresco, Bij Dèr Mouws taalgebruik, Enige prolegomena, in Spektator, jrg. 3, 5 en 7 (mrt. en mei 1974), p. 370 - 383 en 537 en 553.
Leiden, mei 1979

[p. 84]

Slotopmerkingen:

Evenals A.W. zelf in zijn Nawoord permitteer ik me nog enige losse opmerkingen, in bonte volgorde:

Voor de betrekkelijk geringe betekenis van het pseudoniem Adwaita zie het proefschrift van mevrouw Cram p. 104, 105, 107 en 113 en het mijne p. 110 met het addendum voorin de handelsuitgave van 1972. (A.W.'s opmerking op p. 33 ‘zie ook Advaita’ slaat nergens op en verraadt vermoedelijk dat hij niet weet dat het alleen een spellingskwestie is.

Ook de wijze waarop A.W. op p. 38 Rein Bloem aanhaalt over Jan Kuyper als ‘beheerder van Dèr Mouws erfenis’ wekt de indruk dat hij niet begrijpt wat Bloem in zijn voortreffelijke artikel bedoelt. In elk geval is dat niet dat Kuyper Dèr Mouws gedichten opnieuw zal uitgeven. Dat Van Oorschot plannen daartoe heeft is wel juist, helaas al jaren lang juist. En er is een kaper op de kust, de Uitgeverij De Bosbes in Oosterbeek, blijkens wat Martin Ros in zijn Literair Logboek in de NRC van 6-4-1979 schrijft. Volgens mijn boekhandelaar is men in Oosterbeek van plan goedkope kleine uitgaven te maken van afzonderlijke lange gedichten, zoals Orpheus. Op de gedichten uit Brahman rusten geen auteursrechten meer, op de in Deel III van de Verzamelde Werken opgenomen gedichten nog wel, althans zeker op de meeste. Op de Latijnse en Griekse gedichten heb ik trouwens zelf de auteursrechten, inclusief op die welke in mijn proefschrift voor het eerst zijn uitgegeven.

Nog een kleinigheid: op p. 35 spreekt A.W. over de vaak gemaakte fouten omtrent het geboortejaar resp. de levensduur van Dèr Mouw. Inderdaad, deze fout was lange tijd algemeen gangbaar, ook in verder voortreffelijke literatuurgeschiedenissen. Ik vermoed dat de vergissing teruggaat op het Herdenkingsartikel van Victor van Vriesland (zie noot 6), waarin deze schrijft dat Dèr Mouw onverwacht is overleden ‘ruim twee weken voor zijn zeven-envijftigste verjaardag’, waardoor men op 1862 als geboortejaar uitkomt. Vergelijk echter de correctie van de NRC van 28-7-1962 (geciteerd in mijn artikel in Hermeneus van 1963) als reactie op brieven van lezers die mopperden dat het blad in 1962 geen herdenkingsartikel aan Dèr Mouw had gewijd.

Johan Andreas Dèr Mouw