Bzzlletin. Jaargang 7

[p. 68]

Index on censorship
Tine van Houts in gesprek met de hoofdredacteur Michael Scammell
De waakhond van de vrije meningsuiting

De meeste tijdschriften publiceren het liefst artikelen van en over beroemde mensen. Dat kun je ze niet kwalijk nemen, namen verkopen, dat weet iedereen. En mocht een hoofdredacteur zich zo af en toe eens op glad ijs wagen en een stuk van of over een ten lande nog niet zo bekende buitenlander plaatsen, dan is dat alleen haalbaar als hij er ‘meestgelezen schrijver in eigen land’ in vette letters naast drukt.

Een van de weinige uitzonderingen op deze formule is het Engelse politiek-literaire tijdschrift Index on Censorship. In dat blad kun je achter elke schrijversnaam tussen haakjes ‘ongelezen in eigen land’ zetten. Want ‘Index’ heeft een uniek selectie criterium. Ze publiceren alleen werk van en over schrijvers die gecensureerd of verbannen zijn. Dat doen ze al zeven jaar en er is nog steeds geen gebrek aan kopij, want minstens tweederde van alle geplaatste stukken zijn hun ongevraagd toegezonden. Dat wordt meestal niet door de auteurs zelf gedaan, de meeste artikelen bereiken de redaktie via tussenpersonen.

De aanleiding tot de oprichting van het blad was een ingezonden stuk in The Times. Niet zo verwonderlijk, want als een Engelsman wantoestanden signaleert, en of dat nu zijn eigen achtertuin of de hele wereld betreft doet er niet toe, dan weet hij dat een brief naar The Times de enige echte effectieve manier van actie voeren is. Deze keer echter, waren de ondertekenaars twee Russen! Pavel Litvinov en Larissa Daniel (de echtgenote van de schrijver Yuli, de man die in het allereerste schrijversproces samen met Sinyavsky veroordeeld was) vroegen in hun open brief aan de hele wereld om de processen van Ginzberg en Galanskov te veroordelen. Ze gaven een adres in Moskou op waar protestbrieven heengestuurd konden worden.

De Engelse dichter Stephen Spender besloot om samen met een aantal bekenden een antwoord te sturen. De boodschap die o.m. ondertekend was door mensen als Henry Moore, Mary McCarthy en Bertrand Russell luidde: ‘we zullen alles wat in ons vermogen ligt doen om je te helpen.’

Pas na een half jaar kreeg Spender een antwoord: het telegram had Litvinov nooit bereikt, maar hij was via andere kanalen toch van het bestaan op de hoogte gekomen.

Littinov drong er op aan dat Spender en de zijnen een comitee zouden moeten vormen dat het publiek over verdrukking en censuur zou inlichten.

Litvinov drong er op aan dat Spender en de zijnen een comitee zouden moeten vormen dat hele wereld moeten berichten, zou verder uit Westeuropeanen en niet alleen uit Russische ballingen moeten bestaan, en het mocht geen

[p. 69]

anticommunistische groep zijn.

Toen dit antwoord eenmaal via allerlei vreemde wegen in Spenders bezit was gekomen, is Spender ermee naar David Astor gestapt die toen nog hoofdredacteur van The Observer was. Astor heeft het beginkapitaal voor een blad op tafel gelegd.

Michael Scammell werd tot hoofdredacteur benoemd. Scammell: Die brief van Litvinov met de instructie dat ik iets aan de vrijheid van meningsuiting moest doen, was mijn enige houvast.’ Hij besloot om een blad te maken dat eens per twee maanden uit zou komen, een krant was veel te arbeidsintensief. Toen hij eenmaal op de ingeslagen weg was, bleek al gauw dat er geen gebrek aan kopij zou zijn. Scammell, die vroeger zijn brood als vertaler-Russisch verdiende vertelt:

Ik was toen al erg in Solzhenitzyn geïnteresseerd en had nog wat bandjes met ongepubliceerd werk van hem liggen. Ik begon naar dat soort dingen te zoeken, gewoon via via. Ik moest in die tijd ook naar een poëzieconferentie in Yoegoslavië en omdat ik toch in de buurt was ging ik even bij Milovan Djilas langs om hem over m'n nieuwe baan te vertellen. Hij was heel enthousiast en gaf me meteen zes verhalen en zei ‘als je er in geinteresseerd bent mag je ze hebben, want hier in Yoegoslavië kan mijn werk niet gepubliceerd worden.’

In die tijd was net de oorlog tussen Pakistan en Bangladesh aan de gang en als gevolg daarvan kwamen veel vluchtelingen naar Londen. Een van hen vertelde Scammell dat hoogleraren aan de Universiteit van Bengalen en Dakar door Pakistaanse troepen doodgeschoten waren omdat ze verantwoordelijk waren voor de nieuwe Bengaalse culturele bewustwording. Scammell vroeg een deskundige om voor Index een verhaal over het probleem te schrijven. Kort daarna was hij in Parijs waar hij vertegenwoordigers van een aldaar gevestigde Spaanse emigrantenuitgeverij sprak. Deze uitgeverij publiceerde voornamelijk gecensureerd werk uit Spanje en Zuid-Amerika.

Scammell:

Op die manier werd het eerste nummer bijeengeraapt. Terwijl ik daar mee bezig was, veranderde mijn hele manier van denken. Vroeger had ik me nooit zo met de vrijheid van meningsuiting beziggehouden, maar nu ik er op lette en de wereld als het ware vanuit die hoek bekeek, had dat hetzelfde soort effect als wat je krijgt wanneer je een magneet over ijzervijlsel heen haalt; alles wijst naar één bepaalde richting. En ik dacht als het blad eenzelfde soort effect op de lezers kan hebben, dan heb ik mijn doel bereikt.

In het begin was dat moeilijk, de distributie was niet goed georganiseerd en het tweede nummer werd gevuld met overblijfsels van het eerste. Voor het derde nummer was zo weinig kopij dat het met het vierde gecombineerd moest worden. Daarna kwam er opeens beweging in de zaak, want toen Index eenmaal in de boekenstalletjes verschenen was, begonnen de manuscripten ongevraagd binnen te druppelen.

De meeste van deze manuscripten komen niet rechtstreeks van de auteur, ze bereiken ons via tussenpersonen, soms zijn dat wetenschapsmensen die erg geïnteresseerd zijn in een bepaald land en er vaak komen, soms zijn het kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders, soms zijn het emigranten die nog een goede band met het thuisland onderhouden. We krijgen op die manier bijvoorbeeld materiaal uit Brazilië, Zuid Afrika, Tjechoslowakije en Rusland.

Als ik naar manuscript-smokkelmethoden vraag lacht Scammell geheimzinnig en zegt

Het toerisme groeit nog steeds en er zijn veel culturele uitwisselingen. Trouwens als je bedenkt dat terroristen met bommen en ook bijvoorbeeld de drugssmokkelaars het vrij goed doen, dan moet je tot de conclusie komen dat dit soort taktieken ook voor de uitwisseling van informatie gebruikt kan worden. Wij vervoeren toch geen bommen, alleen manuscripten.

Index heeft op het moment een oplage van 4500. Het grootste gedeelte daarvan wordt in Engeland en Amerika verspeid. Het blad zelf heeft ook last van censuur: in Zuid Afrika komt het (officieel) de grens niet over.

Scammell: ‘toch sta ik soms verbaasd over het bereik dat het blad heeft. Toen ik bijvoorbeeld met Solzhenitzyn sprak, zei hij dat hij Index kende, hij had het in Rusland gezien.’

Een andere goede bekende die zich op een dag op de stoep van het piepkleine Indexkantoor in het centrum van Londen meldde, was de Russische dichteres Natalya Gorbanevskaya. Slechts een paar van naar gedichten zijn ooit in de officiële Sovjet-pers verschenen, het meeste van haar werk werd gepubliceerd in de Samizdat, de Russische ondergrondse pers. Hoewel je van ‘pers’ nauwelijks spreken mag, want omdat de pers in handen van de autoriteiten is, kan de Samizdat haar werk alleen verspreiden door elk origineel manuscript met de hand over te schrijven of als dat mogelijk is, te typen. Die kopieën worden dan weer verspreid onder kennissen die op hun beurt de kopie die zij ontvangen, enige malen kopiëren en verspreiden. Een boek, tijdschrift of gedicht haalt op die manier maximaal een oplage van een paar honderd.

Dit is een van Gorbanevskaya's Samizdatgedichten in de Engelse vertaling:

[p. 70]

Michael Scammel.

Not in an airplane's wing,
or clouds at dawn-
the sensation of flight
is in wooden piles,

in motionless supports
sunk deep into the clay
in those things past which
you float on your back down the stream.

Nu niet direct een bloeddorstige oproep tot de counterrevolutie, en het is voor westerlingen dan ook moeilijk te begrijpen waarom zo'n gedicht gecensureerd moet worden. Scammell: ‘kijk als je als schrijver eenmaal “persona non grata” geworden bent, dan hindert het niet waar je over schrijft, het feit dat het van jou komt is al voldoende om het te verbieden.’ Gorbanevskaya ging tot die katagorie behoren toen ze als jonge studente een gedicht over een ongelukkige liefde publiceerde. Dat gedicht werd van officiële zijde als ‘decadent’ bestempeld. Later, voor de Samizdat, is Gorbanevskaya wel meer politiek getint werk gaan maken.

Sinds haar vertrek uit Rusland (ze woont nu in Parijs) wordt ook Gorbanevskaya geconfronteerd met het grote probleem dat alle schrijvers in ballingschap delen: namelijk dat het natuurlijk wel fijn is om je werk eindelijk gedrukt te zien, maar dat dat altijd in een vreemde taal voor een vreemd publiek is, en waar het om gaat en om begonnen is, namelijk het contact met de lezers in eigen land (hoe weinig dat er ook waren) dreigt verloren te gaan.

Arthur Miller kreeg bij een bezoek aan Tjechoslowakije eens ‘het vreemdste verzoek om hulp dat hij ooit gehoord had’ van Tjechische schrijvers die wilden dat hij hen hielp in het Tjechisch te publiceren. Als gevolg daarvan, en omdat de stichting die Index beheert, gelooft dat het belangrijk is om verbannen en gecensureerde auteurs de mogelijkheid te geven ook in eigen land hun stem te laten horen, hebben ze sinds kort twee nieuwe tijdschriften opgezet: Spectrum, een literair tijdschrift in het Tjechisch, en Zapis, een soort Samizdat, in het Pools. Het zijn fotokopieën van werk dat in beide landen circuleert. Zapis (het Poolse woord dat de censor gebruikt als hij iets aanstreept) bestaat uit materiaal dat de censor geweigerd heeft; vrij bovengronds dus, want de autoriteiten weten van het bestaan van het werk af. Tjechoslowakije, waar de censuur op dit moment strenger is, bestaat Spectrum in precies dezelfde vorm als het in Londen verschijnt. Het enige wat de Index-uitgevers doen is het blad fotokopiëren en weer verspreiden, in Engeland zelf, maar tevens - en dat geldt ook voor het Poolse tijdschrift - in het land van herkomst. Scammell: ‘We krijgen er niet zoveel

[p. 71]

de grens over, enige tientallen misschien, maar het is een begin.’

Dit soort tijdschriften verstevigt niet alleen de band tussen de schrijver en zijn lezers maar ook tussen de schrijvers in ballingschap en hun collega's die thuis zitten.

Gorbanevskaya zei na haar vertrek uit Rusland dat de schrijvers in ballingschap onverbrekelijk met de Samizdat verbonden zijn, maar er zijn ook stemmen die beweren dat er tussen de uitgewekenen en de zgn. thuisblijvers wrok en rivaliteit heerst. Scammell:

Wat het werk betreft, denk ik dat er vooral bij de Russen weinig verschil optreedt, natuurlijk word je als je jarenlang in Londen of Parijs gewoond hebt door de verandering van omgeving beïnvloed, maar de taal, de Russische taal, schept een onverbrekelijke band. Dat heb ik ook bij de Spanjaarden gezien, sommigen van hen zijn toch twintig, dertig jaar in ballingschap geweest. Toen Franco stierf en ze voor het eerst weer terug mochten komen, merkte je toch al gauw dat ze zo weer in de schrijverswereld thuis waren. Maar de Spaanstalige schrijvers zijn natuurlijk zonder meer minder geïsoleerd dan de Russen. Zij hebben altijd een uitwijkmogelijkheid; onder Franco konden de Spanjaarden hun werk in Zuid-Amerika kwijt, nu kunnen Zuid-Amerikanen hun werk in Spanje laten drukken. De Russen hebben dat soort uitwijkmogelijkheden niet. En wat die persoonlijke haat en nijd betreft, dat van jij zit sjiek in ballingschap en ik moet op het thuisfront doorknokken, dat zie je eigenlijk alleen bij tweederangs schrijvers, die hebben niets beter te doen.

Toch moeten sommige mensen het gevoel krijgen dat het werk van verschillende dissidenten literair opgeblazen en overschat wordt, en dat ze nooit beroemd en rijk geworden zouden zijn als ze toevallig niet het etiket dissident op zich geplakt gekregen hadden. Het lijkt immers vaak zo gemakkelijk om vanuit het buitenland zonder gevaar voor eigen leven een van succes verzekerde aanval op het regime aan het thuisfront te doen.

Scammell kent die gevoelens ook:

Het is moeilijk je gevoel voor perspectief te bewaren, natuurlijk wordt er vaak door een politieke belangengroep een kunstmatig literair niveau opgevoerd om publiciteit voor alweer zo'n gevluchte schrijver te krijgen. Aan de andere kant moet je heel voorzichtig zijn, want de belangengroep aan de andere kant zal natuurlijk alles doen om diezelfde schrijver als een mislukkeling af te schilderen. En de belangen van die laatste groep komen vaak overeen met die van het repressieve regime in het thuisland.
Wij proberen bij Index een consistente literaire maatstaf te hanteren. We publiceren alleen werk van een bepaalde literaire kwaliteit en dan ook alleen van mensen die elders geen publikatie mogelijkheden hebben. Wij hebben bijvoorbeeld werk van Solzhenitzyn gepubliceerd toen hij nog in Rusland zat. Maar sinds hij in het Westen woont doen we dat niet meer, anderen hebben ons harder nodig, de Zuidafrikaanse schrijver Don Mattera bijvoorbeeld, had de moed al opgegeven en wilde met schrijven stoppen, tot hij hoorde dat wij gedichten van hem gepubliceerd hadden. We hebben nu ook gedeelten uit zijn autobiografie gepubliceerd. Ik kreeg overigens net een brief van een Hollandse uitgever die de hele biografie uit wil gaan geven, kijk dan heeft ons werk zin. Als ze beroemd worden hebben ze ons niet meer nodig.
Toch krijgen we erg veel kritiek omdat we zo'n strenge literaire norm handhaven, ik krijg brieven van mensen die zeggen, kijk toen ik in de gevangenis zat heb ik een aantal gedichten geschreven en die hebben jullie nooit gepubliceerd. En dan probeer ik uit te leggen dat ‘vrijheid’ een der allermoeilijkste onderwerpen is om iets nieuws over te schrijven. Vrijheid en onderdrukking hebben altijd, door de hele geschiedenis heen, tot de topics in de literatuur behoord. Ten tweede is het zo dat als een intellectueel, of gewoon iemand die schrijven kan, in de gevangenis terecht komt, als eerste reactie heeft dat hij alles wat hij mee maakt op wil schrijven. Hij pakt de pen, maar je moet wel een genie zijn om iets nieuws over het onderwerp te kunnen schrijven. Het probleem is dat je vaak een berg materiaal krijgt wat een grote documentaire waarde, maar geen literaire waarde heeft. We besluiten in zo'n geval om er een verslag van te maken, waarin we gewoon beschrijven waarom zo iemand in de gevangenis zit, voor hoe lang en onder welke omstandigheden. Op die manier proberen we de inflatie van de literaire reputatie tegen te gaan.

Scammell vindt het dus wel noodzakelijk om, geheel afgezien van de literaire waarde, over de omstandigheden en onderdrukking van elke schrijver van welk allooi dan ook, te berichten.

Ik heb een theorie dat je aan het gedrag van de schrijvers en de manier waarop de autoriteiten ze behandelen kunt zien of een land in beweging is. Schrijvers, of ze zich nu met politiek bezighouden of niet, hebben een fijne neus voor de verschuivingen binnen een gemeenschap, en dat is, denk ik, vaak zuiverder dan dat van een politicus, omdat die altijd zelf belang heeft bij een bepaalde politieke situatie. Ook goedbedoelde politici nemen pragmatische beslissingen met betrekking tot het machtsevenwicht: als ik me niet bij bepaalde zaken aansluit, kan ikzelf niet aan de macht blijven, maar ik wil blijven om de zaak te verbeteren. Maar hoe langer een

[p. 72]

politicus in een corrupte situatie zit, hoe meer hij de kans loopt om zelf corrupt te worden. Nou zeg ik niet dat er geen corrupte schrijvers bestaan, maar gemiddeld heeft een schrijver, een artiest of een intellectueel toch niet zo'n rechtstreeks belang bij het in stand houden van een bepaald regime. Een strengere censuur is vaak het eerste teken van zo'n verschuiving, en politici beseffen nu de macht van het geschreven woord. Het klassieke voorbeeld is de schrijver die in het midden van de vorige eeuw vanuit Duitsland naar Engeland uit moest wijken, Karl Marx. Geen van de politici uit die tijd zag het belang van het werk van Marx, maar zijn ideeën hebben sindsdien tot het omverwerpen van regeringen geleid. Een veel recenter voorbeeld is Iran. Wij hebben al heel lang stukken van en over de Iraanse schrijvers gepubliceerd - een van die stukken is overgenomen in de New York Times - en dat was geloof ik echt voor het eerst dat de Amerikanen hoorden dat er iets aan de gang was in Iran. Niemand wilde het toch zien.

De actualiteit van dit toch voornamelijk (politiek) literaire tijdschrift is inderdaad opvallend. In het laatste nummer, jan./febr. van dit jaar, staat een artikel over de intellectuelen in Cambodja, over de gevangenissen in Afrika (Malawi en Swaziland), maar ook b.v. een lijstje met de tien best gecensureerde nieuwsverhalen in Amerika. In meer dan tachtig procent van de landen over de hele wereld is censuur direct aantoonbaar. En het ziet er niet naar uit dat het minder wordt.

Scammell:

In West Europa is de censuur in de afgelopen jaren verminderd - Griekenland, Portugal en Spanje zijn goede voorbeelden, - maar West Duitsland heeft het berufsverbot. In Oost Europa zie je een kleine verschuiving, evenals in Polen en Hongarije, maar in Zuid Amerika wordt de censuur steeds strenger. Behalve dan in Chili, waarvan ik het gevoel heb dat ze daar wat censuur betreft nu de grens bereikt hebben en dat het ietsje beter gaat; er zijn daar net twee nieuwe tijdschriften opgericht, die kritiek op het huidige regime hebben en toch blijven voortbestaan. Ook in Afrika en Zuid-Oost Azië is het beeld nu niet bepaald opwekkend. Het enige succesverhaal is India, waar sinds het opheffen van de noodtoestand de pers weer geheel vrij is.

In de zeven jaren van haar bestaan heeft het blad Index dus wel veel mensen op de hoogte gebracht van het gebrek aan vrije meningsuiting in de wereld, maar tot enige verbetering in de situatie heeft dat niet geleid. Dat wil niet zeggen dat de redaktie bij de pakken neer is gaan zitten, ze zullen als waakhond van de vrije meningsuiting op hun post blijven.

Scammell:

Ja, we bestaan natuurlijk alleen bij de gratie van het slechte nieuws, maar er zijn compensaties, ik onderhoud nu contacten met een groep uitzonderlijke mensen, schrijvers die door hun werk alleen al je bewondering afdwingen, maar daarnaast ook een moed en doorzettingsvermogen in de meest verschrikkelijke omstandigheden tonen die dicht in de buurt van heldendom komt. Een goed voorbeeld daarvan is de Indonesische schrijver Pramudya Ananta Tur, die al twaalf jaar in de gevangenis zit. We hebben een tijdje geleden een interview dat in de gevangenis met hem gemaakt was, gepubliceerd. Naast elke sadistische martelaar en elke cynische politcus, bestaat er ook zo iemand die zichzelf helemaal opoffert voor dat waar hij in gelooft. Onze enige hoop is, dat het goede in de wereld het kwade toch op zijn minst zal evenaren.

[p. 73]

Vrijlating is mijn recht
Een interview met Pramudya Ananta Tur

Het volgende interview werd afgegeven aan Salim Said op de dag waarop 1500 ‘burgers’ van het kamp van het eiland werden vrijgelaten. In tegenstelling tot een in 1971 genomen foto, ziet Pram er nu fors en helder van kleur uit. Het interview vond plaats in de kamer die hij gebruikt om te werken en te slapen. Deze is twee meter lang en anderhalf meter breed. Pram is de enige gevangene die het voorrecht heeft een kamer als deze te hebben. ‘Dit werd gebouwd door mijn vrienden’, zegt hij.

Men zegt dat u romans geschreven hebt tijdens deze periode van gevangenschap. Hoeveel heeft u er geschreven?

Ik heb er al zeven af. Ik ben nu met de achtste bezig.

Hoe lang schrijft u al?

Sinds eind 1973.

Hoe komt u aan de typemachine die u gebruikt? Het was een machine die niet meer bruikbaar was. We repareerden hem en daarna ging ik hem gebruiken.

Er werd gezegd dat de president u een typemachine zou sturen. Is dat gebeurd?

Nee.

Heeft u de vrijheid om te schrijven zoals u wilt? In het schrijven moet ik die vrijheid zelf scheppen.

Krijgt u de tijd om te schrijven?

Jazeker.

Terwijl uw vrienden zwaar werk doen mag u doorgaan met schrijven?

Ja. Er is een soort arbeidsverdeling. Ik wijd me aan het schrijven. Mijn vrienden zorgen voor wat ik nodig heb.

Als een manuscript voltooid is, aan wie overhandigt u het dan?

Het wordt door een ambtenaar naar Jakarta gebracht.

Waar gaan deze boeken over?

Een serie romans gaat over de periode van de nationale bewustwording sinds 1898, de opkomst in Manila, de oorlog tussen Rusland en Japan. Dat beslaat 4 delen. Dit is trouwens een oud idee van mij, het dateert uit de tijd dat ik historisch materiaal verzamelde over deze periode.

Wat zijn uw grootste problemen bij het schrijven van deze boeken?

Mijn moeilijkheid is dat ik geen archieven en documenten kan raadplegen in de Nationale Archieven. Dit kan betekenen dat deze werken historisch niet zo stevig gefundeerd zijn. De fundamenten zijn zwak en ik zou ervan beschuldigd kunnen worden dat ik geschiedenis verdraai, zelfs al schrijf ik romans en geen geschiedkundige werken.

Hoe worden uw werken door de autoriteiten bekeken? Is het waar dat een van uw boeken bij Ajip Rosidi (Uitgeverij Pustaka Java) uit zal komen?

Voor zover ik weet is er nog geen enkel commentaar gekomen van de autoriteiten. Mijn manuscripten die naar Jakarta worden gezonden gaan alleen naar Bapreru (Uitvoerend Bureau voor het Interneringskamp van het Eiland Boeroe) en niet één is er naar Ajip gezonden.

Wanneer kunt u deze romans voltooien, zodat ze uiteindelijk uitgegeven kunnen worden?

Na mijn vrijlating zal ik ze snel voltooien.

Wanneer wordt u vrij gelaten, denkt u?

Ik weet het niet. Maar vrijlating is mijn recht, niet iets dat ik zomaar wil.

Wat heeft deze periode van detentie voor u betekend?

Dit is een periode geweest van concentratie om betere boeken te schrijven.

Heeft deze periode een verandering teweeg gebracht in de gedachten of ideeën die u tot uitdrukking bracht in uw vroegere werk?

Mijn geloof in de mensheid is toegenomen. Vroeger had ik daar mijn twijfels over, maar nu heb ik een dieper geloof in de toekomst van de mensheid. Dat komt omdat ik weet dat de dingen waar ik nu onder lijd niet ervaren hoeven te worden door anderen na mij.

Heeft u wel eens het gevoel gehad dat er iets veranderde in uw geloof, of in uw opvattingen na het ondergaan van ‘gedachtenbegeleiding’ in deze plaats van detentie?

Ik werd volgens traditionele regels opgevoed, zoals de meeste Indonesiërs, om goed te doen en in God te geloven. Ik denk dat ik nog hetzelfde ben als vroeger. Ik ben niet veranderd. Als jongen leerde ik mediteren, hoewel ik uit een Moslim familie kom. En ik mediteer nog steeds, vooral in moeilijke tijden.

Wat vindt u van de behandeling gedurende de tijd dat u hier gevangen zit?

Ik bekijk dit als een nationaal proces waarin ik in de positie van gevangene geplaatst ben.

Wat vindt u van de beschuldiging dat u het de communisten gemakkelijker gemaakt heeft?

Mijn aanklagers mogen denken wat zij willen. Tot nu toe is er gerechtelijk nog niets bewezen.

Was u bij geen enkele organisatie aangesloten?

Ik was tot bestuurslid van de LEKRA benoemd, maar ik weet werkelijk niets van organisatie af.

Wanneer benaderde de LEKRA u voor het eerst? In 1956. In 1958 werd ik uitgenodigd voor het congres van de LEKRA in Solo. Er werd mij gevraagd een referaat te schrijven en uiteindelijk werd ik aan het eind van het congres in het bestuur benoemd. Dat gebeurde niet alleen bij

[p. 74]

kulturele aangelegenheden, omdat ik ook uitgenodigd werd een vredesconferentie bij te wonen en in het bestuur benoemd werd...

Pra mandya Amanto Tur

U was columnist van de Bintang Timur (een dagblad in Jakarta, in 1965 verboden vanwege zijn linkse sympatieën). U gebruikte daar ruwe taal hoewel men toch voelt dat u een strijd voert voor de mensheid. Hoe zit dat?

Dit komt omdat ik teleurgesteld ben in de resultaten van de revolutie. Als ik literaire werken schrijf, sta ik tegenover mijzelf, als ik artikelen schrijf sta ik tegenover de wereld. Dat maakt verschil. Ik eis van de wereld dat de dingen beter en sneller gedaan worden. Dat is misschien de reden voor mijn ruwe taalgebruik.

Wat voor commentaar heeft u op de huidige kulturele ontwikkelingen?

Ik heb vele songs op platen gehoord. Ik heb het gevoel dat wij steeds verder afglijden van onze eigen wereld. Wat literatuur betreft, ik kan niets lezen.

Als u vrijgelaten wordt en de kans krijgt weer aktief te zijn in kulturele aangelegenheden, denkt u dat u deze ruwe woorden weer zult gebruiken in de artikelen die u dan gaat schrijven?

Niet meer. Ik word ouder. Ik ben nu 52. Toen ik gearresteerd werd was ik 40. Trouwens, het was eens mijn ambitie dat ik mij alleen nog maar aan het schrijven van literaire werken zou wijden als ik de leeftijd van 40 jaar bereikt had.

Uit: Index on censorship 5/1978