Bzzlletin. Jaargang 7

[p. 52]

Herman Frederiks in Parijs
Hans van de Waarsenburg

Als romanschrijver debuteerde Wim Hazeu in 1970 met De helm van aarde. In 1972 verscheen zijn 2e roman met de - nog steeds intrigerende - titel: Duitse honden bijten en onlangs verscheen bij Uitg. Nijgh & van Ditmar Hazeu's derde roman Een duif boven Parijs. Net als Jaap Harten en Louis Ferron heeft Wim Hazeu in beide vorige romans blijk gegeven van een sterke betrokkenheid bij het merkwaardige fenomeen: DUITSLAND. Zo valt b.v. op dat er in alle drie de romans van Hazeu sprake is van een vader, die in een kamp heeft gezeten, waarin hij door verzetswerk terecht is gekomen. Deze vader laat Hazeu in veranderende détailaspecten optreden. In deze nieuwe roman b.v. als jeugdherinnering. De hoofdpersoon Herman Frederiks herinnert zich van een huiszoeking alleen maar Duitse laarzen. Als jongetje zat hij onder de keukentafel en zag dit alles op die merkwaardige ooghoogte gebeuren, (een associatie met Kosinsky's De geverfde vogel schoot me even te binnen).

Hazeu's betrokkenheid met de door Duitsland gevoerde 2 wereldoorlogen is echter meer ‘afstandelijk’, nuchterder. Hij heeft geen indringende trilogie geschreven als Louis Ferron b.v. waarin via een mengeling van historische en gefantaseerde personages getracht wordt de wortels bloot te leggen, evenals de mentaliteit, die tot zulke ontzaglijke slachtvelden en moordpartijen hebben geleid.

In zijn romans staan het individu (dikwijls niet in staat tot een echte liefdesrelatie; wel tot verliefdheid door middel van, laten we zeggen ‘melancholische hulpeloosheid’) en het geweld, de onderdrukking, de oorlog kortom, centraal tegenover elkaar. Beide middelen vormen tot nu toe merkwaardige kernen in zijn romans. Daarnaast komt er nog bij, dat zeker in deze derde roman de hoofdpersoon een identiteitskrisis doormaakt.

Als journalist heeft Herman Frederiks zijn baan bij de krant opgezegd:

De hoofdredacteur had hij meegedeeld dat hij zich niet kon verenigen met zijn criteria van ethisch reveil, herstel van de gezagsorde en publieksbevrediging.
De ontstane leegte na zijn vertrek probeerde hij nu misschien te kunstmatig op te vullen met het werken aan het boek.     (pag. 23)

Het boek dat hij in opdracht van een uitgever gaat maken, heeft de Eerste Wereldoorlog tot onderwerp. Om dit karwei te klaren vertrekt hij naar Bretagne. In zekere zin raakt Herman Frederiks daar enige tijd bevrijd van het kernthema van zijn identiteit: ‘wie ben ik en waarom leef ik’. (pag. 160). Al met al een identiteitskrisis van een mens tegenover de huidige maatschappij, en een krisis tegenover een ander individu. In Een duif boven Parijs is dat Viviane. Tijdens zijn verblijf in Bretagne, tijdens zijn ‘oefening in het alleen-zijn’, is zij het personage dat Hazeu nodig had, om de misschien wel fundamentele onmogelijkheid tot een vaste liefdesrelatie duidelijk te maken. Viviane is de broze schakel met Nederland, de uitgever (een grote uitgever, die nu niet direct sympatiek beschreven wordt...), zijn moeder, zijn meer vitalistische vriend Hans Greidanus. Viviane zelf heeft twee kinderen, heeft een vrij-huwelijk met een verder niet aan bod komende purser van de K.L.M. Zij komt hem soms in Bretagne bezoeken. Hermans houding tegenover haar is een weifelende. Soms laat hij zich meeslepen, meestal reageert hij gereserveerd, terughoudend, zwijgzaam, hoewel hij anders zou willen. Herman Frederiks, journalist, schrijver, op zijn manier erg betrokken bij wezenlijke zaken, een mens die voorzichtig tast en aanraakt en onzeker wordt, wanneer hij echte menselijke warmte voelt.

Dit alles speelt zich af tegen het decor van een Bretons landschap, dat tevens ‘een zeeschap’ is. Wim Hazeu laat hiermee zijn derde boek voor de derde maal in het buitenland spelen (afgezien van een passage uit Duitse honden bijten dat zich afspeelde in Domburg).

Ook is voor Hazeu typerend, dat in zijn romans, naast dit ‘buitenlandse’ aspekt ook het aspekt van verzet, ‘oorlog in het klein’ in de aktuele handeling van de roman zèlf zich afspeelt. Herman Frederiks raakt in Bretagne betrokken bij de Bretonse Vrijheidstrijd via de boer Léon Lemaire. Hij bezorgt deze boer een alibi, nadat er een bomaanslag is gepleegd op het plaatselijke casino, dat in de toeristische tijden vooral door ‘Parijzenaars’ wordt bezocht. In wisselende passages beschrijft Hazeu de mo-

[p. 53]

tivatie van deze handvol idealisten of irrealisten. Naast het avontuurlijke aspekt, het bindende aspekt van deze mini-oorlog heeft Wim Hazeu gelukkig oog voor eventuele kwalijke aspekten van een overdreven nationalisme, dat een uitspraak als deze tot gevolg kan hebben: ‘Een Breton moet Breton blijven en zich niet mengen met anderen’. Aldus boer Léon Lemaire op blz. 25. Herman Frederiks merkt hier tegenover op, dat de boer nogal een racistische uitspraak heeft gedaan. Waarna de boer een redenering opbouwt die je als lezer voor de zoveelste maal je tenen bij elkaar doet knijpen, maar waardoor Hazeu als schrijver een groot gedeelte van de kwalijke kanten van dit soort verzet blootlegt. Wat ook niet kon uitblijven bij een auteur als Wim Hazeu (ik denk hierbij aan het ‘Englandspiel’, dat hij geëntameerd heeft) is het beschrijven van een verradersrol in de vorm van de ‘majoor’ waarvan hij een werkhuisje heeft gehuurd. Tegen het einde van het boek tracht hij Herman Frederiks te ontmaskeren en hem bepaalde bronnen te ontfutselen. Verhoudingsgewijs maakt het hierboven besprokene een 40 procent uit van de totale roman. In de andere 60 procent wordt de lezer betrokken bij de gruwelijke en onthutsende feiten, die Herman Frederiks ontdekt tijdens het schrijven van zijn boek over de Eerste Wereldoorlog. Opnieuw wordt aangetoond hoe zinloos deze massaslachtingen in de modder zijn geweest. Opnieuw worden we geconfronteerd met de kruiperige en lafhartige houding van de toenmalige Nederlandse regering, die afgaande op wat Hazeu ons mededeelt eerder een pro-Duitse houding innam, dan zich neutraal opstelde.

Onthutsend, zeker voor de jongere lezer, is de beschrijving van de kampen van Belgische vluchtelingen en hun behandeling daar. Eveneens geldt dit voor de beschrijving van de bloedige muiterij in een opleidingskamp van Schotse soldaten. En zeer verhelderend in dit speurwerk van Herman Frederiks blijkt iedere keer opnieuw de rol van de schrijver in dit wereldgebeuren te zijn. Ik citeer:

Verwey, Gorter, Henriette Roland Holst, Van Eeden, Van Schendel en nog een handjevol schrijvers waren mentaal in protest gegaan tegen de oorlog, maar het overgrote deel van de Nederlandse literatoren deed alsof de neus bloedde en maakte zich druk om lezingen uit eigen werk en kritieken in kranten en tijdschriften. (pag. 62)

Dit schrijft Hazeu niet over de betrokkenheid van Nederlandse literatoren tijdens de Amerikaans-Vietnamese oorlog maar over de Eerste Wereldoorlog. Herman Frederiks (iedere keer heb ik de neiging om Frederik Hermans te schrijven, dat krijgt men met de soort doorzichtige woordspelingen of is deze omkering bedoeld als een direkte referentie aan een in Parijs woonachtig Nederlands auteur?), ik herhaal dus, Herman Frederiks ziet zijn betrokken heid bij W.O.-I a.v.:.

Hij was bij de Eerste Wereldoorlog betrokken geraakt, omdat hij de parallellen met de volgende oorlog en met deze tijd zag, maar de onmacht om een verklaring voor deze betrokkenheid te vinden bracht hem aan het twijfelen. (pag. 91)

Ook op pag. 161 treffen we enkele zeer kritische opmerkingen aan over Nederland en speciaal de rol van de schrijver in dit land. Er wordt o.a. gesteld, dat schrijvers in dit land altijd hebben gefunctioneerd als randversiering. En, ik citeer nu letterlijk:

En als zij lastig zijn voor de gevestigde orde, dan reageert de orde als van de orde verwacht mag worden: ‘niets mag leven waar men dat niet heeft toegestaan. Orde is een kleine zelfgeschapen woestijn’ (Canetti).
(...)
Slechts als de middelen om schrijvers te isoleren te nadrukkelijk en te opzichtig werden (zoals de Duitse overheid dat placht te doen, in Nederland in '40-'45), dan konden zij zich manifesteren als individualisten die opkwamen voor de onderdrukking van het individu, maar zodra werden de middelen subtieler, in tijden van ‘vrede’, of de auteurs konden weer gaan zingen op een leeg perron. Dezelfde auteurs die tijdens de Tweede Wereldoorlog verzetsdichters en zelfs geuzen werden genoemd, werden enkele jaren later als lastig, ondeskundig, niet-vaderlandslievend en zonderling aan de kant gezet, toen zij protesteerden tegen het optreden van Nederland in Indonesië.

Met Een duif boven Parijs heeft Wim Hazeu tegen een decor van boeiende feiten, intrigerende opvattingen en opmerkingen betreffende de Eerste Wereldoorlog een wat ik zou willen noemen opmerkelijke documentaire roman geschreven. Dat hierdoor de hoofdpersoon Herman Frederiks nadrukkelijker uit de verf komt als mens en persoon, dan de wat schetsmatig gebleven Viviane en enkele andere personen, neem je als lezer op de koop toe, temeer daar Herman op de laatste blz. van het boek tot een feilloze zelf-analyse komt (al heeft hij eerder in het boek iedere vorm van analyse scherp afgewezen). Op een hotelkamer in Parijs beseft hij, dat zijn menselijke onvermogen om in een relatie met de maatschappij en daardoor dus een of meer mensen te komen, ligt aan het onvermogen om menselijke warmte uit te stralen. (pag. 216). Dit geeft de lezer, hoe vreemd het ook moge klinken, een opgelucht gevoel. En dit gevoel wordt nog versterkt - zij het maar een fractie van 1 seconde - door de mededeling dat er gelukkig nog mensen zijn, die dat wel kunnen. Even later verschijnen op het T.V.- scherm marcherende en paraderende troepen van het Franse leger. Het is die dag uitgerekend ‘Quatorze Juillet’...

Wim Hazeu: Een duif boven Parijs

Nijgh en van Ditmar. 220 blz. f 24,50