|
| |
| |
| |
eine zensur findet nicht statt
jaap walvis
In januari van dit jaar vonden de laatste zittingen plaats van het Derde Russell Tribunaal, dat zich zoals bekend mag worden geacht, bezighield met de mensenrechten in de Duitse Bondsrepubliek. Conclusie van de slotzitting van het Tribunaal: de mensenrechten worden in de Bondsrepubliek inderdaad geschonden en wel op het gebied van de rechtspraak, bij het optreden van de West-Duitse Binnenlandse Veiligheidsdienst en met betrekking tot de in de West-Duitse grondwet gegarandeerde vrijheid van meningsuiting volgens Artikel 5 van het Grundgesetz: ‘Eine Zensur findet nicht statt’.
Een van de aspekten die met betrekking tot de in de Bondsrepubliek wél plaatsvindende censuur op het Tribunaal ter sprake kwamen, was de controle op bibliotheken, die door het publiek kunnen worden geraadpleegd of waar men boeken of andere publicaties kan lenen. Als getuige-deskundige in deze zaak trad voor het Tribunaal op Norbert Cobabus, bibliothecaris te Frankfurt am Main, die over al dan niet geslaagde pogingen tot censuur in bibliotheken door lokale, regionale en landelijke overheden, politici, professoren en universiteitsbesturen een uitvoerige documentatie samenstelde, waarover later meer. In zijn uiteenzetting voor het Tribunaal verklaarde Cobabus dat hem in de periode 1973 tot 1978 in totaal 56 gevallen bekend zijn van censuur, zelfcensuur en ‘Gesinnungsschnüffelei’ (politiek gesnuffel, een goed Nederlands equivalent bestaat gelukkig nog niet). Volgens Cobabus is dit echter niet meer dan het topje van de ijsberg, omdat uit angst voor eventuele moeilijkheden een groot aantal gevallen van pogingen tot censuur en de onder andere daaruit voortvloeiende zelfcensuur door de betrokken bibliotheekfunctionarissen niet in de openbaarheid wordt gebracht.
Kenmerkend voor alle gevallen van censuur en zelfcensuur is de samenhang die er bestaat tussen deze verschijnselen en de toenemende repressie die het gevolg is van het ‘decreet over de radicalen’ (beroepsverboden die kunnen worden opgelegd aan West-Duitse burgers die een politieke overtuiging hebben die afwijkt van de algemeen gangbare; een situatie die blijft voortbestaan ondanks de onlangs met veel ruchtbaarheid door de Bondsregering aangekondigde verzachting van de toepassing van het decreet). Daarnaast echter manifesteert zich een opvallend groot aantal pogingen tot censuur op kinderboeken en jeugdlectuur met een uitgesproken progressief en emancipatorisch karakter en op boeken op het terrein van de sexuele voorlichting.
In een uitvoerige documentatie die Cobabus met Richard Albrecht onder de titel Zensur in Bibliotheken? Analysen und Dokumentation Uitgever Pressedienst Demokratische Initiative, Münzestrasse 3, 8000 München 2, samenstelde, gaan de auteurs nader in op de 56 gevallen van censuur, zelfcensuur en politiek gesnuffel in bibliotheken, die Cobabus aan het Russell Tribunaal rapporteerde. De auteurs geven een nadere definitie van het begrip censuur in bibliotheken en komen dan tot de volgende onderverdeling:
| 1 | een eenzijdige keuze van het boekenbestand waardoor bepaalde stromingen in de alpha wetenschappen bevoor- of benadeeld kunnen worden. |
| 2 | beperking van de financiële mogelijkheden voor de aankoop van boeken, waarvan de noodzaak op velerlei manieren kan worden aangetoond; op deze manier kan vaak paal en perk worden gesteld aan de ‘voorliefde’ van bepaalde bibliothecarissen voor ‘maatschappijkritische’ boeken. |
| 3 | het op ‘magazijn plaatsen’ dus moeilijker toegankelijk maken van bepaalde boeken of beperking van de uitleen van dergelijke boeken door restrictieve maatregelen. |
| 4 | het ‘langdurig uitlenen’ van bepaalde boeken waardoor deze niet voor andere lezers beschikbaar zijn. |
| 5 | het bekritiseren van bepaalde boeken en het uitoefenen van druk op bibliotheekfunctionarissen door middel van ouders, geestelijken, politici enz. |
| 6 | klachten bij lokale, regionale of landelijke overheden over de inhoud van bepaalde zich in bibliotheken bevindende boeken of de opvattingen van de bibliotheekfunctionaris- |
| |
| |
| sen. |
| 7 | het ingrijpen van de overheid langs administratieve weg in de beslissingsbevoegdheid van de bibliothecaris, die daardoor in feite buiten spel wordt gezet. |
Enkele voorbeelden hiervan: het overplaatsen van kinderboeken uit de kinderleeszaal naar de ‘volwassenen bibliotheek’, het verwijderen van boeken uit het bibliotheekbestand, controle op het aankoopbeleid, controle op contacten met de lezers en beperking van de functies van de bibliotheken.
Veel moeilijker te definiëren zijn uiteraard de verschillende vormen van zelfcensuur, die echter, zo blijkt uit gesprekken met bibliotheekpersoneel, wel degelijk een rol spelen. Het ligt voor de hand dat wanneer een boek of auteur ‘omstreden’ zijn, de vrije keuze van de bibliothecaris in negatieve zin beïnvloed kan worden. Ook ‘Gesinnungsschnüffelei’ laat zich moeilijk traceren, omdat dit politiek gesnuffel door de Binnenlandse Veiligheidsdienst veelal buiten medeweten van het bibliotheekpersoneel en de slachtoffers om geschiedt. Dat deze laatsten bij sollicitatiegesprekken soms worden geconfronteerd met kennis van de overheid omtrent hun literaire voorkeur geeft echter te denken.
Van de 56 gevallen, die door de auteurs worden beschreven, willen wij hier een aantal vrij willekeurig gekozen voorbeelden noemen. Wie een volledig overzicht wil hebben kan terecht bij de bovengenoemde uitgever van Zensur in Bibliotheken? Daarin zijn ook de bronnen vermeld waaraan de auteurs hun gevallen ontlenen.
| |
West-Berlijn
In sommige openbare leeszalen in verschillende wijken in West-Berlijn blijken boeken van schrijvers als Anna Seghers, Arthur Koestler en anderen ‘op magazijn’ geplaatst te zijn, waardoor het uitlenen van dergelijke werken aan het publiek bemoeilijkt wordt. In de openbare leeszaal van de wijk Berlin-Steglitz blijken de boeken van bovengenoemde auteurs zelfs te zijn voorzien van het stempel: ‘Schrijver is communist’. Na protest worden deze stempels enige tijd later verwijderd. In datzelfde jaar 1974 worden verschillende hoofden van openbare leeszalen in Berlijn benaderd door gemeenteraadsleden met het verzoek kinderboeken van de schrijver Günter Herburger wegens kritische passages over de politie uit de leeszalen te verwijderen. In 1976 beginnen CDU politici een campagne tegen de Openbare Leeszaal van de West-Berlijnse wijk Kreuzberg omdat deze leeszaal boeken van de linkse uitgeverij Basis in haar bestand heeft. Ze bestempelen deze uitgaven als ‘politieke pornografie’. Begin 1975 blijkt uit een onderzoek dat in de universiteitsbibliotheek van de Vrije Universiteit van West-Berlijn in de afdelingen geschiedenis, literatuuren sociale wetenschappen haast uitsluitend conservatieve en politiek rechtsgeoriënteerde leerboeken aanwezig zijn.
| |
Geesthacht - niedersachsen
In de regionale krant worden zoals gebruikelijk de nieuwe aanwinsten van de openbare bibliotheek in het plaatsje Geesthacht vermeld. Daaronder bevindt zich het in 1970 verschenen boek Bambule van Ulrike Meinhof, oorspronkelijk een hoorspel over de miserabele toestanden in een jeugdtehuis. De directrice van de openbare leeszaal krijgt van de gemeenteraad te horen dat de schrijfster - een terroriste - geld aan het boek verdient en de stad derhalve uit de algemene middelen het terrorisme steunt. Deze argumentatie leidde tot het besluit dat de gemeenteraad voortaan vóóraf zijn goedkeuring diende te verlenen bij de aankoop van boeken.
| |
Hannover
De directeur van de Openbare Bibliotheek in deze stad beklaagt zich in 1977 in een artikel over een vorm van indirecte censuur waar o.a. de openbare leeszalen in Hannover het slachtoffer van worden. Deze bestaat uit een drastische beperking van de aankoopsubsidie. Dientengevolge dient men zich bij het aankoopbeleid te beperken tot de zogenaamde ‘standaard-lectuur’ en de noodzakelijke vervanging van verouderde naslagwerken. Andere boeken, met name maatschappij-kritische komen daardoor niet meer aan bod.
In dezelfde stad schreef de CDU burgemeester vorige zomer een brief waarin hij enkele boeken bekritiseerde met het oogmerk ze uit het bestand van de openbare leeszaal te laten verwijderen. Dit waren o.a. een militair standaardwerk met een inleiding van Franz Josef Strauss en de memoires van de opstandelingenleider op Cyprus generaal Grivas. In dit boek staan onder meer instructies voor het vervaardigen van primitieve bommen. Volgens de burgemeester dienden dergelijke boeken ‘op speciale wijze’ bewaard te worden.
| |
Keulen
In de ‘Kölnische Rundschau’ wordt geageerd tegen een plaatjesboek voor kinderen uit de Chinese Volksrepubliek en tegen de directeur van de bibliotheek die een dergelijk boek in zijn bestand toelaat. In een ingezonden brief wordt zelfs geeist ‘de openbare leeszalen van dergelijke communistische geschriften te zuiveren en bij protest van het personeel daaruit de nodige consequenties te trekken’.
Het een noch het ander is tot nu toe gebeurd.
| |
| |
| |
Krailing-Beieren
Eind 1976 liet de burgemeester van dit plaatsje het tijdschrift ‘Der Spiegel’ verwijderen uit het bibliotheekbestand omdat naar hij beweerde ‘inwoners zich bij hem persoonlijk hadden beklaagd over de eenzijdige berichtgeving van dit weekblad’. Toen hiertegen werd geprotesteerd, werd op bevel van de burgemeester ook de (rechtse) ‘Bayernkurier’ uit de bibliotheek verwijderd om verwijten van ‘eenzijdigheid’ te ontkrachten.
Inmiddels zijn beide periodieken weer ter inzage.
| |
Munchen
In 1974 werden boeken van de hand van professor Holzer door het ministerie van Cultuur van de deelstaat Beieren voor ‘onbepaalde tijd’ uitgeleend. Deze hoogleraar liep op dat moment gevaar door een beroepsverbod te worden getroffen. De directeur van de Münchense Universiteitsbibliotheek beweerde echter dat hier sprake was van een ‘normale uitlening’.
| |
Munster
Op de jaarvergadering van de Duitse verenigingen van bibliothecarissen in 1976 in de universiteitsbibliotheek van Münster werd de bibliothecarissen aangeraden géén boeken meer uit te lenen die ‘risico's’ met zich mee zouden kunnen brengen. Dit op grond van het toenemende aantal gevallen van censuur.
| |
Osnabruck
Een met de CDU sympathiserend wetenschappelijk medewerker aan de Universiteit te Osnabrück verzocht begin 1978 de voorzitter van een vakgroep voor de door hem beheerde afdeling van de Universiteitsbibliotheek minder ‘linkse’ boeken aan te schaffen.
| |
Ulm
Begin '77 oefent een hoogleraar aan de Universiteit te Ulm kritiek uit op het boekenbestand van de studiezaal en eist dat alle boeken van Heinrich Böll, Willy Brandt, Bertold Brecht, Rolf Dahrendorf, Bernt Engelmann, Hans-Magnus Enzensberger, Lenin, Marx, Günter Wallraf, Sven Papcke, Ernst Pilz en Arno Plack uit de bibliotheek verwijderd worden. Deze eis wordt aanvankelijk afgewezen. Na enige agitatie en bijval van de gemeenteraad, blokkeert het universiteitsbestuur het krediet voor de aankoop van boeken.
Voortaan moet elke titel vóór aankoop worden goedgekeurd.
| |
Wiesbaden
Door krantenartikelen en publicatie in het vakblad voor bibliotheekfunctionarissen was in wijde kring bekend geworden dat het uit de DDR afkomstige naslagwerk voor kinderen Vort Anton bis Zylinder in de lente van 1977 was verwijderd uit de jeugdleeszaal in Lübeck. Dit was voor een bibliothecaresse in Wiesbaden aanleiding om deze zojuist aangeschafte kinderencyclopedie te gaan napluizen op passages met een communistische tendens. Vervolgens plakte zij over alle passages, die naar haar mening aanstoot zouden kunnen geven, strookjes papier om het boek daarna weer op de plank te plaatsen. De directeur van de leeszaal die een en ander gemerkt had, voorkwam dit en liet een nieuw exemplaar aanschaffen.
| |
Aachen
Eind '77 of begin '78 slaagde de Binnenlandse Veiligheidsdienst erin een overzicht in handen te krijgen van de boeken, die een jonge tandartse, tegen wie de Dienst verdenkingen koesterde, in de openbare leeszaal had geleend. Dit geschiedde met behulp van de computer van de leeszaal en mét medewerking van een daar werkzame computeroperateur.
| |
West-Berlijn
Na de moord op de Berlijnse rechter Von Drenkmann en de ontvoering van de voorzitter van de West-Berlijnse CDU Peter Lorenz in de lente van 1976 stellen twee ambtenaren van de B.V.D. een onderzoek in naar de uitleengebruiken in de bibliotheken van het Sociologisch Instituut en het Instituut voor Sociaal-Wetenschappelijk Onderzoek aan de Vrije Universiteit. Na vragen in het West-Berlijnse parlement wordt door de autoriteiten toegegeven dat de B.V.D. tenminste in de bibliotheek van één van beide instituten concrete informatie over bepaalde personen heeft ingewonnen.
| |
Frankfurt
Ambtenaren van de Binnenlandse Veiligheidsdienst verzoeken de adjunct-directeur tevens computerdeskundige van de openbare- én universiteitsbibliotheek aldaar om inlichtingen over de werking van het uitleensysteem. De betreffende weigert deze inlichtingen te verschaffen.
| |
| |
| |
Stuttgart
Een jonge man wordt ervan verdacht relaties te onderhouden met handelaren in drugs. Op grond daarvan doet de politie huiszoeking, vindt echter geen drugs, maar wel ‘verdachte’ boeken, waaronder enkele die geleend zijn van de openbare leeszaal in Stuttgart. De politie neemt contact op met de leeszaal en verkrijgt ten behoeve van het onderzoek tegen de jonge man een overzicht van de door hem geleende boeken, waaronder het boek Strijdend Saigon. Dit bestempelt de jonge man niet alleen tot verslaafde, maar tevens tot een potentieel gevaar voor de bestaande rechtsorde.
| |
Mainz
Op 19 mei 1978 werd naar aanleiding van een congres over het bibliotheekwezen in het televisie kunstprogramma Aspekte van het ZDF een bijdrage uitgezonden van de journalist Werner Hildenbrand over censuur, zelfcensuur en politiek gesnuffel in bibliotheken. Enkele dagen later begon de chef van bovengenoemde journalist, het hoofd van de afdeling cultuur bij het ZDF, een uitgebreid onderzoek met het oogmerk Hildenbrand te ontslaan. Dit onderzoek vond buiten medeweten van laatstgenoemde plaats en strekte zich uit over de hele Bondsrepubliek. In de daaropvolgende twee tot drie weken hield de cultuurchef zich onder meer bezig met het ondervragen van personen die informaties hadden verschaft voor de uitzending, het bewerken van collega's om Hildenbrand te bespioneren en het opstoken van mensen om zich bij het ZDF over de uitzending te beklagen (wat tot dat moment niet was gebeurd). In juli '78 werd Hildenbrand door het ZDF berispt wegens onzorgvuldigheid bij de uitoefening van zijn beroep; hem werd onder andere verweten dat hij de tegenpartij niet had gehoord. Tegen deze berisping heeft Hildenbrand in augustus '78 bezwaar aangetekend, zonder succes.
Of zich in Nederland soortgelijke verschijnselen voordoen komt elders in dit nummer ter sprake. De les die wij uit de gebeurtenissen op dit gebied in West-Duitsland moeten leren: ‘Bewaakt de bibliotheken... tegen de bewakers!’.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd