Omgangspöezie in 10 Lessen/4
Geo Staad
Kwatrijn betekent viertal, en aldus heet elk vierregelig versje, ook een vierregelig onderdeel van een gedicht - een strofe dus.
Een Arabisch kwatrijn (rubai) heeft het rijmschema aaba. Edward Fitzgerald bewerkte de kwatrijnen (rubáiyát) van de Perzische astronoom en dichter Omár Kháyám, 11e eeuw, in 5-voetige jamben.
Zijn versie (1859) werd beroemd - ook dank zij de spitse, goed geformuleerde inhoud - en wel zodanig dat de naam kwatrijn voor een compleet gedicht nu in feite altijd slaat op wat hier eens als ‘oosters kwatrijn’ een feestelijk onthaal vond. Terecht, want de 5-voetige jambenregel leent zich voor verstandig/melodieus taalgebruik. Ze klinkt niet theatraal, niet versje-achtig maar beschouwelijk, hetgeen nog versterkt wordt door de natuurlijke pauze aan het eind - die ruim plaats biedt aan de extra lettergreep in vrouwelijk rijm.
Goede smaak én gebruik schrijven namelijk voor, dat b een ander geslacht heeft dan a, waarbij blijkt dat m-m-vr-m iets welluidender is dan vr-vr-m-vr. Overigens kan m-m-m-m ook nog wel, maar vr-vr-vr-vr is beslist lelijk. Onzijdig rijm komt weinig voor, misstaat echter niet in de derde regel.
In Les 1 trof u een m-m-vr-m-kwatrijn aan, en hier komt er een van de tegengestelde soort.
Bravo, je slaagde voor je eindexamen
Nu kun je, Wim, je toekomst gaan beramen
We hopen dat een fraai cassette-deck
De eerste jaren zal veraangenamen
Voordat we ons over de inhoud buigen, wil ik even uw aandacht voor de prachtige, heldere structuur.
Rijmschema's als aabb, abab, abba zijn dan wel netjes om te zien, maar juist die regelmaat geeft er iets ‘blokkerigs’ aan.
Vormzuiverheid (waarover ik zoveel drukte maak en blijf maken) is niet hetzelfde als symmetrie. Evenwicht moet er zijn, allicht, maar dan liefst het dynamische evenwicht dat we hierboven zien. Een soort Gulden Snede eigenlijk. Asymmetrie, mits muzikaal, brengt een vitaliteit teweeg die je door de tekst alléén nooit zult verkrijgen.
In omgangspöezie is het zonneklaar dat men de naam van de aangesprokene en/of de aanleiding (jubileum, prestatie e.a.) en/of een bijbehorend element (cadeau, foto, aanbiedende partij...) in het gedicht verwerkt, bij voorkeur aan het slot van regels. Want mensen vinden het heerlijk wanneer op hun naam wordt gerijmd - wat in dit voorbeeld niet gebeurt, wel op de aanleiding. Het maakt hem belangrijk, en toont ook aan dat het vers geen confectie is maar echt maatwerk.
Kwintijn is een nieuw woord.Ga naar eind1) Het duidt natuurlijk op vijfregeligheid, en een kwintijn is een gedichtje in 5-voetige jamben met het schema abaab. De vorm ontstond uit de behoefte om eens een tien-matenblues te maken en van tekst te voorzien. Het bleek toen dat het kwintijn ideaal was voor korte gelegenheidspoëzie.
Hier is er een, geschreven voor het afscheid van het Theater aan de Rijn, te Arnhem.
Dit is een zwarte dag, een dies ater
Zo heet een zwarte dag in het Latijn
Verdriet om vroeger, wat is desolater?
Voorbij, geschater en applausgeklater
Vaarwel, vaarwel, Theater aan de Rijn
Naar mijn smaak is deze structuur minstens zo mooi als die van het kwatrijn. De afwisseling mannelijk-vrouwelijk is sierlijker, het evenwicht is zeer dynamisch, en je kunt er nog wat meer in kwijt, namelijk een hele regel tekst.Ga naar eind2)
U zou er goed aan doen, veel te oefenen met kwatrijn en kwintijn; ze verschaffen uitstekende training voor het sonnet, de ballade en andere versvormen van groter formaat.
Auteursrechtelijk beschermd