Bzzlletin. Jaargang 7

[p. 54]

De Puntkomma-reeks
Voorlopig een gemiste kans
Erik de Blauw

Hoewel er vrij veel gelezen wordt en er nogal wat boeken gekocht en geleend worden is er in ons land nauwelijks belangstelling voor literatuur. Maar weinigen buiten de universiteit en school (en daarbinnen ook niet velen) zijn geïnteresseerd in wat literatuur is en doet, aan welke principes zij beantwoordt, hoe zij zich ontwikkelde en nog ontwikkelt, hoe zij gemaakt wordt en hoe er in onderwijs en wetenschap met deze culturele verworvenheid wordt omgesprongen. Op enkele uitzonderingen na ontbreken in ons taalgebied goede overzichten van en inleidingen tot het fenomeen literatuur. De werkelijk belangstellenden moeten zich meestal behelpen met wat er buiten onze grenzen over literaire stromingen, genres, technieken, motieven, methoden en dergelijke gezegd, geschreven en gepubliceerd is. Vandaar ook dat verscheidene mensen in ons land met een al of niet beroepsmatige belangstelling voor letterkunst en -kunde gebruik maken van buitenlandse boeken op die terreinen. Bijvoorbeeld van de uitstekende Engelse serie The critical idiom, een reeks van momenteel zo'n veertig dunne, maar zeer informatieve boekjes over literatuur.

Gelukkig heeft men bij de uitgeverij begrepen dat er ook in ons land en in Vlaanderen behoefte bestaat aan een Nederlandstalige reeks over literatuur en de wetenschappelijke bestudering ervan. Onlangs verschenen de eerste vier deeltjes van de Puntkomma-reeks, een serie over literatuurwetenschap, onder redactie van Mieke Bal en Mineke Schipper. Deze reeks heeft tot doel, zo vermeldt de tekst op de achterflap van ieder deeltje, om ‘de lezer te oriënteren op het gebied van de literatuurwetenschap’. De serie pretendeert niet een eindpunt te zijn maar een terreinverkenning, waar verder onderzoek op kan volgen, aldus luidt de verklaring van de titel van de reeks. En de ondertitel wijst erop - ik volg nog steeds de achterflapintroductie - ‘dat de reeks ook ruimte biedt aan randgebieden van de literatuurwetenschap’. In de serie die bestemd heet te zijn voor een breed publiek, zoals studenten, docenten en andere geïnteresseerden, zullen methoden van onderzoek worden geïntroduceerd en ook zal de lezer via de reeks kunnen kennismaken met uiteenlopende onderzoeksgebieden als literaire stromingen, genres, thema's en literatuur uit verschillende culturen. Tot zover een weergave van de omslagtekst en tot zover een goede doelstelling voor een nieuwe serie, die een groot aantal lezers wil informeren over de vele boeiende, maar soms nogal theoretische aspecten van de letterkunde.

De eerste vier deeltjes - felgeel gekleurde, ongeveer honderd pagina's tellende paperbacks - gaan over uiteenlopende zaken als personages in de literatuur, tijdsaspecten in de roman, realisme en over literatuur in Latijns-Amerika.

Het eerste deeltje van de reeks is een verzameling van acht artikelen, voor een deel vertaald uit het Duits en Engels, gevolgd door een informatieve, zeer bruikzame beredeneerde bibliografie. Het boekje wordt ingeleid en geredigeerd door Mieke Bal die in haar inleiding uitgangspunt en doel aangeeft van deze bundeling nogal kort uitgevallen artikelen: ‘Er is op theoretisch gebied een grote achterstand in de studie van het personage, ten opzichte van andere onderwerpen uit de literatuurtheorie’; ‘Er is slechts naar gestreefd een representatief beeld te geven van de problematiek van het personage in de veelheid van zijn [sic] aspecten’. In de artikelen, die geordend zijn in twee groepen Methoden en Discussies, komen zeer verschillende benaderingswijzen van het personage in de literatuur aan bod. In een taal die alleen te volgen is door specialisten en dus voor de niet geheel ingewijde maar geïnteresseerde onleesbaar is, schrijft men over psychoanalytische, semiotische, socio-ideologische en structuralistische methoden die ontwikkeld zijn om het personage in vertellingen te onderzoeken. De artikelen zijn nauwelijks voorzien van enige uitleg of van een voorbeeld ter illustratie bij de discussiepunten en behandelde methoden. De auteurs baseren zich uitsluitend op buitenlandse publicaties, die ze nauwgezet volgen. Van eigen opvattingen, eigen methoden of uitbreidingen en verbeteringen van die van anderen, en van enigerlei toepassing van methoden is bijna geen sprake. Het boekje dat opgezet is om iets uit te leggen, dat iets zou moeten introduceren, doet dat niet. Men moet eerst de uitgebreide literatuurwetenschappelijke studies (die niet vertaald zijn in het Nederlands - de lezer wordt verondersteld minstens de drie moderne vreemde talen te beheersen) aandachtig gelezen hebben om dit boekje dat toch bestemd is voor een breed publiek te kunnen begrijpen. Merkwaardig is dan ook

[p. 55]

dat er in de artikelen steeds verwezen wordt naar Franse, Duitse en Engelse studies en romans terwijl er toch in die artikelen voortdurend naast de citaten ook nog eens de vertaling van de citaten wordt gegeven. Nog vreemder is dit gebruik in het tweede artikel dat op zich al een vertaling is. De zin hiervan ontgaat mij volledig.

Kortom, een onbruikbaar boekje en een slecht begin van de reeks. Bovendien staat dit deeltje vol met taalfouten, onjuiste en slordige vertalingen, stijl- en zetfouten. Alleen voor het laatste is de redactrice geen verwijt te maken.

Het tweede boekje is een gedeeltelijke, zelfs wat verminkte vertaling van Genettes Discours du récit uit Figures III van 1972 een boek waarmee Genette zijn kwaliteiten als literatuur-theoreticus bewees. Zijn boek is een toepassing van een theorie opgebouwd voor èn vanuit het werk van Marcel Proust, met name vanuit diens romancyclus A la recherche du temps perdu. Genette koos die cyclus uit vanwege zijn bijzondere plaats in de overgang van traditionele naar nieuwe vormen in de ontwikkeling van de roman. De titel van het deeltje uit de Puntkomma-reeks suggereert ten onrechte een inleiding te zijn over tijdsaspecten van de roman, maar de bijzondere behandeling van tijd door Proust en de manier waarop hij speelt met de chronologie en daardoor ritme brengt in zijn omvangrijke romanserie is het werkelijke onderwerp van dit boek. Andere romans en schrijvers worden door Genette niet behandeld. Zijn behandeling van het spel met de tijd in het werk van Proust is echter wel zo systematisch dat de door hem gevolgde methode zondermeer toe te passen is op romans in het algemeen.

Een bezwaar tegen dit boekje vind ik de onduidelijke verantwoording van de vertaalster. Ze heeft stukken weggelaten, maar ze geeft onvoldoende aan welke. Ze heeft ook het aantal door Genette gegeven voorbeelden beperkt, maar ze vermeldt niet duidelijk waar Genette en waar zij zelf aan het woord is (bijvoorbeeld op de pagina's 12, 13 en 46), ze vertaalt soms wel zelf citaten en soms niet en in het laatste geval geeft ze onvoldoende aan waar de vertaling van dat citaat vandaan komt. Voorts telt ook dit boekje weer een groot aantal zetfouten (een zeer storende op bladzijde 51), stijl- en vertaalfouten (is itératief nu een Frans woord of een Nederlands?).

Het boekje van de andere redactrice van de reeks is het meest overzichtelijke. In vijf hoofdstukken bespreekt Mineke Schipper achtereenvolgens het problematische van de term realisme en alles wat daar zoal onder kan worden verstaan en is verstaan en dan de relatie van literatuur en werkelijkheid en wat men daarover in de Oudheid (Plato en Aristoteles), in de Middeleeuwen, de Renaissance en in de periode van het Classicisme aan theorie heeft ontwikkeld. In hoofdstuk drie behandelt ze de stroming in de negentiende eeuw die wordt aangeduid met Realisme. Alleen het Realisme in Frankrijk, Duitsland en Engeland komen aan bod, Russisch en Nederlands Realisme niet. In het volgende hoofdstuk komt het socialistisch realisme en wat daarover door Marx, maar vooral Lukács en Adorno over is geschreven aan de orde. Besloten wordt het boekje met een hoofdstuk over hoe realisme in een literaire tekst herkend en beschreven kan worden. Noodgedwongen moet Schipper zich bij zo'n uitgebreid onderwerp beperken tot de hoofdlijnen, toch ziet ze nog kans veel verwijzingen te geven naar primaire en secundaire literatuur over haar onderwerp, zonder dat haar boekje een vervelende opsomming wordt.

Ondanks de vele goede kanten van dit deeltje uit de Puntkomma-reeks heb ik ook hiertegen een paar bezwaren. Allerlei uitspraken over realistische verschijnselen vóór de negentiende eeuw worden nogal ongenuanceerd gedaan en zijn dan ook bijna steeds onjuist. Natuurlijk was niet ieder onderwerp voor het Romantische drama aanvaardbaar, zoals Schipper beweerd. Niet slechts in onze tijd wordt ervan uitgegaan dat de werkelijkheid niet identiek is met wat zintuiglijk waarneembaar is, zoals ze schrijft. Van die gedachte gingen sommigen in de achttiende eeuw, in de zestiende eeuw en vier eeuwen voor Christus ook al uit. De grootste tekortkoming vind ik dat Schipper haar historische overzicht van realisme laat stoppen met het Classicisme en dan verder gaat met het realisme vanaf ongeveer 1830. Ze laat de periode van de Romantiek buiten beschouwing, terwijl nu juist in die periode duidelijk andere opvattingen over de werkelijkheid en de weergave ervan ontstonden. Schipper schrijft op pagina 33 dat ze geen ruimte heeft om die veranderingen te bespreken en verwijst slechts naar het overigens uitstekende boek The mirror and the lamp van Abrams. Ook heeft de schrijfster af en toe moeilijkheden met de chronologie. In het paragraafje over het Classicisme heeft ze het over ideeën van Samuel Johnson (geboren in 1709) en over de classicistische opvatting van waarschijnlijkheid en geloofwaardigheid van het kunstwerk. Ze schrijft dan op bladzijde 28: ‘Deze regels zijn later in de Art poétique van Boileau (1674) het meest stringend geformuleerd’. Behalve het verkeerde gebruik van het woord later (moet zijn: eerder) is de plaats van het jaartal verkeerd (moet achter poétique) en de weergave van de titel onjuist (het is de l'Art poétique). Ook vind ik het jammer dat in een boekje over realisme, wat ook in de Nederlandse literatuur heeft bestaan vrijwel geen enkele verwijzing naar Nederlandse teksten voorkomt, voorbeelden hadden gevonden kunnen worden bij Jacob Geel, Multatuli, Van Deyssel en verscheidene andere auteurs. Tenslotte nog een kanttekening. Aan het eind van haar boekje geeft Schipper

[p. 56]

overzichtelijk weer wat de literatuurtheoreticus Philippe Hamon in 1973 aangaf als de verschillende karakteristieken van de realistische schrijfwijze. Al die kenmerken die vermeld worden vertoont ook de achttiende eeuwse Nederlandse roman.

Terwijl het boekje van Schipper, naast dat het het meest leesbare en informatieve deeltje van de reeks is, de minste taal- en zetfouten bevat, is het deeltje van de hand van Klaas Wellinga weer volop voorzien van fouten in de vertaling, in de stijl, in de taal en in het zetsel. Bovendien zijn er zeer veel citaten die zeer slordig en onduidelijk zijn. Het boekje heeft daarnaast nog vele andere gebreken. Wellinga beweert dat er in 1735 in Latijns-Amerika al textielfabrieken waren. Volgens mij vertaalt hij het woord obrajes verkeerd. Volgens hem maakte men aan het begin van de twintigste eeuw in Zuid-Amerika al vergelijkingen tussen het totalitaire systeem aldaar en dat van Hitler dat aan het begin van onze eeuw nog niet bestond. Heel verwarrend en door de grove fout tegen de chronologie ook komisch werkt een literatuurverwijzing op pagina 32, waar Wellinga in een overzicht van de visie die zestiende eeuwse Spanjaarden hadden op de indianen een boek noemt van een geestelijke uit die tijd. Het boek van Bartolomé de las Casas heette volgens Wellinga Kort relaas van de verwoesting van de West-Indische landen en verscheen in 1969 te Amsterdam. Het is geen zetfout en de schrijver vertaalt verder in zijn boek nooit titels, dus een invloedrijk boek van een Spanjaard uit de zestiende eeuw is pas onlangs in onze taal gepubliceerd, voor het eerst wel te verstaan. Wellinga overdrijft ook als hij beweert dat een zanger in Argentinië rondreed met een paard in zijn Rolls Royce. Zulke grote auto's van dat merk rijden er zelfs niet bij de oliesjeiks.

Het vierde deeltje uit de reeks is zeer historisch, marxistisch, sociologisch, politiek en dergelijke, maar over literatuur die in Latijns-Amerika nog wordt gedrukt gaat het boekje nauwelijks. Het grootste deel van dit geschrift gaat over welke literatuur er doodgedrukt wordt, welke boeken verboden en verbrand en welke auteurs verbannen en vermoord worden. Het gaat uitgebreid over de verhoudingen tussen indianen en Spanjaarden, tussen rijke planters, veetelers en arme slaven en gaucho's, over klasseverschillen en hoe die in schriftelijke, maar vooral alternatieve vormen van ‘literatuur’ gestalte hebben gekregen. Over literatuur gaat het vrijwel niet. Van de bij ons bekende auteurs uit Latijns-Amerika wordt alleen Garciá Márquez enigszins uitvoerig besproken. Niet of nauwelijks genoemd worden bekende schrijvers en vernieuwers van literatuur als Borges en Cortázar, en dat voornamelijk omdat hun politieke opvattingen niet met Wellinga's opvatting over wat literatuur is corresponderen.

De eerste deeltjes van de Puntkomma-reeks zijn mij nogal tegengevallen. De bedoeling van de reeks is goed, de inhoud matig en bovendien zeer povertjes gebracht. Als naslagwerkjes kunnen de boekjes ook nauwelijks dienen, want op deeltje twee na bevatten ze niet zulke nuttige zaken als een persoons- of zakenregister. Een gemiste kans, deze reeks. Ik houd mij voorlopig nog maar bij buitenlandse series over literatuurwetenschap.

Puntkomma-reeks. Literatuur en kommunikatie.

Redaktie: Mieke Bal en Mineke Schipper.

Uitgeverij Van Gorcum; prijs per deel f 11,50

Deel 1 Mieke Bal (red): Mensen van papier. Over personages in de literatuur

Deel 2 Gérard Genette: Tijdsaspecten in de roman. Volgorde, duur, herhaling Vertaling: M. van Diepen

Deel 3 Mineke Schipper: Realisme. De illusie van werkelijkheid in literatuur

Deel 4 Klaas Wellinga: Indianen, cowboys en diktators. Literatuur in Latijns-Amerika.