Bzzlletin. Jaargang 7

[p. 27]

Twee gesprekken gerrit bussink

bernt engelman

De vraag of er in de Bondsrepubliek censuur bestaat blijft nationaal en internationaal de gemoederen bezig houden. Van officiële zijde in de Bondsrepubliek wordt ontkend dat er sprake is van censuur.

Er bestaat natuurlijk geen censuur zoals die bijvoorbeeld in de oorlog heeft bestaan. Maar er is een reusachtig aantal gevallen waarin de vrije informatie en de vrije meningsuiting wordt beperkt.

Is het begrip censuur dan misplaatst?

Nee, het begrip censuur is in zoverre niet misplaatst als dat er natuurlijk naast de officiële censuur ook een privé censuur bestaat en een half officiële vorm van censuur. Als een uitgever een boek op het allerlaatste moment weigert te laten verschijnen omdat hij bang is er last mee te krijgen, nadat hij dat boek allang had geaccepteerd en er uitgebreid reclame voor heeft gemaakt, dan vinden wij dat er sprake is van censuur. En als uit een voltooid manuscript passages worden geschrapt zonder toestemming van de auteur dan zien wij ook daarin een vorm van censuur. Datzelfde geldt voor de controle van bibliotheken en in het bijzonder t.a.v. van de registratie van uitleningen door de binnenlandse veiligheidsdienst. En het is helemaal censuur wanneer van overheidswege teksten uit schoolboeken worden verwijderd.

U bent daar zelf een van de prominentste en aktueelste slachtoffers van.

Ik weet niet of ik het prominentste slachtoffer ben, want als ik goed ben ingelicht is onlangs ook een tekst van Heinrich Böll uit een schoolboek verwijderd. De uitgeverij heeft daar uit zichzelf geen enkele mededeling over verstrekt. Ze gaven het toe nadat er door een radioverslaggever naar was geïnformeerd. En op de vraag wat de reden voor het schrappen was antwoordde de uitgeverij, zo vertelde de betreffende verslaggever mij: ‘de namen spreken toch voor zich’.

Om wat voor teksten gaat het daarbij - zowel in uw geval als ook in het geval van Heinrich Böll? In mijn geval - ik weet niet precies om welk voorbeeld van Böll het gaat - betreft het een tekst met de titel De koning van Sarabië die gaat over een ondernemer uit de tijd van Wilhelm de Tweede, vlak voor de Eerste Wereldoorlog dus. Die ondernemer ging bijzonder streng met zijn arbeiders om en oefende wat zijn kranten betrof inderdaad ook censuur uit. Die tekst is plotseling uit de schoolboeken verdwenen omdat er een heel maatschappijkritische ondertoon in zat.

Heeft uw kritische kijk op deze zaken ertoe geleid dat u mede-oprichter bent geworden van een komité tegen de censuur?

Ja, de Schrijversbond heeft het voorstel gedaan een permanente, gemeenschappelijke kommissie ter bescherming van het boek op te richten. Dat idee is onmiddellijk door anderen geaccepteerd. Er zitten uitgevers, redakteuren, schrijvers en bibliothekarissen in die ook in hun eigen vakorganisaties aktief zijn. Een heel bekende jurist, professor Ulrich Klug, tot voor kort minister van justitie van Hamburg, heeft het voorzitterschap op zich genomen. De kommissie zal zich gaan bezig houden met gevallen als waarvan ik er zoëven al een paar noemde. Wij verwachten dat daarvan een zekere signaalwerking naar het publiek toe zal uitgaan. We geloven namelijk dat het publiceren van zulke gevallen in de toekomst toch een zekere terughoudendheid zal bewerkstelligen, want staat er niet in de grondwet van de Bondsepubliek: censuur vindt niet plaats...

Toch wordt van de andere kant door recente hervormingen van het wetboek van strafrecht rechtstreekse censuur mogelijk gemaakt.

U doelt op paragraaf 88a waarin het verheerlijken van geweld strafbaar wordt gesteld. Tegen die paragraaf hebben onze voorzitter Ulrich Klug, de schrijversbond en ook de PEN van het begin af aan geprotesteerd. Die paragraaf 88a is

[p. 28]

een groteske, want het verheerlijken van geweld is als verheerlijking van strafbare handelingen toch al strafbaar. In de literatuur zou dat betekenen dat noch Die Räuber noch Wilhelm Tell van Schiller opgevoerd zou kunnen worden, noch bijvoorbeeld het werk van Camus. Bijna iedere literaire tekst bevat een zekere verheerlijking van revolutionair geweld.

Maar waarom heeft men zo'n paragraaf dan eigenlijk ingevoerd?

Ik neem aan dat die is ontstaan op grond van de hysterie die er in Duitsland is losgebarsten na de gewelddadigheden van een paar terroristische individuen. Daarbij zijn inderdaad onze ideeën over principes van de rechtstaat aan het wankelen gebracht en we zullen zeker onze uiterste best moeten doen om het publiek er weer van te doordringen dat je de rechtstaat niet kunt verdedigen door hem af te breken, door de ene wet na de andere wet aan te nemen die de rechtstaat geweld aandoet terwijl je hem juist wilt verdedigen.

Het gevolg van zulke paragrafen en hervormingen is ongetwijfeld een zeker intimidatie van schrijvers en journalisten.

Zeker, dat is tenminste de bedoeling. Maar toch geloof ik dat de meesten van mijn kollega's zich niet zo snel zullen laten intimideren. En het feit dat een boek dat juist vanwege een inbeslagname op grond van paragraaf 88a bij een grote uitgeverij niet kon verschijnen, nu toch bij een andere uitgeverij is verschenen, wijst volgens mij ook al in die richting. Ik doel hierbij op het boek Die Herren des Morgengrauens, van Chotjewitz dat Bertelsmann op het allerlaatste moment weigerde te publiceren en dat nu bij de Rotbuch Verlag is verschenen.

Voorzover er van intimidatie sprake is, waarvan gaat die dan in de eerste plaats uit - van de nieuwe wetten of van de politieke bedoelingen van de grote uitgevers?

Ik denk dat het helemaal niet zozeer de politieke bedoelingen van DE grote uitgevers zijn. Eerder geloof ik dat een groot aantal mensen in Duitsland een schaar in zijn hoofd heeft of een rood potlood. Dat wil zeggen dat men al van te voren rekening houdt met hoe rechtbanken zouden kunnen oordelen en hoe de autoriteiten over het een en ander zouden kunnen denken. En dat vooruitlopen op de dingen, dat anticiperen van gerechtelijke vonnissen leidt er dan toe dat die mensen zelf meer censuur uitoefenen dan ooit door rechtbanken zou worden uitgeoefend. Daar moeten we tegen in het geweer komen en daartoe zal juist ook de kommissie kunnen bijdragen die ik zojuist noemde, temeer omdat daar ook de uitgevers zitting in hebben.

Peter o. chotjewitz

Kunt u beschrijven wat precies het verloop van het konflikt rond ‘De bezoekers van de dageraad’ was?

Het boek was geaccepteerd door de Bertelsmann Verlag, er was reclame voor gemaakt en men had het bij de boekhandel aangeboden. Blijkbaar heeft toen ook iemand van de top van het concern, het grootste media-concern van de Bondsrepubliek zoals u weet, het manuskript gelezen en bevolen dat het om juridische en om politieke redenen niet bij Bertelsmann kon verschijnen. Daarop heeft de redaktie van het betreffende Bertelsman-bedrijf, de Autoren Edition, zich solidair met mij opgesteld. Dat was toen voor de leiding van het concern de reden om de Autoren Edition op te heffen. Inmiddels heeft de Autoren Edition elders onderdak gevonden en is mijn roman bij de Rotbuch Verlag in Berlijn verschenen.

Wat waren nou konkreet die juridische en politieke redenen om het boek te weigeren?

De juridische redenen zijn niet precies gedefinieerd, maar er werd gezegd dat het gevaar zou bestaan dat het boek een officiële aanklacht tot gevolg zou kunnen hebben.

Maar wat vindt men dan van het boek? Een proces tegen een roman is toch niet zo voor de hand liggend.

Nou ja, er zijn mensen die beweren dat in dit boek de Bondsrepubliek wordt belasterd. Maar ik zou het geen belasteren willen noemen. Ik heb een realistisch beeld proberen te schetsen van de huidige situatie in de Bondsrepubliek en in het bijzonder van de hysterie tegenover

[p. 29]

zogenaamde sympathisanten van het terrorisme. Maar in wezen gaat het meer in het algemeen om de hysterie waarmee hier in de Bondsrepubliek oppositionele krachten worden vervolgd.

In het boek wordt de problematiek behandeld van een advokaat-schrijver die zich bezig houdt met de in de gevangenis zittende terroristen. Uw eigen beroep en bezigheden zijn dezelfde als die van Fritz Beukonia in de roman. In hoeverre is er sprake van een autobiografische roman?

Natuurlijk is de held van het boek niet identiek aan mij, maar heel veel van wat er in het boek staat; heel veel van wat hij meemaakt en denkt is natuurlijk identiek met wat ik heb gedacht en meegemaakt. Dat heeft ook te maken met het feit dat mijn eigen persoon in al mijn boeken een heel grote rol speelt. De held van mijn boeken figureert vaak als mijn dubbelganger, dat wil zeggen ik laat hem altijd een heel extreem leven leiden, terwijl ik zelf eerder een beetje burgerlijk leef. Natuurlijk zijn het dus ook voor een deel dromen die ik over mijn eigen leven heb.

En waar begint in dit boek uw kritiek op de Bondsrepubliek als er dan al geen sprake is van laster?

Het zou uren duren om dat allemaal op een rijtje te zetten, maar in De bezoekers van de dageraad begint die kritiek bijvoorbeeld op het punt waarop iemand die zich bezighoudt met de situatie van de politieke gevangenen in de Bondsrepubliek meteen voor sympathisant wordt uitgekreten, bovendien ekonomisch ernstige schade ondervindt en ook in de netten van de binnenlandse veiligheidsdienst en justitie terecht komt. Ook daar kan ik persoonlijk over meepraten.

Hoe was de politieke en literaire echo op het boek in de Bondsrepubliek?

Heel uiteenlopend. Er bestaat in de Bondsrepubliek een oude methode: als je het met een boek inhoudelijk, in dit geval politiek, niet eens bent dan zeg je gewoon dat het ook literair niet deugt. Door enkele burgerlijke kranten hier wordt heel duidelijk op die manier geargumenteerd. Ze zeggen gewoon: dit boek is lang niet zo goed als zijn vroegere romans.

Maar u veronderstelt dat er achter die afwijzing een politieke motivatie zit?

Ja, en ik geloof dat je dat ook kunt bewijzen. Maar het heeft een lange geschiedenis dat iemand die zich liberaal voor wil doen natuurlijk niet zegt dat hij politiek niet accoord is, maar dat hij zegt dat het literair niet zo goed is.

Vindt u de rel rond dit boek symptomatisch voor de situatie van de pers in de Bondsrepubliek?

Ja, vanzelfsprekend. Men probeert allerlei zaken waarop de laatste tien jaar vooruitgang is geboekt weer terug te draaien; zowel wat de demokratisering van de samenleving betreft als ook de verbeteringen op sociaal terrein.

Zou je alle toestanden rond ‘De bezoekers van de dageraad’ nu als een openlijk geval van censuur kunnen beschouwen?

Ik zou dat woord hier niet gebruiken omdat het historisch gezien een andere betekenis heeft. Maar het lijkt er zeel veel op. Ik zou zeggen: het is een soort voorcensuur. Censuur betekent immers dat je een verschenen boek verbiedt of dat je dingen door een censor laat censureren. Tegenwoordig gaat het zo dat een uitgeverij een boek niet eens op de markt brengt.

Intimidatie dus meer.

Jazeker. En ik denk dat het effekt daarvan nog groter is omdat dat ertoe kan leiden dat schrijvers nu uit zichzelf proberen te bedenken wat ze nog wel en niet kunnen schrijven. Ze zullen steeds overwegen of iets soms de kans loopt niet te worden gedrukt of uitgezonden.