Bzzlletin. Jaargang 7

[p. 57]

De Schoolmeester en de dominee-dichters
Anton Korteweg

Over de relatie tussen Gerrit van de Linde, de theoloog in spe die noodgedwongen tot De Schoolmeester transformeerde, en de theologiestudenten uit de jaren Twintig en Dertig van de vorige eeuw die het wèl tot Dienaar van het Goddelijke Woord brachten en een, later dubieuze, faam verwierven als dominee-dichter: Ter Haar, Hasebroek, de grote Nicolaas en Ten Kate J.J.L., over die relatie valt weinig te zeggen. Want nauwe contacten tussen de mislukte theologiestudent en zijn succesvoller collega's zijn er niet geweest. Het weinige volgt hier. Hoewel Van de Linde met Hasebroek en Beets zich aan dezelfde Hogeschool - die van Leiden - in de Godgeleerdheid bekwaamde, en hij met de latere Jonathan zelfs als Leidse Jager optrok tegen ‘de basterdteelt der Belgen’ in de Tiendaagse Veldtocht, schijnen de contacten tussen de ouderejaars enerzijds en de beide boezemvrienden Jonathan en Hildebrand anderzijds schaars geweest te zijn. Het proefschrift van J.H.J. Willems over Hasebroek vermeldt wel, dat ‘de jonge theoloog Hasebroek’ (...) met ‘Heye, de Veders, Van de Linde’ behoorde ‘tot de meer dan tweehonderd Leidse Jagers, die in November 1830 de tocht naar het Zuiden begonnen’^1., maar maakt nergens melding van een nader contact tussen de toen 22-jarige Van de Linde en zijn vier jaar jongere wapenbroeder.^2. Dat de relatie tussen De Schoolmeester en Hasebroek in hun studententijd - indien al aanwezig - niet bepaald allerhartelijkst geweest moet zijn, mag blijken uit het volgende citaat uit een brief van eerstgenoemde aan Van Lennep, gedateerd 7 december 1843^3.:

Aart Veder spreekt in zijn’ laatsten brief van een zekeren Hasebroek ‘die’, zegt hij, ‘thands eene aanzienlijke plaats onder de Hollandsche predikanten bekleedt.^4. - Kent gij dien Heer, wie is hij? Ik herinner mij in mijne jeugd een scheelen Hasebroek met twee oogen die elkander gestadig in toorn aanstaarden en een onophoudelijk neusgeslorp hetwelk mij altijd den zuiger eener pomp te binnen bracht en dus een vacuum in zijn hoofd deed vermoeden. Zoo deze laatste onderstelling gegrond is geweest, verwondert het mij geenszins dat hij thands eene aanzienlijke plaats onder de Hollandsche predikanten bekleedt.

Al zal enige rancune van de mislukte theoloog ten opzichte van een jongere studiegenoot die het al zo heerlijk ver gebracht had aan deze passage niet vreemd zijn, een fraai staaltje van des Schoolmeesters vermogen om venijnig raak te typeren blijft het.

De jonge Beets, althans zijn dichterlijke aanleg, maakte op Van de Linde een betere indruk. Op 12 september 1833 had de Haarlemse apothekerszoon zich in het Album Studiosorum van de Leidse Academie laten inschrijven. Tijdens de daarop volgende groentijd liet de Theologisch Candidaat het groen Beets een vers schrijven over de door beiden bewonderde Bilderdijk, op gegeven eindrijmen.^5. Het lofdicht is niet in de volledige, naar tijdsorde gerangschikte uitgave van de Gedichten terecht gekomen (die opent met een treurzang bij de dood van vrouwe Bilderdijk), maar werd wel als facsimile opgenomen in het feestnummer van Vox Studiosorum^6. van 1880. ‘De redactie van dit blad liet voor het gemak van den lezer het gedicht in drukletters er naast plaatsen, maar kon blijkbaar des dichters handschrift niet overal lezen, getuige de onzin:

‘Drift en afgunst vaak ontbrand
In veler harten deed vaak de meesten naar den kant
Des weerzins hellen.’

Men verbetere de cursief gedrukte woorden de meesten in... ‘de unster!’ (is: balans A.K.)^7. Hieronder volgt het slot van Beets' groen vers:

(...) de kroon der rijzige platanen
Moog buigen, de eik staat vast aan kracht en lommer rijk.
Zoo was hij - wie met hem met FEBUS eerkroon prijk
Staat de eerste plaats hem af en weende korts bij 't lijk
Des eenlings, die zelfs 't oor des wederstands kon streelen
De kruin zich eieren kon met eigen kunstjuweelen

1. J.H.J. Willems: Joh. Petrus Hasebroek. Diss. Utrecht 1939, pg. 18.

2. Van de Lindes vriend en beschermer Van Lennep behoorde enkele jaren later wèl tot degenen met wie de toen Heiloose dominee (1836-1843) regelmatig in aanraking kwam.

3. Uit: Waarde Van Lennep. Brieven van De Schoolmeester toegelicht door Marita Mathijsen. Amsterdam, Querido 1977, pg. 111, 112.

4. Die aanzienlijke plaats viel wel mee. Hasebroek was in 1843 predikant in Breda (en aldaar bevriend met de roemruchte verdediger van Antwerpens citadel, Chassé), maar bracht het, in tegenstelling tot zijn collega's Ter Haar en Beets, nooit tot hoogleraar, en zelfs niet, als Ten Kate, tot predikant van de Nieuwe Kerk in Amsterdam.

5. G. van Rijn: Nicolaas Beets. Rotterdam, J.M. Bredée, z.j.. Deel 1, pg. 75. Zie ook: M.F. van Lennep: Het leven van Mr. Jacob van Lennep. Amsterdam, P.N. van Kampen & Zoon, 1909. Deel 1, pg. 195. En: Hildebrands voorbereiding, het dagboek van de student Nicolaas Beets uitgegeven en toegelicht door Dr. H.E. van Gelder. Den Haag, Bert Bakker / Daamen N.V., 1956, pg. 32.

6. Feestnummer der Vox Studiosorum, Studentenweekblad uitgegeven ter gelegenheid der Academische feesten Juni 1880. Leiden, P. Sommerwil, z.j.

7. Dr. Joh. Dyserinck: Herinneringen aan NICOLAAS BEETS in woord en beeld. Nieuwe uitgave. Utrecht, H. Honig, z.j., pg. 5.

[p. 58]

 

En zich een roem verwierf waarmee geen tijdgeest spelen

 

Of lachen zal als eens met de eer van

 

 

 

BILDERDIJK.

De opdrachtgever was er bepaald over te spreken, getuige zijn brief - met een afschrift van het vers bijgesloten - van 24 oktober 1833 aan Van Lennep^8., maar vond ook, zoals het een ontgroener betaamt, dat het feut voor het overige nog heel wat te leren had:

Ik zend u hiernevens een vers hetwelk een groen in mijne tegenwoordigheid op een door mij opgegeven onderwerp en op gegeven eindrijmen heeft vervaardigd, en hetwelk mij zoo bij uitstek heeft bevallen (sauf quelques remarques) dat ik mij niet heb kunnen weerhouden het u mede te deelen en gaarne getroost ik mij de moeite van het afschrijven. Zoo ik er uw oordeel bij gelegenheid eens over mag vernemen. De maker heet Beets en is de zoon van een Haarlemsch Apotheker, zijn voornemen is theologant te worden, doch behalve dat hij zeer schoone verzen maakt en een fraaije stem heeft, weet hij volstrekt niets gelijk bij zijne ontgroening is gebleken. (...)

Van uitlatingen van Ter Haar, de nestor, tevens de stijfste van de dominee-dichters, over De Schoolmeester - en omgekeerd - is mij niets bekend. Beide heren waren als dichter^9. elkaars volstrekte tegenpool, ook al begaf de twee jaar oudere Utrechtse hoogleraar in de Kerkgeschiedenis zich op hoger leeftijd op het terrein van De Schoolmeester door een gedicht aan een baviaan te wijden^10., dat begint met de fraaie aanhef:

Wat ziet ge mij half tartend aan?
Gij ruiggehaarde Baviaan!

Overeenkomsten tussen ‘Een Aap’ uit ‘Natuurlijke Historie voor de Jeugd’ en Ter Haars ‘Aan een Baviaan’ zijn er intussen wel. Van de Linde eindigt zijn knittelrijm weinig verrassend met:

Daar is altijd een groot dispuut geweest

Of een aap eigentlijk een mensch is of een beest;

En dat verwondert ons ook niet

Daar men zooveel apen onder de menschen ziet.

Ter Haar, waarschijnlijk een jaar of 25 later, omstreeks 1878, wordt ook al getroffen door de overeenkomst tussen mens en mensaap. Hij gaat nog wat verder: hij prefereert soms de laatste boven de eerste. Want na zich afgevraagd te hebben of de Darwinisten gelijk hebben en hij, de eerwaarde, ‘een achterneef’ van de ‘ruiggehaarde Baviaan’ zou zijn, vervolgt hij:

(...) soms ontmoette ik langs de straat,
Die ik nog minder graag dan jou
In mijn familie hebben zou.

Uiteraard brengt de grijze emeritus dan aan het eind van het gedicht - een van zijn schaarse pogingen een wat lichter vers te schrijven - nog de metafysica ter sprake: in tegenstelling tot zijn eventuele voorvader de baviaan vraagt hij - als Christen-aap, zou men bijna zeggen - zich niet alleen af ‘van waar ik kom’, maar ook ‘Waar ga ik heen?’ Dat moralistische ontbreekt bij De Schoolmeester, en juist dàt, met zijn afkeer van rhetoriek, maakt zijn werk zo veel aardiger dan dat van Ter Haar en diens collega's.

Wat ten slotte Ten Kate betreft, mèt Ter Haar de belangrijkste dominee-dichter in de rhetorische traditie van de door De Schoolmeester zo bewonderde Bilderdijk, die heeft in zijn jeugd, en dan met name in zijn Braga-tijd (1842, 1843), wel het één en ander geschreven waarvoor De Schoolmeester zich niet zou hoeven schamen. Maar voor zijn bijdrage in Van Lenneps almanak Holland van 1853 had de Londense balling geen goed woord over. Het gaat hier om ‘Het wiegelied der Markerinne’, één van de ‘Marker-Stukjens’^11., een sentimenteel, al te zoet vloeiend huiselijk tafereeltje, met de steeds terugkerende strofe

Slaap, mijn zoet kindeken! sluimer zacht!
Moederlief houdt bij uw wieg de wacht.
Droom van den hemel, zoo groot en goed,
Die door de ruiten ons vriend'lijk groet.

Het commentaar hierop van De Schoolmeester is een Busken Huet waardig. Ik citeer het hier gedeeltelijk: ‘(...) zoo men het, ad nauseam usque, herhaalde refrein-couplet er uit neemt, zou zelfs een mesthoop, uit keezen-krengen gevormd, bloozen het vaers (?) te herbergen.’ Ook na zijn Braga-periode kon Ten Kate nog wel eens een aardig humoristisch vers schrijven. Hij deed het te zelden, want zijn ‘Ballade van een Advokaat en een Prokureur’ (1852), eens een classic, is van een bijna Schoolmeesterachtige ongerijmdheid. Beide titelhelden worden in dezelfde cel gevangen gehouden, maar:

Des morgens ontsloot de cipier de deur...

Te bergen rezen zijn hairen:

Noch Advokaat noch Prokureur

Was meer in den kerker te ontwaren!

Wat was er gebeurd? O, afgrijslijke ellend!

Zij werden nooit wedergevonden:

Zij hadden, helaas! bij gebrek van kliënt,

Elkander totaal verslonden.

Helemaal origineel is Ten Kate in zijn ‘Ballade’ overigens bepaald niet. Het vers kan beschouwd worden als een variant op Starings bekende

8. Waarde Van Lennep, pg. 26.

9. In hun politieke opvattingen (conservatief, Oranjegezind, tegen het herstel van de bisschoppelijke hiërarchie - zie Waarde Van Lennep, pg. 153 -) stonden ze wel dicht bij elkaar.

10. Bernard ter Haar: Dichtwerken, Leiden, A.W. Sijthoff, z.j. Deel II, pg. 288.

11. Opgenomen in: De Dichtwerken. Leyden, A.W. Stijhoff, 1865. Deel VII, pg. 198 e.v.

[p. 59]

epigram ‘Het hondengevecht’^12., al is dat, met over blijvende staarten, wat minder drastisch:

J.J.L. ten Kate als jeugdig predikant.

Bereisde Roel zag op zijn tochten
Geweldig veel! Twee Bullebijters vochten,
Voor 't wijnhuis, in een kleine Poolsche stad,
Terwijl hij juist aan 't venster zat:
‘Zulk vechten, Menschen! - Zij verslonden
Malkander letterlijk! Met iedren hap, ging oor
Of poot er àf - en glad als vet er dòòr!
Ons scheiden kwam te laat! wij vonden
Het restjen: - op mijn eer,
De staarten, en niets meer.’

Datzelfde is het geval met het puntdicht De rottenvanger van Jhr. Nicolaas Jeremias Storm van 's-Gravesande^13., in de tijd dat Van de Linde in Londen verbleef gemeentesecretaris van Rotterdam, en schrijver van een bundel Luimige Poëzij, (1827^14.):

Fop stelde een rottenval, en toen, den andren dag,
Alleen een rottenstaart was in de klem gezeten,
Riep hij verbaasd: ‘Dat is wel 't vreemdst dat ik ooit zag:
't Beest heeft tot aan den staart zich zelven opgevreten!’

Het spelen met het ongerijmde was dus in de eerste helft van de vorige eeuw een geliefde bezigheid van humoristen; De Schoolmeester is bepaald niet de enige geweest die plezier had in het absurde. Maar wel de enige die zich, zoals Tom van Deel en Marita Mathijsen, de inleiders van zijn Gedichten^15., terecht opmerken, zich in het absurde verlustigde. Die verlustiging blijkt uit zijn opeenstapeling van ongerijmdheden: exuberantie is één van de belangrijkste kenmerken van z'n poëzie. Waar Staring, Storm en later Ten Kate het gedicht toespitsen op een absurde eindfase die de pointe van het gedicht vormt - in de drie aangehaalde gedichtjes: het elkaar, of zichzelf (vrijwel) totaal verslinden - stapelt De Schoolmeester absurditeit op absurditeit. Zo in het Jesajaans tafereel in de ‘Derde Brief van den Schoolmeester’:

Laat d'Elephant nu vrolijk zingen,

En 't hupplend rendier in de wei

Van vreugd op 't hoofd des drijvers springen

En tooi zich 't zwijn in feestlivrei:

Knip nu van 't strijdros hobbelpaarden,
En ducatons van de oorlogszwaarden:

Laat de adelaar het wollig lam

Van blijdschap met zijn vleuglen dekken,
En, onder minzaam trekkebekken,
De wond van 't blaetend zeekalf lekken,

Nu 'k tijding van mijn vriend bekwam.

Laat bijt-wolf vredepalmen rapen

En vlechten in der lamren huid.

De tijger naast de leb-aal slapen

En wurmpjens zoeken voor zijn buit;

Laat nu te Lis de feestwijn vloeien,
En 't baarsjen in den schotel stoeien,

En 't rookend wildbraad onder 't mes

Het land van A.B.C. bevrijden:
Laat heel de schepping zich verblijden
En zij.... 's trouwe vriendschap de

dichtstof voor mijn zangeres.

12. Uit: Nieuwe Gedichten (1827). Geciteerd uit: Gedichten (Amsterdam, Elsevier 1940, pg. 287).

13. Luimige Poëzij. Rotterdam 1827, pg. 100.

14. Uit hetzelfde jaar dus als de bundel waarin Starings ‘Het Hondengevecht’ verscheen.

15. 's-Gravenhage, Kruseman 1975, pg. XLIV. In De Gedichten is, door onnauwkeurig afschrijven van Van Lennep, ondermeer het ‘runddier’ tot ‘rendier’ geworden en ‘zijn bruid’ tot ‘zijn buit’ (a.w., pg. XXXIX). Die laatste verschrijving zal Van Lennep wel begaan hebben onder de indruk van de Jesajaanse sfeer van het gedicht (‘Knip nu van 't strijdros hobbelpaarden’) - wolf en lam die vreedzaam tezaam verkeren. Daar sluit een voor zijn buit wurmpjes zoekende tijger beter bij aan dan een tijger, die dat voor zijn bruid doet.