Bzzlletin. Jaargang 7

[p. 94]

Over de Randen van mijn Handen
Wiel Kusters

In een posthuum gepubliceerde aantekening uit maart 1925 - de tijd van de ‘gedichtjes voor zijn plezier’ - definieert Paul van Ostaijen poëzie als ‘woordkunst. Poëzie is niet: gedachte, geest, fraaie zinnen, is noch doctoraal, noch dada. Zij is eenvoudig een in het metafysiese geankerd spel met woorden’.¹

Nu is ‘metafysies’ niet de meest doorzichtige term uit Van Ostaijens theoretisch proza. Wanneer men hem vanuit de samenhang van 's dichters opvattingen interpreteert, verwijst hij eerder naar het ‘onderbewuste’ dan naar het ‘bovennatuurlijke’. De dichter moet zijn woordmateriaal zodanig rangschikken, dat de onderbewuste lading er zo volledig mogelijk in kan uitstromen. Bij lezing van een gedicht waarvan de woorden op deze wijze hun ‘natuurlijke’ betekenis te boven gaan, wordt de lezer in zijn onderbewustzijn geraakt. Via het gedicht communiceert het onderbewuste van de schrijver met dat van de lezer.²

Ook vóór ik Van Ostaijens poëzie-opvatting kende, heb ik vaak het gevoel gehad dat er in de ‘Nagelaten gedichten’ iets onuitsprekelijks zinderde.

Over de randen van mijn handen
tasten mijn handen
naar mijn andere handen
onophoudelik

Ik denk dat deze regels uit Jong landschap op volmaakte wijze uitdrukken waar het Van Ostaijen om gaat: de niet aflatende poging verder te reiken dan de fysische, maar vooral psychische grenzen waarvoor men zich gesteld ziet. Waarschijnlijk speelt dit reiken naar het ‘metafysiese’ ook een rol in de beroemde Polonaise: ‘Ik zag Cecilia komen / op een zomernacht / twee oren om te horen / twee ogen om te zien / twee handen om te grijpen / en verre vingers tien’. Die handen en die geheimzinnige verre vingers laten zich in verband brengen met ‘Over de randen van mijn handen’ enz., zeker als ze aan het slot van het gedicht terugkeren in de variant: ‘Twee handen in het lege / en verre vingers tien’.

In Van Ostaijens late gedichten vindt men nogal wat regels die te maken hebben met noties als ‘diepte’ en ‘verte’ en een soort van metafysische ruimte suggereren; beter nog: een ruimte die met het onderbewuste samenvalt. In ‘Avond Strand Orgel’ lezen we over de zee, een geijkt symbool voor het onderbewuste:

Hoger slaat

op de maat

van de italjaanse maat

mee de zee

steeds iets witter

zoals ijler steeds en blanker

drijft een klank er

bovenuit en bovenop

witte broze

meeuw

waarmee de herkomst van het poëtisch-actieve woord duidelijk is aangegeven.

Voor het dubbelzinnige karakter van de term ‘metafysies’ bij Paul van Ostaijen - in aanleg duidend op het bovennatuurlijke, maar meestal gebruikt in relatie tot het onderbewuste - vindt men een dichterlijke bewijsplaats in Geologie: het blauw van boven en het blauw van beneden lijken verwisselbaar:

Diepe zeeën omringen het eiland
diepe blauwe zeeën omringen het eiland
gij weet niet

of het eiland van de sterren is daarboven

gij weet niet

of het eiland aan de aardas is

Maar het gedicht wordt voortgezet met een ‘zinkend zoeken’ van het onderbewuste, dat blijkens de slotregels bereikbaar is na ontlediging van het bewustzijn:

Moest dit zinken langs uw ogen zijgen gij kende niet
een groter leegheid

De verwisselbaarheid van ‘de blauwheid van de zee en de blauwheid van de lucht’ speelt ook een rol in het gedicht Facture baroque, een gedicht waarin het metafysische en het onderbewuste overigens ook op explicieter wijze aan de orde komen. Weer is er het verlangen de grenzen van de ‘zinnen’ te overschrijden. Er is sprake van een ‘oude waan / die over de kim

1 ‘Nogmaals poëzie’, in: Verzameld werk. Proza 2, ed. G. Borgers, 1977, p. 338.

2 Vgl. J.J. Oversteegen: Vorm of vent. Opvattingen over de aard van het literaire werk in de Nederlandse kritiek tussen de twee wereldoorlogen, Amsterdam 1970², p. 155-184.

[p. 95]

gekelderd lag’ en even wordt men herinnerd aan het Elysisch verlangen van A. Roland Holst:

Soms
- wanneer de boten van hun zinnen sloegen
aan de immer deinende rotswand
(...)
soms slaat het verlangen der mensen zo hoog uit
dat zij takelen de nederige boot
en ter zee gaan
in de zeilen speelt de wind een waan

een oude waan

die over de kim gekelderd lag

tot de wind de hulzen stuk woei

en uit de scherven walmt de wijn van deze waan

van deze oude waan

De illusies omtrent een land achter de horizon gaan teniet. De signalen van ‘geenzijds der zinnekim’ blijven onopgemerkt, want - zo luidt de conclusie van het gedicht - er is voor ons geen andere ‘gene zijde’ dan het onderbewustzijn: het verlangen naar een land achter de horizon, de metafysische wensdroom, vindt zijn oorsprong onder de bodem van onze ziel:

Geen kent het S.O.S.-gesein geenzijds der zinnekim
en dat aan de boôm van onze ziel er sprieten steken
die alleen het trillen vatten
van gene zijde
Soms dringt de drang de droom tot een gestalte
en wordt het lichaam droom

Zo herleidt Facture baroque de ‘verte’ van het bovenzinnelijk verlangen tot de ‘diepte’ van het onderbewustzijn. In het gedicht Guido Gezelle vinden we een soort synthese van beide elementen:

Plant
fontein
scheut die schiet
straal die spat
tempeest over alle diepten
storm over alle vlakten
wilde rozelaars waaien
stemmen van elzekoningen bloot
Diepste verte
verste diepte
bloemekelk die schokt in de kelk van bei’ mijn palmen
en lief als de madelief
Als de klaproos rood
o wilde papaver mijn

In dit lofdicht, met trekjes van een litanie, wordt (de poëzie van) Gezelle geassocieerd met vertikale én horizontale beweging: plant / scheut en fontein /straal enerzijds, tempeest en storm anderzijds. In de regel ‘tempeest over alle diepten’ is het vertikale element overigens al binnengedrongen (‘diepten’), zodat de definitieve synthese ‘Diepste verte / verste diepte’ niet als een verrassing komt.³

Men kan zich afvragen of Van Ostaijen in dit gedicht associaties heeft willen wekken met erotiek en sexualiteit. Wanneer dit zo is, dan worden deze associaties op krachtige wijze voltooid in de regel: ‘bloemekelk die schokt in de kelk van bei' mijn palmen’, een regel die zich aldus geïnterpreteerd misschien in verband laat brengen met Van Ostaijens omschrijving van het doel van de ‘zuivere lyriek’: ‘hoofdzaak is het uitstromen van het subjectiefste mogelijk te maken’.^4. Dat de poëzie van Gezelle daar volgens Van Ostaijen ten volle in geslaagd is, daaraan lijkt geen twijfel mogelijk. In zijn essay Marsman of vijftig procent formuleert hij het zo:

Gezelle en meer dan één van zijn leerlingen hebben wel degelijk dit, dat er tussen hun hart en het gedicht niet de geringste hindernis is; zij dichten in ‘de taal die hun (mij) het gereedst van de lippen wil’ (Gezelle).^5.

3 Een soortgelijke synthese van ‘diepte’ en ‘verte’ vindt men in de regels: ‘Uw ogen zinken niet / in hunner kassen verste verten’ (V.W. Poëzie 2, p. 225).

4. ‘Hubert Dubois’, in: V.W. Proza 2, p. 351.

5. V.W. Proza 2, p. 392.