Bzzlletin. Jaargang 7

[p. 72]

De schoolmeester en de melancholie
Boudewijn Büch

De term - het woord - melancholie wordt in de regel beter aangevoeld dan dat er een redelijke, sluitende verklaring voor kan worden gegeven. Het woord betekent nagenoeg hetzelfde als ‘zwaarmoedigheid’, ‘zwartgalligheid’, ‘hypochondrie’ of ‘nostalgie’. Nauwkeuriger: het betekent deze woorden samengevat. Misschien dekt het woord ‘weemoed’ de betekenis nog het best.

In de spreektaal wordt ‘melancholie’ nog al vaak gebruikt, nauwelijks echter meer in dĭe zwaargeladen betekenis die het woord tot aan het begin van onze eeuw heeft gehad. Het zich melancholisch-voelen heeft in de twintigste eeuw steeds meer de inhoud gekregen van het vage gevoel van Weltschmerz, aangevuld met een glas wijn en spaarzame verlichting.

Toch is het de melancholie geweest die vanaf, ongeveer, 1770 tot en met - in Nederland - de Tachtigers de gemoederen wel heel sterk heeft beziggehouden. Men kan zonder enige moeite stellen dat de melancholie in deze vervlogen tijd een ‘erkende’ én gekende kwaal was. Een serieus te nemen ziekte.

Robert Mauzi spreekt in zijn L'Idee du Bonheur au XVIIIe siècle over een, grotendeels, gelukkige achttiende eeuw. We kennen deze eeuw dan ook als de eeuw van het optimistische terug-naar-de-natuur van Rousseau, de blijmoedige leefgemeenschaps-idealen van Voltaire en van de in Nederland voortploegende dichter-boer Poot, de betrekkelijke positivistische wijsbegeerte van Hemsterhuis.

Poot, schrijven wij. Toch breekt met Poot tevens het tijdperk van de melancholie aan. Iedereen zal wel zijn zoetvloeiende maangedichten kennen. De maan ging iets speciaals betekenen in de literatuur. Dit hemellichaam stond voor de noodlottig-verliefde minnaar, weemoed, verlangen naar verten, ja: voor de melancholie.

De gele sikkel begon zijn gigantische opmars door de kunsten. Er is bijkans geen avond- of nachtschilderij van C.D. Friedrich aan te wijzen of men zal er de maan op aantreffen. Gustave Doré maakte de maan tot een vast lemma op zijn gravuren. Dromerige pianostukken aan de maan opgedragen; geen toondichter liet na ze te schrijven. Maangedichten, oden aan de maan. De maan was niet meer tegen te houden.

Het kan hier niet de plaats zijn de maan en de melancholie hun volledig perspectief binnen de kunsten te geven. Opvallend kan het inmiddels wel worden genoemd dat de term ‘lunatic’ (gek, een tik van de molen, maanziek) steeds meer de betekenis van ‘melancholisch’ ging krijgen. Hoewel de term reeds in de 16e eeuw in Engeland gebruikelijk was - in Frankrijk nog veel eerder - kreeg zij haar bijzondere betekenis aan het einde der achttiende eeuw. Het Duits kende ook al heel vroeg de variant ‘mondsüchtig’. En, om bijna te vervallen in een speculatieve etymologie: het maankop, Mohnkopf, het opium dus, het amerikaanse ‘Blue Moon’, de dichter van de Blauwe Bloem (de mystieke duitse dromer-dichter Novalis), het muziekgenre The Blues, L'Amour Bleu, het had en het heeft er allemaal een beetje mee te maken.

De opmars van de melancholie begint in een periode die wij in de literatuurgeschiedenis benoemden als de Sturm und Drang. De smachtende, door en door trieste medemens leed in woud en tuinprieel nachten onder het maanlicht. Het begon allemaal met Klinger die in zijn Sturm und Drang Dramen deze geteisterde mens tot bijna karikaturale hoogte liet opdraven. Goethe bleef niet achter, evenmin Schiller. We kennen natuurlijk De Werther, de Götz, Kabale und Liebe en de nodige hyperromantische opera's. In Nederland deed Rhijnvis Feith ook een duit in de zak. Een moment leek de melancholie te verdwijnen door dat de - ogenschijnlijk - bekeerde Goethe Europa het klassicisme ging dicteren. Toch waren de maan, het geklaag en gejammer nog niet voorgoed verdwenen. Integendeel, bij menig opgroeiende puber verschijnt zij geregeld in het poesiealbum.

De franse romantiek gaf een grote jammerklacht te lezen, de engelse romantische dichters schenen niet anders dan te lijden en te melancholiseren. Byron, Keats en Shelley waren de toppers. Keats' Ode on Melancholy,

[p. 73]

de Ode to a Nightingale, een mens zal zelden in staat zijn de weemoed zo goed te treffen in woorden. Maar ook Nicolaas Beets bleef niet achter; zijn ‘jeugdzonden’ waren navolgingen van Lord Byron. Later zou Beets spreken van zijn Zwarte Tijd. Niet geheel onjuist, in zijn vroege werken was het nacht, maan en weemoed wat de klok sloeg.

Na de teugels enige tientallen jaren te hebben laten vieren, werden zij weer wat strakker aangetrokken. De beheerste, gedempte melancholie kwam naar voren. Heine kunnen we daar gerust de vader van noemen. Het was Lukács die een specifiek kenmerk beschreef van de negentiende eeuwse melancholie, het zogenaamd romantisch-ironische. Deze romantische melancholische ironie, die niet zelden uitloopt op sarcasme of wel heel erge zwartgalligheid, zoals bijvoorbeeld bij Lautréamont.

We hebben veel overhoop gehaald maar nog weinig aangetoond. Laten wij teruggaan in de eeuwen en eens zien wat er zo al is verricht aan theorie-vorming betreffende de melancholie.

Aristoteles was een der eersten die zich in de grijze oudheid waagde aan een typologie. De melancholicus was - naar zijn opvatting - een temperament dat ongemeen vatbaar was voor indrukken van buiten en voor inwendige gemoedsbewegingen. Het melancholische type had een buitensporige aanleg tot het geniale. Vanaf Aristoteles hebben de artsen tot aan de aanvang van de twintigste eeuw melancholie beschouwd als een nagenoeg uitsluitend lichamelijk te genezen kwaal. Een onvoorstelbare hoeveelheid middelen schreef men in de loop der eeuwen voor. Opium komt ons daarbij nog als het meest zinvol voor. Hufeland beval omstreeks 1800 tegen de zwaarmoedigheid wijn aan, wat ook nog wel een grond van redelijkheid had. Voor en na 1800 traden ook wel vreemdere geneeswijzen naar voren: aderlating - uiteraard - zowel warme als koude afspoelingen, verandering van lucht etc.

Velen komt het wellicht als vreemd voor dat een heel toegankelijke bron als de Winkler Prins Encyclopaedie nog in 1886 het volgende gaf onder het woord ‘Melancholie’:

Wie daaraan lijdt, peinst alleen op het onheil, dat hem wedervaren is of bedreigt, en geene troostrijke toespraak brengt hem verzachting - niets is in staat, de sombere denkbeelden uit zijn gemoed te verbannen. Deze toestand heeft allengs een verlammende invloed op den geest, zoodat al zijne vermogens stomper worden, of hij ontaardt in andere vormen van krankzinnigheid. Dit laatste geval komt zoo dikwijls voor, dat vele artsen bij alle zielsziekten een tijdperk van melancholie aannemen, zich kenmerkend door ongewone prikkelbaarheid en door eene neêrslachtige stemming. De oorzaken van melancholie zijn doorgaans werkelijke of gewaande rampen in het verleden of in de toekomst, bijv. onbeantwoorde liefde, tobberij over godsdienstige leerbegrippen enz.’

En zo tobt Winkler Prins voort met deze ellende. Maar dat is lang niet alles. Volgens dit lexicon kan melancholie verdwijnen maar ook overgaan in ‘doodelijke lichaamskwalen, bijv. longtering, hersenwaterzucht, beroerte enz.’ Als behandeling wordt onder andere voorgesteld ‘een dieet en opwekkende levenswijs’. Maar die opwekkende levenswijs, dat mankeert er nu juist aan bij de melancholicus!

Toch is deze opvatting over de ziekte niet vreemd, al schijnt het ons heden als zodanig wel toe. De kwaal van onze tijd is misschien wel de heel toegespitste aandacht voor het ‘psychische’, het zoeken naar een lichamelijk gebrek dat een psychisch onbevoelen moet veroorzaken. Daargelaten of melancholie nu wel een zielsziekte is. Sedert de opkomst van de psychoanalyse is er zo'n sterke neiging de psyche wel eens te willen overschatten.

Laten wij enige werken - gewijd aan de melancholie - de revue laten passeren.

Velen zal het klassieke werk van Thomas Burton The Anatomy of Melancholy als bekend voorkomen. Dit zeker niet ten onrecht fameuze boek is een compendium van behandelingen ten bate van en opvattingen over de melancholie tot aan 1621. (Burton wijzigde regelmatig in zijn opus, de laatste revisie van zijn hand was die van 1651.)

Het boek werd gevolgd door talloze tractaten, verhandelingen en pamfletten die zich grotendeels lijken te beroepen op Burton. Eigenlijk was het Kierkegaard die in 1844 met zijn Der Begriff Angst een (voorlopige) wijsgerige grondslag gaf aan het wezen der melancholie. Freud kwam in 1917 met zijn psychoanalytische verhandeling Trauer und Melancholie. Hoe briljant deze studie ook moge zijn van schrijfstijl én opvatting, zij veroorzaakte tevens dat de melancholie als lichamelijke kwaal erkenning verloor en als zielsziekte werd opgedeeld in andere en tegenwoordig zo bekende symptoombeelden: de depressie, de neurose enz. De melancholie als eenduidige ziektebeeld, dat was voorbij. Kretschmer, Möbius, Lombroso en Lange-Eichbaum, ze gingen allemaal aan het begrip ‘melancholie’ zitten prutsen. Hoe meer gepruts, hoe sneller ‘melancholie’ in het hoekje van de ‘literatuur’ werd gedrongen. Het werd zo uitgehaald dat het tot een literair begrip werd, zo niet een letterkundig genre. (Zie hier bijvoorbeeld voor Rehm's heldere studie over Jacobsen und die Schwermut, afgedrukt in Rehm: Gontscharow und Jacobsen oder Langweile und Schwermut.) Ook de roomskatholieke filosoof Romano Guardini schaarde zich in de literaire hoek met zijn evenwichtige Vom Sinn der Schwermut.

In 1970 kwam Ostow met zijn The psychology of Melancholy aanzetten. Nauwelijks maakt hij gebruik van historische bronnen of het feit dat

[p. 74]

de melancholie ook wel eens wat anders had betekend dan ‘een gevoel van downheid’. Daarom was het een groot moment in de ontwikkelingsgeschiedenis van het reilen en zeilen van de melancholie toen Wolf Lepenies op de voorgrond trad met zijn Melancholie und Gesellschaft.

Illustratie uit: De Morgenstond.

In dit ronduit fabelachtig knappe boek vraagt de socioloog Lepenies niet vooreerst naar de in de loop der eeuwen geponeerde theoriën maar naar de ‘beleving’ van de melancholie door de (willekeurige) lijder daaraan. Zo blijkt dat er een groot aantal onderlinge verschillen is in de beleving van het ‘spleen’ tussen de ene en de andere melancholicus. Lepenies discussieert met zichzelf over de vraag of melancholie nu een psychiatrisch, psychologisch, zuiver somantisch of psychosomatisch gegeven is. Lepenies komt niet tot een sluitende theorie maar geeft vooral een excursie door de diverse opvattingen die in de loop der tijden zijn vastgelegd. Zijn enorm apparaat van verwijzingen ondersteunt deze rondleiding voldoende.

We zijn aangekomen bij het probleem van de melancholie in de negentiende eeuw. Zoals de lezer gemerkt zal hebben: we hebben de melancholie serieus te nemen. René Leboutte vermeldde onlangs in het Tijdschrift voor Geschiedenis (1978, 3e afl., p. 442, in het artikel D'Austerlitz à Liège, mourir dans les armées de Bonaparte.) als sterfoorzaak van een soldaat te Luik in het Napoleontische leger ‘nostalgie’. Leboutte beroept zich hier op een authentieke lijst van doodsoorzaken tussen 1805-1814.

Inderdaad, hoe moeilijk dat ook sommigen zal vallen: we moeten aannemen dat mensen van pure heimwee, weemoed, melancholie stierven. Soortgelijke berichten zijn ook overgeleverd uit de Werther-tijd. Mensen stikten letterlijk in hun verdriet, tranen of ellende. We bedoelen dan niet zozeer diegenen, zoals Piet Paaltjens, die zelfmoord pleegden omdat ze de melancholie niet langer konden verdragen, nee, we bedoelen lieden die van pure (en enkel) smart stierven. (Paaltjens woord voor de melancholie was, overigens, ‘De Worgengel’.)

Het zou uiteraard aannemelijk gemaakt kunnen worden dat personen door het immense beleven van de ‘Sehnsucht’ een ‘beroerte’, een hartinfarct kregen.

Een typische melancholicus in het Nederlandse taalgebied is De Schoolmeester - Gerrit van de Linde. Hij was, evenals zijn pendant Paaltjens, iemand die leed aan ‘een zielkundige toestand van duistere stemmingen, treurige voorstellingen, en wilszwakte. Een persoon die in zijn wereldvoorstelling neigde naar het pessimisme,

[p. 75]

iemand die de daadkracht onderhevig maakte aan zijn stemmingen en gevoel’ (Heinrich Schmidt, 1934).

Alles stond klaar voor de melancholicus De Schoolmeester. Kreeg een onecht kind, verwijdering uit Leiden, geldzorgen, altijden-altijd ramp en tegenspoed, een betrekkelijk zwak gestel. Maar daarover in dit nummer van BZZLLETIN, ongetwijfeld, genoeg. Heel kenmerkend bij Van de Linde is zijn vermenging van ironie en zwaarmoedigheid. Heine zal daar niet vreemd aan zijn geweest.

De lectuur van zijn brieven, zoals die nu beschikbaar zijn geworden, geeft de heerlijkklagende maar steeds meer koddige Schoolmeester. Soms lijken zijn brieven de sombere, melancholische toon van Bilderdijk te halen. Maar nét-niet zinken wij in een diepe put, zoals bij Bilderdijk. De ironie en zelf bespotting komt juist op tijd even om het hoekje kijken.

Het ironiseren van de dood, dát is de melancholie van Van de Linde, en van hem niet alleen!

Op iemand ontevreden

Zeg, wandelaar, zeg,
Je moet niet denken, dat ik voor mijn plezier hier leg.

Bij een melancholicus is het nooit goed, hij is altijd ontevreden, hij heeft altijd dat zware gevoel in de buik. Die ondefinieerbare pijn en onvrede. Geluk is hem bijna tot een gruwel. Maar wanneer hij eenmaal tóch gelukkig geworden is, wordt hij heel erg ongelukkig omdat hij zo gelukkig is.

Zo zit De Schoolmeester in elkaar; en hij niet alléén! Om de Schoolmeester na te kunnen voelen, moet hij gelezen worden. Dat kan de schrijver van dit opstel niet doen voor de lezer. Wij hebben alleen maar een klein raamwerk willen geven waarin de Schoolmeester - zo denken wij - zich heel goed had kunnen vinden.

Jammer blijft het echter dat De Schoolmeester niet Nietzsche's verklaring voor de melancholie gekend kan hebben. Deze zocht de oorzaak ‘in een gebrek aan fosfuurzure kali in het bloed en de hersenen.’

Van de Linde zou hierom gelachen hebben, er laatdunkend over hebben geschreven en vervolgens jaren zeuren over zijn gebrek aan fosforzure kali in het bloed. Want zó is de melancholicus; een heerlijk soort mens.