Bzzlletin. Jaargang 7

[p. 30]

Rapport^*
Peter-Paul Zahl
Vertaling: Gerrit Bussink

Hij blijft zwijgen.
Ze beginnen zijn armen te breken.
Dan vertelt hij alles wat ze willen weten.

(Hubert Fichte)

Haar grootvader werd in 1933 door de Gestapo opgepakt met behulp van geüniformeerde politie. Een konservatieve advokaat slaagde erin hem vrij te krijgen.

Haar grootvader werd beschouwd als een Ruslandkenner.

Vandaar dat de familie niet zoals andere Duitsers naar het westen trok toen het zover was.

Haar moeder was 13 jaar toen de nazi's aan de macht kwamen.

Haar vader sneuvelde in de zomer van 1944. Hij ligt onder een van de duizenden witte houten kruisen op de militaire begraafplaats Velletri bij Rome.

U.W. werd drie maanden later geboren, in Königsberg / Pruisisch Königsberg, vesting, wist lang stand te houden.

Toen marcheerde het Rode leger binnen. Tijdens de achtervolging van de legers van Hitler zag het Rode Leger van Moskou tot aan Königsberg het programma van de verbrande aarde. Aan de grens van Oost-Pruisen plaatste het een aanwijzingsbord:

Hier begint het vervloekte Duitsland.

U.W. was zuigeling toen haar moeder werd verkracht. Hoe vaak weet haar moeder niet meer. Bewusteloosheid verhinderde het meetellen.

Het optreden van het glorierijke Rode Leger in de Grote Vaderlandse Oorlog bij de overwonnen Duitsers tijdens de eerste dagen na de oorlog, droeg niet bij tot het opwekken van hun liefde voor het socialisme. Over de dood van haar grootvader bestaan in de familie twee versies.

Volgens de ene stierf hij in bed.

Volgens de andere werd hij door de Russen met een bijl doodgeslagen.

De stad was vernietigd. Er heerste honger.

De moeder van U.W. moest helpen bij de wederopbouw; ze karde lijken naar de massagraven, hakte hout, kapte bomen, ruimde puin.

Ze had niet veel tijd voor haar kind.

U.W. werd tegen een vergoeding door een buurvrouw verzorgd. Die gebruikte het geld voor zichzelf.

Toen de moeder haar dochter terugzag had U.W. een hongerbuik.

In 1948 werden moeder, grootmoeder en kind gedwongen te verhuizen. Door mannen in uniform. Van Königsberg naar Frankfurt. In een veewagen. De moeder kwam in quarantaine.

... Het potlood breek gewoon af. Maar de punt, grijs en snel als een stuk lood voor de inslag.
(Gerd Loschütz)

De moeder werkte. De grootmoeder paste op het kind.

Ze woonden nu in Leipzig.

De moeder had geen tijd voor het kind.

Het kind had geen vader.

Geïnspireerd door de verhalen van de grootmoeder, verteld voor het slapen gaan of tijdens de uren dat er geen stroom was in die tijd, keek U.W. 's nachts soms naar de hemel. De avondster, die lichte daar, wist ze, dat is vader.

Toen ze ouder werd kreeg ze een stiefvader.

Die werd gearresteerd, door uniformen, kwam in het tuchthuis van Magdeburg.

Hij had drie moppen over Ulbricht verteld. Hij was arbeider.

In 1952 vluchtte de familie naar het Gouden Westen. Grootmoeder, stiefvader, moeder en

* Rapport is een verhaal uit de verzamelbundel Het lijkt net vrede, die in september van dit jaar verschijnt bij uitgeverij Van Gennep. De bundel bevat een selektie uit het proza en de poëzie van Peter-Paul Zahl en werd samengesteld en vertaald door Gerrit Bussink. Rapport is oorspronkelijk verschenen onder de titel Gutachten in de verhalenbundel Wie im Frieden, (Literarischer Verlag Helmut Braun, Leverkusen 1976).

[p. 31]

dochter. Over de ‘groene grens’, bij Helmstedt. Je mocht je niet laten snappen, door de uniformen.

U.W. groeide op in het Rijnland, ging naar de lagere school en naar het gymnasium, deed aan het eind van de derde klas examen, stapte over naar de handelsschool.

Met haar moeder kon ze het niet goed vinden. Te lang had die geen tijd gehad in de tijd dat iemand waar je op aangewezen bent tijd moest hebben. Eigenlijk. Bovendien sloeg ze haar dochter. Soms. Ze had een harde hand. Die had ze van het bomen kappen, hout hakken.

U.W. leerde haar latere man kennen, volgde hem naar West-Berlijn.

Hij onttrok zich op die manier aan de militaire dienst, aan het uniform.

Ze trouwden in 1965, als huwelijksreis liftten ze vier maanden door Frankrijk, Spanje, Portugal, Marokko. Waren gelukkig.

Overwogen daarna emigratie. Maar kregen toen een lening van haar ouders, begonnen een heel klein offsetdrukkerijtje.

Naarmate ze meer opdrachten kregen uit de linkse hoek kwamen er minder burgerlijke.

Ze integreerden zich in de beweging van nieuw links.

In de zomer van 1969 kwam het eerste gewenste kind ter wereld. Het was een zoon. Drie dagen na de g1eboorte kwam zijn vader onder het bloed van een demonstratie thuis. Uniformen hadden het protest tegen het wederrechtelijk per vliegtuig uit Berlijn weghalen van deserteurs uit de Bundeswehr met het gebruikelijke argument van de hand gewezen: met de wapenstok.

Je moet niets wegstoppen. Geen stuk uit je angst breken.
Geen woord van je teleurstellingen in slikken.

(Gerd Loschütz)

Ze drukten pamfletten, stickers en kranten van nieuw links. Het kwam voor dat er in de teksten van de drukorder § § werden overtreden. Het oproepen tot verzet was aansporing tot het plegen van strafbare handelingen. Het oog van de wet zat, hoe moest het ook anders, in het gezicht van de heersende klasse.

Latere processen liepen op niets uit.

Genoemd werden in de drukorders misdaden misdaden en de misdadigers misdadigers.

Maar de aanleiding voor acute vervolgingen werd elders gezocht.

In kleinigheden. Als een Duitser in uniform klabak werd genoemd, bijvoorbeeld. Dat was voldoende. Dat was een tastbaar feit.

Op het bevel tot huiszoeking stond dan: Belediging enz.

Door de wijze waarop het daimonion is bepaald is het subject bepaald als emprisch individueel, omdat het subject het natuurlijk afbreken van het substantiële, dus van de natuur afhankelijke leven in dit leven is, want het daimonion treedt op als door de natuur bepaald.
(Karl Marx)

De mannen in uniform en in burger kwamen voor zonsopgang. Ze kwamen met 30/40/50 man. Zwermden uit, blokkeerden de straat, drongen de binnenplaats van de drukkerij binnen, hielden omsingeld, haalden uit bed. Een man in burger liet zijn penning zien, liet het bevel tot huiszoeking zien.

Op bezoek was de moeder van U.W. Ze hield het niet vol, schreeuwde, beledigde, brulde, buiten zichzelf. Net als in drieëndertig, toen ze mijn vader kwamen halen..., schreeuwde ze.

U.W. was bleek, heel bleek. Maar rustig, stil. Bij de huiszoeking gingen de mannen in uniform en in burger systematisch te werk, zochten drukplaten van het formaat DIN A2 in kisten, bakken, laden, tussen damesondergoed, achter kopjes en borden, in koffiebussen, onder het tapijt. Vonden niet veel, verdwenen weer.

Verhinderden dat de man een advokaat inlichtte.

U.W. maakte mee, sprakeloos, dat de man in burger op een nonchalant-brutaal toontje beschikte: U let op dat dat manneke niet belt - tegen een van de geüniformeerden.

En gewezen op het wetboek van strafvordeing, grijnzend: Laat u me die paragraaf dan maar es zien...!

Dat was in 1969/70, lang voor de vervolging van de Rote Armee Fraktion, lang voor de Baader-Meinhof-hysterie, lang voordat de minister van binnenlandse zaken van Noordrijn-Westfalen, Weyer, beschikte: De burger moet aan met machinepistolen gewapende agenten wennen als aan het betalen van belasting.

Nu volgde de ene huiszoeking na de andere.

Soms om de drie dagen. Steeds loerde er gevaar. Ze kwamen bij het aanbreken van de dag. Steeds met een aantal voertuigen: bussen voor de uniformen, snelle middenklasse-modellen voor de mannen in burger. Ze gebruikten gepaste middelen: gummiknuppels, pistolen.

Hoewel intussen bekend was dat behalve het kleine gezin op het terrein niemand verzet had kunnen bieden.

Men kwam als ten tijde van de bekende voorgangers, de afdeling Ia van de Berlijnse recherche, Görings Gestapo.

Een al wat oudere functionaris vlak voor de aftocht tegen U.W.: Ach, weet u, dat is toch allemaal operette tegenwoordig. Vroeger kwamen we ook zo vroeg op de dag en trapten meteen de deur in.

Dan spuit men de dieren in met steeds grotere doses (1-5 mg) geslachtshormonen en observeert men gedurende de daarop volgende dagen, waarop de hormoonspie-

[p. 32]

gel daalt en weer stijgt, het verdere gedrag van de rat.
(Hubert Fichte)

De bedoeling van de operatie lag voor de hand. De politie wilde door het uitoefenen van druk de bezitter van de produktiemiddelen ertoe bewegen die produktiemiddelen niet meer ter beschikking te stellen van de linkse beweging. Was druk niet voldoende dan had men plannen voor nog andere methodes, aldus een functionaris.

U kunt ervan op aan dat we uw drukkerij ook nog wel kapot krijgen, aldus op een keer de commandant nu ambtenaar van de speciale Baader-Meinhof-commissie.

U.W. gedroeg zich dapper.

Maar als de direkte druk was verdwenen, zakte ze soms in.

Haar man dacht echter dat ze even robuust was als hijzelf. Als de vijand ons bestrijdt dan is dat goed, schrijft Mao, en niet slecht, zei hij. Hij had ook Freud, Reich, Horney, Fromm en andere psychologische publikaties gelezen. Maar wist met zijn kennis niets te beginnen, verzette zich tegen sensitiviteit.

In de tijd tussen kerst en nieuwjaar ging U.W. naar vrienden in West-Duitsland. Moest meemaken hoe de vriendin haar dochter sloeg vanwege een futiliteit. Verliet het huis, dwaalde door de straten, werd vanwege haar confuus gedrag door een vreemde vrouw aangesproken. Op een Rijnbrug. Ze was erg in de war. Werd naar een zenuwinrichting gebracht. Voor het eerst.

Ze was toen in de derde maand.

Er zijn in de Bondsrepubliek ongeveer 500-600 psychotherapeuten. Maar minstens tienduizend keer zoveel mensen zijn psychisch ziek en kunnen hun ziekte nauwelijks meer verdragen. Wie besluit aan een individuele therapie te beginnen moet in de eerste plaats het geluk hebben bij een therapeut een plaatsje op de wachtlijst voor de komende twee jaar te vinden, hij moet in de tweede plaats het geluk hebben bij een therapeut terecht te komen die zijn patiënten niet behandelt als geldbron maar als mens, en hij moet in de derde plaats het geluk hebben dat hij iets aan de therapie heeft, het succes van de psychotherapie is gering, de kriteria voor succes zijn problematisch.
(D. Duhm)

De afdeling opname van de zenuwinrichting: alkoholici, debielen, schizofrenen, verslaafden aan heroïne, epileptici, paranoïci, psychoten. Gemiddelde leeftijd op de vrouwenafdeling: 60.

Daar bleef U.W. drie dagen.

Daar werd gesorteerd.

Behandeling: valium, dwangbuis.

Middelen bij de latere behandeling: psychofarmaca.

Diagnose: zwangerschapspsychose.

Haar ouders en haar man haalden U.W. daar weg. Ze beloofde zich ambulant te laten behandelen.

Later echter: Die willen je alleen maar aanpassen.

De adviezen van de artsen zoals gebruikelijk: geen opwinding.

Tijdens haar zwangerschap kreeg U.W. vocht in haar benen.

Advies van de vrouwenarts: benen omhoog leggen.

Ze konsulteerde echter de vrouwenkliniek.

Diagnose: acute weigering van de nieren. Werd er niet op tijd ingegrepen en bleef de zwangere niet permanent onder kontrole dan kon het gebeuren dat het kind met blijvend hersenletsel ter wereld kwam...

In de zomer, op een middag, toen haar man even met de auto weg moest, opnieuw een politieoverval. Ze was helemaal alleen. Ze droeg de kleine jongen op haar arm, was duidelijk zichtbaar hoogzwanger. Werd bewaakt door twee politiemannen - met getrokken pistool. De huiszoeking leverde niets op.

... want geestelijk afwezig, hysterisch, melancholiek, paranoide, fobisch enz. zijn betekent dat men de reproduktie van de eigen arbeidskracht niet langer kan garanderen. Dat wil konkreet zeggen: verlies van arbeidsplaats, op staat staan, tot het lompenproletariaat afglijden.
(Michael Schneider)

In de zomer van 1971 kwam het tweede gewenste kind ter wereld. Een dochter.

Maar het huwelijk liep niet meer zo goed.

U.W. deed als eerste het voorstel uit elkaar te gaan. Dat was het beste, zei ze.

De man werkte een opvolger in voor de drukkerij en ging in een woongemeenschap wonen. Hij had niet in de gaten dat U.W. te labiel was om drukkerij, kinderen, crèche, huishouding aan te kunnen.

U.W. gaf snel de moed op. Als ze een lijst voor zich had met dingen die ze moest doen dan schrok ze van de hoeveelheid. In plaats van de dingen een voor een af te handelen deed ze weinig of niets.

Werd ziek en moest naar het ziekenhuis.

De man keerde terug en hield tijdens haar afwezigheid de boel aan de gang.

Nadat ze uit elkaar waren gegaan konden ze het goed met elkaar vinden.

Hij zocht haar vaak op in het ziekenhuis. Kwam op een dag weer op bezoek in de ziekenkamer. Ze was weg, werd hem verteld. Naar de zenuwinrichting.

Op eigen verzoek.

De zenuwinrichting was berucht. Meer dan 100 jaar oud, wanstaltig, vuil, ver buiten het centrum van de stad, personeelsgebrek, overvol. Zoals gebruikelijk.

Paranoïa, hoorde hij van de behandelende

[p. 33]

psychiaters. Vervolgingswaanzin. Uw vrouw ziet in iedere arts, iedere verpleegster, iedere patient, iedere bezoeker een geheim agent. Waan...

Behandeling: chemische dwangbuis. Een extreem sterk kalmeringsmiddel. U.W. was veranderd, motorisch trager geworden. Dacht langzaam, bewoog langzaam, lachte nauwelijks, was afwezig, ver weg.

Behandeling: bezigheidstherapie - collages plakken, schilderen.

Behandeling: iedere opwinding vermijden.

In de zenuwinrichting had ze geluk, kwam in de nieuwbouw-vleugel waar de psychiatrische behandeling veel moderner was.

U.W. werd dik.

4 december 1974: Georg von Rauch werd in Berlijn door de politie doodgeschoten.

U.W. had Georg von Rauch gekend en gewaardeerd.

Hij was populair geweest. De moord veroorzaakte bij haar een ernstige shock.

U.W. werd na vier maanden uit de zenuwinichting ontslagen. Verplichting: voortzetting van de chemische dwangbuis.

Opwinding vermijden. Zich voor de therapie aanmelden (zie boven).

Haar man hielp haar nog een poosje in de drukkerij en in het huishouden en vertrok toen weer naar zijn woongemeenschap. Hij had niet in de gaten in welke toestand zij zich bevond. Tanden op elkaar.

U.W. had sexuele problemen.

U.W. had financiële problemen.

U.W. had problemen met haar ouders, die haar zwakte, haar hulpeloosheid en de dreigementen van de instanties aangrepen om hun dochter tegen haar wil - en vooral de kleinkinderen - onder hun vleugels te nemen.

Vrienden die U.W. wilden helpen resigneerden: Je krijgt geen vat op haar.

Als iemand valt, geef hem dan een trap zodat hij echt valt!
(F. Nietzsche)

In de zomer van 1972, tijdens de totale mobilisatie tegen staatsvijand nummer één, de RAF, bereidde de Politieke Politie van West-Berlijn de arrestatie van de man van U.W. voor: honderden politiemannen zetten vier straten af, bezetten de daken van de naburige huizen, verdreven spelende kinderen met wapens van de binnenplaatsen en maakten zich gereed voor de bestorming van de drukkerij.

U.W. was met de kinderen alleen thuis. Politie in uniform en in burger bestormde het objekt: kogelvrije vesten aan, getrokken pistool, vizier, voor het gezicht en machinepistolen.

Buren vertellen: er stonden drie ambulances klaar.

De Politieke Politie was ervan op de hoogte dat U.W.'s man niet meer in het huis woonde.

De Politieke Politie was ervan op de hoogte dat U.W. geen riskante politieke drukorders meer accepteerde.

De Politieke Politie was ervan op de hoogte dat er behalve de jonge vrouw en de kleine kinderen niemand in het huis kon zijn.

Een buurman: Er stond hier al dagen zo'n, nou ja, zo'n auto van het gemeente-energiebedrijf in de buurt. Met een antenne voorop. Zo een met een bolletje bovenaan...

Ze zouden ons graag in de lik begraven / Ze zien het liefst dat ons de duivel haalt / Maar de duivel wil ons toch niet hebben / Die wacht op hen al een paar duizend jaar / Ik bedoel de mensenjagers en de schrijftafelmoordenaars.
(TonSteineScherben)

In september 1972 was de drukkerij bankroet.

U.W. gaf een verjaardagspartij.

Ze huilde, praatte heel warrig, maar kwam tegenover vrienden niet met moeilijkheden voor de dag.

Gasten: Het was onmogelijk vat op haar te krijgen. Ze wilde geen hulp accepteren.

De volgende dag ging ze weer naar de zenuwinrichting.

De kinderen gingen naar de grootouders.

In december 1972 arresteerde de politie haar man.

Daarbij raakte hij gewond door schoten.

U.W. tegen vrienden: Hij is tenminste niet dood, zoals Georg, Tommy en Petra^1..

Begin januari 1973 werd met wederzijdse instemming de scheiding van het echtpaar uitgesproken.

De kinderen werden aan de moeder toegewezen. Sociale zaken en jeugdzaken bemoeiden zich ermee.

Onder verwijzing naar het betreffende schrijven (regeling van de ouderlijke macht, PPZ) delen wij het volgende mee:
Mevrouw U.W. was op grond van ‘depressieve storingen’, neurotische angsten, talrijke ziekelijke relaties en sleutelervaringen van... tot... in stationaire behandeling in de zenuwinrichting in Berlijn. Sinds begin 1973 is mevrouw U.W. in behandeling bij de specialiste voor psychische en zenuwziekten, mevr. dr. U.K. Uit bij de behandelende specialiste ingewonnen informaties bleek dat de bestaande waanideeën echter te allen tijde weer terug zouden kunnen keren... (...) om de psychose in een latente fase te houden krijgt mevrouw U.W. het medikament Orap forte.
Eenmaal per week gaat mevrouw U.W. naar het Centrum voor Psychotherapie. Daar moeten groepsgesprekken plaatsvinden met daarop aansluitende diskussies. (...)
Onzerzijds zullen wij de Sociaalpsychiatrische Dienst in ons onderzoek betrekken

1. Georg von Rauch, Thomas Weissbecker, Petra Schelm.

[p. 34]

en mevrouw U.W. laten onderzoeken door de verantwoordelijke dienstarts.^2.

De behandeling van de behandelende specialiste, verantwoordelijk voor het rapport op grond waarvan U.W. onmondig moest worden verklaard of uit de ouderlijke macht moest worden ontzet, bestond dus uit niet meer dan het aanmeten van een chemische dwangbuis die de psychose in een latente toestand hield.

De situatie is sindsdien grondig veranderd. De drukkerij is verkocht. De vader van de kinderen bevindt zich in voorarrest. De moeder is verhuisd en bevindt zich in psychotherapeutische behandeling (Centrum voor Psychotherapie, PPZ). Omdat de aan de psychose ten grondslag liggende omstandigheden uit de weg zijn geruimd, zullen de neurotische klachten van de moeder op grond van de begonnen therapie worden verholpen.^3.

Maar nu beginnen de ouders van U.W. zich ermee te bemoeien.

Ze maakten haar duidelijk dat zonder hulp de kinderen in een tehuis zouden komen. Daarom zou het het beste zijn wanneer je bij ons intrekt.

Het kwam tot wilde scènes. Zij hadden de langste adem. U.W. gaf toe.

Ik hield het in Berlijn niet meer uit, schreef ze.

Berlijn, dat is: uniformen, Politieke Politie, razzia's, putatieve noodweer van de uniformen, is razzia, huiszoeking, dreiging, steeds weer opnieuw.

U.W. probeerde nog een keer op eigen benen te staan. Tegen de adviezen van arts, kameraden en vrienden in stopte ze abrupt met de chemische dwangbuis Orap forte, dronk een paar koppen thee 's avonds, diskussieerde met vrienden een paar uur lang.

Kon niet in slaap komen, flipte.

Zonder de kinderen had ik allang zelfmoord gepleegd, schreef ze aan haar vroegere man.

Maar zij en de kinderen waren nu in handen van haar ouders. Die bedoelden natuurlijk: het beste, geloof me. Om dat beste door te drijven deinsden ze niet terug voor de meest weerzinwekkende afpersing.

Ze pakken mij de kinderen af, schreef U.W.

Ze dacht op lange termijn weer zelfstandig te kunnen worden.

Ze bevond zich weer in behandeling.

Behandeling, dat was: Orap forte +, een nieuw psychofarmacum.

Behandeling, dat was: het beste, het onverbiddelijk beste van de ouders, die hun gedrag zonder ook maar met de ogen te knipperen altruïsme noemden.

Maar U.W. was vol vertrouwen. Ze zat tenslotte niet meer in Berlijn - de spoken waren uitgebannen, de afdeling Ia van de Berlijnse recherche ver weg. Dacht ze.

In de zomer van 1973 zat ze met de kinderen bij de kapper. Ambtenaren van de Politieke Politie, deze keer uit Düsseldorf, drongen de kapsalon binnen, in gezelschap van minstens vijf uniformen. Beschuldigen U.W. ervan bij een bankoveral in Hamburg betrokken te zijn geweest...

Alleen al in de Bondsrepubliek: 7 miljoen neurotici die een behandeling nodig hebben, circa 2 miljoen alkoholici, 600.000 psychoten met symptomen van schizofrenie...
(Michael Schneider)

De kapper had lef. Hij ging voor zijn klant en haar kinderen staan en joeg de politie zijn zaak uit.

De geschiedenis van de mens is de geschiedenis van zijn onderdrukking.
(S. Freud)

Vlucht in de ziekte is protest. Waanideeën heeft de psychiater die niet kán of wil zien wat niet mág bestaan, die narcotica voorschrijft tegen depressieve storingen.

Gelet op het permanente bombardement van de laster-industrie Bild/Löwenthal/Zimmermann in iedereen een agent in burger zien - een waanidee?

Iedereen zijn eigen politieagent; iedereen zijn eigen bewaker, in jezelf vermoorden wat naar bevrijding snakt! De normaliteit van de experts in de witte jassen.

U.W. zegt: Begrijp je dan niet - ik ben ziek! Ziek zijn hier, dat is: lijden aan de opgelegde waanzin.

Mevr. dr. Ursula Knutsen, Berlijn 61, Gneisenaustr. 6 - en met haar minstens 590 van de 600 therapeuten schrijven een rapport. Conclusie: Waanidee.

Ze zien in zichzelf, in de artsen, verplegers, in de intellektuele experts, geen agenten in burger.

De werkelijkheid wordt als een ziekelijke sleutelervaring gezien en er wordt Orap forte voorgeschreven. Driemaal daags.

Politieke Politie, ouders van U.W. en psychiaters zijn van mening: het gekkenhuis is normaal.

U.W. blijft wantrouwig. Ze zal van haar ziekte een wapen maken.

Ze is gezond als ze angst heeft.

Ze zal het redden.

Maar niet alleen.

Wij zijn kapot, totaal kapot, niet willekeurige anderen - zij ook!
Wij kunnen niet liefhebben, wij kunnen niet solidair zijn. Wij zijn bang. Wij geven de onderdrukking door die we zelf ervaren. Wij flippen. Wij hebben geen vaste grond onder de voeten...
Wij zijn gespleten: in hoofd en hand, in zijn en bewustzijn, in behoefte en bescheidenheid...
Wij kunnen onszelf en anderen alleen

2. Schrijven van het distriktskantoor Kreuzberg van Berlijn, afdeling jeugd en -sport (!!PPZ). Cursivering van de schrijver.

3. Aan het kantongerecht, in verband met het toewijzen van de kinderen, juni 1973.

[p. 35]

zien als waren, als waren met uiteenlopende ruilwaarde. Alleen zo gedragen wij ons ten opzichte van elkaar. En bovendien is het onze eigen schuld, allicht. Een waarheid onder ogen leren zien! Wij hebben niets te verliezen. Wij kunnen slechts ons leven winnen - voor de revolutie.^4.

4. Fizz, artikel van het Berliner Patienten Kollektiv, Berlijn.