Bzzlletin. Jaargang 7

[p. 76]

De trage Onsterfelijkheid^*
Albert Helman

Paul van Ostaijen: diergaarde voor kinderen van nu¹⁾

Een kunstenaar die werkt om zijn eigen roem te kunnen beleven, levert in deze dagen meestal een treurig schouwspel op. Wanneer hij niet te dom is om ingebeeld te wezen, zal hij spoedig zoo gedesïllusionneerd zijn, dat hij op deze aarde geen duimbreed grond meer vinden kan, waar hij zich nog gelukkig gevoelt. Maar denk niet dat de anderen, die alles inzetten voor de onsterfelijkheid omdat zij gelooven dat het werkelijk goede niet vergaan kan, er zooveel beter aan toe zijn. De roem van het nageslacht, jawel! Als de menschheid maar niet zoo vergeetachtig was, niet zoo volkomen in beslag genomen door het nu en uit hoofde van haar beste eigenschap, haar vitaliteit, juist heel slecht toegankelijk voor al het voorbije was.

‘Dichters, laat ons Pegasus tegen de bank spelen’. De jonge poëet Van Ostaijen die dit schreef was alleen maar bij tijd en wijle een cynikus. Hij geloofde heilig in dit parool, heilig genoeg om op Pegasus zijn leven in te zetten en te verspelen. Voor mij is hij nog altijd de belangrijkste figuur van zijn generatie, niet alleen uit Vlaanderen, maar uit geheel Nederland. Veelzijdig, origineel, onberekenbaar, ten uiterste gevoelig en toch altijd beheerscht door de contrôle van zijn verstand. Een kunstenaar in merg en been, krachtens zijn geheele natuur. Leefde hij vandaag nog, ongetwijfeld zou hij mijlenver staan van de rationalistische, - bijna schreef ik nihilistische, - schoonheidsopvattingen van sommige vroegere vrienden. Men behoeft de schijnbaar onbeteekenende ‘Brieven uit Miavoye’, die niet lang geleden verschenen zijn, slechts aandachtig te lezen om te kunnen vaststellen dat Paul van Ostaijen toen reeds een heel andere kant uit wilde. Niet naar een zwijmelende, mystiekerige schoonheidscultus, maar wel naar een aesthetiek die zich niet door vaardige formule laat beredeneeren; naar een buitenlogische, primitief-verfijnde schoonheid.

De enkelen die in de gelegenheid zijn het geheele oeuvre van dezen schrijver te overzien, zullen met verbazing bemerken, dat het grootendeels prachtig stand houdt bij de snel-wisselende literaire mode en het haastige verschijnen en verdwijnen van duizenden kortademige beroemdheden. Men kan Van Ostaijen's oeuvre grootendeels met stijgende belangstelling herlezen, en telkens weer als nieuw ondergaan. Dit lijkt mij een veilig criterium voor de poovere roem van een aanstaande onsterfelijkheid. Wat we dan onsterfelijkheid mogen noemen: het voortleven in de genegenheid en het enthousiasme van een paar aandachtige lezers, vier of vijf misschien, maar die in elke toekomstige generatie te vinden zullen zijn.

Aan zulke schaarsche vrienden, die ook thans nog, zonder in heldenvereering te vervallen, bewonderaars wisten te blijven, hebben wij de bundel Gedichten en de twee bundels Kritisch Proza te danken, waarin zoo niet alles, dan toch het belangrijkste werd verzameld wat Van Ostaijen op dit gebied voortbracht. Maar wat belet hun nog steeds om hetzelfde te doen met zijn creatief proza, met datgene wat belangrijker dan zijn Kritieken is, omdat zijn geest er veel spontaner, grilliger en verrassender in tot uiting kwam? Abstracte theorieën, - gelijk die gewoonlijk in kritieken vastgelegd worden, hebben op de lange duur alleen beteekenis in zooverre zij aan practische voorbeelden gedemonstreerd kunnen worden. De persoonlijke vernieuwing, het eigene dat men soms tevergeefs zoekt in de kritieken, vindt men bijna altijd in het creatieve werk van Van Ostaijen.

Wie echter dit proza wil leeren kennen, heeft nog altijd zijn toevlucht te nemen tot een aantal kleine boekjes, hot en her uitgegeven, nu eens vodderig en onaanzienlijk, dan weer al te precieus haast. Wat het bundelen van het creatieve proza tegenhoudt? Het is niet mogelijk zich een geldige reden voor te stellen, want de onsterfelijkheid komt wel traag, maar onverbiddelijk; wie haar tracht tegen te houden, werkt haar daardoor vaak juist in de hand. Klaarblijkelijk is de uitgaaf van de ‘Brieven uit Miavoye’, een daad van piëteit van Gaston Burssens die ook de verzamelde gedichten en de kritieken verzorgd heeft. Bijna gelijktijdig verscheen bij een andere uitgever ‘De bende van de stronk’, en ook aan deze editie zijn vriendenhanden niet vreemd gebleven, blijkens de frontispice van Floris Jespers. En thans is er al weer een klein boekje van de pers gekomen, (het derde in één jaar dus!) getiteld ‘Diergaarde voor kinderen van nu’, dat een verzameling van allerlei korte prozastukken en een dramatische dialoog bevat. Keurig uitgegeven, maar toch nog een reden te meer om verwonderd te zijn over het wegblijven van het verzamelde creatieve proza.

* Uit: De Groene Amsterdammer 21-1-1933.

1) Uitgave ‘De Sikkel’, Antwerpen.

[p. 77]

Het laatste boekje brengt ons Van Ostaijen in al zijn kort-aangebonden, pétillante geestigheid. Slechts weinig bladzijden hebben hier het gezochte en geforceerde dat soms ‘De trust der vaderlandsliefde’ of ‘De bende van de stronk’, en zelfs enkele stukken uit ‘Vogelvrij’ ontsiert. Deze ‘Diergaarde’ geeft bijna hetzelfde in proza wat Apollinaire's ‘Bestiaire’ in poëzie uitdrukt: een verwondering die groot genoeg is om zich tegelijkertijd aandoenlijk-teeder en brutaalschertsend te uiten. Bij Apollinaire domineert het eerste; bij Van Ostaijen het laatste.

Wat hier te vinden is, wordt door geen van onze jongere schrijvers op dit oogenblik overtroffen. Zelfs Van Ostaijen ontkwam soms niet aan een zeker provincialisme dat als een vloek op bijna alle Nederlandsche auteurs rust. Niets daarvan valt echter in deze kleine prozastukjes te bespeuren. En dit vermogen om in zekere mate ‘universeel’ te zijn, is bij hem in de eerste plaats de vrucht van een harde zelfkritiek en een onbarmhartige zelfspot. Het is ook het resultaat van een doorzien van deze wereld, afgerekend hebben met al wat voor anderen nog hoopvol is. Een cynisme dat weer heeft leeren lachen, omdat het ook zichzelf ontrouw is geworden.

Met een heele reeks citaten uit dit boekje zou het snelle, dichterlijke sarcasme van Van Ostaijen gedemonstreerd kunnen worden. De kievit is ‘een vogel die dure eieren legt. In valutazwakke landen legt de kievit niet meer’. Het is in alle kortheid veelzeggender dan een uitvoerige boutade. Dat is ook de ééne reflexie van Boudewijn, de ezel waarop Jezus de intocht in Jerusalem doet, die frissche bloemen op zijn weg gestrooid vindt: ‘Daar zit iets achter’, denkt hij. In eenzelfde boven alle kleinheid verheven blik ziet Van Ostaijen den Duitscher als ‘een zoogdier dat rond 25 December de nabijheid van een kleine denneboom opzoekt’, en den Belg als ‘een kalkoen die in de waan leeft pauw te zijn’.

Er zijn ook fragmenten van een prachtige verbeelding, als deze, van de wereld op Zondag: ‘zoo geordend, dat het asfalt van de lanen overal eender glom en dat de schaduw zoo ver lag alsof hij niet bestond’. Als uitdrukking van geconcentreerde beschrijvingskunst is dit laatste op het geniale af.

Meesterlijk is ook de beschrijving van de sirenen, die door doove matrozen gevangen zijn, en in het scheepsruim met papavervocht vergiftigd worden. Hun schreeuw wordt het loeien der scheepssirenes, die later ook door de fabrikanten voor hun arbeiders gekocht worden.

Wat zij echter ook beproeven, zij slagen er niet in de sirenen tot dit klagende geloei te brengen, dat deze dieren aan boord van een schip uitstooten. Men vermoedt dat de sirenen, daar hun het laatste genot, de reuk van het zeewater, ontbreekt, langzaam verkwijnen.

Van Ostaijen zal niet worden vergeten, al was het alleen reeds om de twee bladzijden die hij over ‘De sirenen’ geschreven heeft.

Het ‘mannekensblad’ of de ‘centsprent’, waaraan Van Ostaijen de titel voor zijn Diergaarde voor kinderen van nu heeft ontleend.

In dezelfde bundel is ook nog een reeks korte stukken onder de verzameltitel ‘Kluwen van Ariadne’ opgenomen, die over het geheel gezochter, en veel minder zuiver geschreven zijn dan die uit ‘Diergaarde’. De ‘Vier proza's’ zijn strak gehouden en ernstig; ze vertegenwoordigen het zwaarmoedige en gedwongen expressionistische aspect van dezen schrijver. Maar een daarvan, ‘Lijnen’, zou, anders bewoord, als model van een surrealistische visie kunnen gelden. Telkens en telkens blijkt weer, hoezeer Van Ostaijen aan de spits van zijn tijden geestesgenooten liep. Het stukje analyse ‘Tusschen vuur en water’, en de dialoog ‘Jus primae noctis’ geven hem, in al hun onvolkomenheid en verfijndheid tevens, wederom van een geheel andere kant. Hij was nooit slachtoffer van een systeem, zelfs niet van de theorieën die hij ijverig verdedigde. Tal van tegenstrijdige, onberedeneerbare tendenzen leefden in hem. Het was juist hun botsing die hem telkens opdreef tot uitingen welke nog altijd uniek zijn in onze letteren van dezen tijd. Tot geladen, bijna waanzinnig-gespannen proza-bladzijden, tot kinderlijk zingen, een gesublimeerde poëzie, dan weer tot groteske farces. Dit alles gevarieerd, verrassend en grillig als het leven zelf.

Hoe beter men in staat is het totaal-beeld van Paul van Ostaijen te voltooien, des te meer komt men tot de overtuiging, dat zijn beteekenis tot nu toe onderschat is, terwijl hij in de

[p. 78]

toekomst een der meest markante persoonlijkheden uit de Vlaamsche na-oorlogsperiode zal blijken te zijn.

‘Meneer 1930’, december 1915.