Bzzlletin. Jaargang 7

[p. 58]

‘Zijn we niet rijk geworden hier?’
De geschiedenis van een televisie-dokumentaire
Nico Crama

Op donderdag 21 december a.s. wordt de dokumentaire film ‘Zijn we niet rijk geworden hier?’ door de Nederlandse televisie uitgezonden. (22.10 uur op Nederland 1 N.O.S.)

Het is een film over de geschiedenis van de Nederlandse emigratie naar Canada. Op het eerste gezicht lijkt dit een onderwerp te zijn dat in veel opzichten ver van ons afstaat. Die emigranten zijn immers vertrokken en waarom zouden wij ons nog druk maken over wat er met die mensen in dat verre land gebeurt.

Afstand en tijd zijn belangrijke gegevens in ons leven; bij film zijn ruimte en tijd twee basiselementen. Emigreren heeft ontegenzeggelijk veel met afstand en ruimte te maken, terwijl geschiedenis alles met tijd van doen heeft.

Zo zou men theoretisch kunnen stellen dat het maken van een film over de geschiedenis van emigratie zin heeft, maar een film wordt nu eenmaal niet gemaakt op grond van zo'n denkwijze. Je maakt een film omdat je iets tegenkomt, wat je als mens interesseert of aan het denken zet en wat je zó belangrijk gaat vinden dat je het als filmer ook aan andere mensen wilt laten zien. Zo is het ook met deze film gegaan.

Het begon allemaal in 1974 toen wij zelf een jaar lang in Canada woonden. In had een beurs gekregen van de Canadese regering om de National Film Board te bestuderen.

De National Film Board is een staatsfilmbedrijf, waar films gemaakt worden met als doel een beter begrip tussen de Canadezen onderling en ze dichter bij elkaar en bij de rest van de wereld te brengen. Canada is namelijk een land van zeer grote afstanden en met een grote verscheidenheid aan inwoners. Op de Indianen en de Eskimo's (Inuit) na bestaat de gehele Canadese bevolking uit immigranten, mensen getransplanteerd uit alle werelddelen.

Hieronder bevinden zich bijna een half miljoen Nederlandse Canadezen, mensen uit Nederland of van Nederlandse afkomst. Ze wonen en werken overal in Canada, maar ze vallen nauwelijks op.

We hebben ze natuurlijk wel ontmoet in 1974, deze Nederlandse Canadezen, maar als je zo'n jaar in een vreemd land bent, ben je eerder geneigd het ‘vreemde’ tegemoet te gaan en te onderzoeken dan het Nederlandse, waar je zelf juist vandaan komt.

Wel krijg je in zo'n jaar het besef van wat emigreren eigenlijk betekent en leer je begrijpen dat dat heel iets anders is dan zomaar verhuizen. Je begint je meer en meer af te vragen waarom mensen hun land, hun familie, hun vrienden, hun vertrouwde omgeving hebben verlaten om in een soort niemandsland een nieuw leven te beginnen.

Er zijn een groot aantal mensen onder de emigranten, die gedwongen waren hun land te verlaten: de Oekrainers, die verdreven werden, de Joden en Duitsers, die moesten wijken voor het Nationaal-Socialisme, de Polen, Hongaren, Tsjechen en andere Oost-Europeanen, die om bekende redenen hun land verlieten. En dan waren en zijn er al die mensen, die om ekonomische redenen hun land verlaten en in de Nieuwe Wereld een zekere toekomst proberen op te bouwen voor zichzelf en voor hun kinderen.

Voor het merendeel van deze mensen bestond er geen weg terug en er zit veel tragiek in hun vertrek uit het moederland. Veel groepen immigranten houden zich misschien daarom ook wel zo krampachtig vast aan hun kultuur en hun taal. Veel Nederlanders, die naar Canada geëmigreerd zijn, hadden het niet zó heel erg slecht in ons land. Waarom zijn ze weggegaan? Zijn ze er werkelijk beter op geworden? Zo op het eerste gezicht passen de Nederlanders zich gemakkelijk aan in Canada. Het is alsof ze hun Nederlandse verleden vergeten hebben. Of hebben zij het verdrongen?

Ik werd hoe langer hoe nieuwsgieriger naar de beweegredenen en achtergronden van deze Nederlandse emigranten.

Toen hoorde ik op de Film Board, dat men al eens het plan had opgevat om een film over de Nederlandse Canadezen te maken, zoals men films had gemaakt over andere Canadese bevolkingsgroepen. Dit plan was in het research-stadium blijven steken. Het bleek moeilijk te zijn geweest om door te dringen tot de Nederlandse Canadezen. Ze zagen een film over zichzelf ook niet zo zitten. Ze vonden dat ze Canadees geworden waren en wilden zich liever niet meer met hun Nederlandse verleden identificeren.

Ik vroeg de Film Board eens te mogen proberen een opzet te maken voor een film over de ‘Dutch Canadians’ en zo werd het idee voor deze film geboren. Bij toeval had ik voor mijn

[p. 59]

vertrek naar Canada gehoord van een jonge Nederlands-Canadese historikus, die gepromoveerd was of zou promoveren op de geschiedenis van de Nederlandse emigratie naar Canada. Ik kwam achter zijn naam en adres en schreef hem over mijn filmplan. Wij ontmoetten elkaar en kwamen beiden tot de konklusie dat die film gemaakt moest worden. En vanaf dat moment hebben Herman Ganzevoort en ik samengewerkt aan dit projekt. Ganzevoort kwam met zijn ouders in Canada aan op vijfjarige leeftijd. Hij herinnert zich nog hoe dat gebeurde en welke invloed dat later heeft gehad op zijn leven.

Zijn Nederlandse afkomst heeft hem altijd beziggehouden en de geschiedenis van de Nederlandse emigratie naar Canada is een deel van hemzelf geworden. Zijn gereformeerde afkomst en opvoeding heeft hem leren begrijpen hoe groot in feite de invloed van een Calvinistische denk- en leefwijze op de Nederlandse en Nederlands-Canadese kultuur is.

Werkende aan de opzet van de film bleek het al spoedig een kostbaar projekt te gaan worden. De National Film Board was erg geïnteresseerd, maar kon de film niet alleen bekostigen. In Nederland kreeg de N.O.S. belangstelling voor ons plan en men voelde wel voor een samenwerking met de Film Board. Het Canadese Ministerie van Buitenlandse Zaken sprong bij toen er uiteindelijk nog een tekort op de begroting bleek te zijn.

In een paar regels is het ontstaan van zo'n film opgeschreven, maar het heeft toch bijna drie jaar geduurd om de zaak financieel rond en georganiseerd te krijgen.

In die drie jaar is het scenario voor de film geschreven. Aan de hand van Ganzevoort's ideeën wilden wij ons concentreren op drie groepen Nederlandse emigranten: de pioniers uit de beginjaren, de boeren, die vlak na de Tweede Wereldoorlog naar Canada emigreerden, en de stadsmensen, die aan het eind van de vijftiger jaren en het begin van de zestiger jaren het overvolle Nederland ontvluchtten.

In 1976 heb ik wekenlang door Canada gereisd om vertegenwoordigers van die drie groepen te ontmoeten. Ik fotografeerde deze mensen in hun omgeving en onze gesprekken werden vastgelegd met behulp van een cassette-recorder. Ook bezocht ik in die tijd de plaatsen waar de Nederlandse Canadezen elkaar ontmoeten: Nederlandse winkels en restaurants, de Dutch Canadian Credit Union en het Nederlandse radiostation in Toronto, kerkdiensten en zelfs begraafplaatsen.

Ik besprak mijn indrukken met Herman Ganzevoort en samen met de Nederlandse scenarioschrijver Carel Donck struktureerde ik alle gegevens tot een filmverhaal.

En zo begonnen op 12 oktober 1977 de opnamen bij de familie Knip, die een boerderij heeft bij Lucan in Zuid-Ontario.

Bij de universiteit van Calgary, v.l.n.r. Herman Ganzevoort, Doug Bradley (camera-assistent), Andy Poulsson en Nico Crama / foto: Cees Samsom.

Uit de t.v.-dokumentaire ‘Zijn we niet rijk geworden hier?’: de oude heer en mevrouw Knip.

Het was een vreemde gewaarwording om na zo'n lange voorbereidingstijd daadwerkelijk geconfronteerd te worden met de mensen, die je film moeten gaan ‘maken’. Ik bedoel niet alleen de mensen achter de camera, maar ook de mensen voor de camera.

Achter de camera waren het Andy Poulsson, een Deens-Canadees, die het camerawerk deed, geassisteerd door Richard Bujold en de belichter Don Caulfield. Hans Oomes, een Nederlands Canadees nam het geluid op. En voor de camera de familie Knip, die ik na mijn eerste kennismaking nog een keer bezocht had en waarbij ik een paar dagen voor de opnamen begonnen, gelogeerd had om ze beter te leren kennen. De allereerste opnamen voor de film waren die van een situatie, die ik helemaal niet kende en die ook niet in het scenario stond. Het was de bijeenkomst van de Golden Age Club, onder in het kerkgebouw. Een eerste generatie van emigranten, bij elkaar, als vreemdelingen in een ver land. Het gaf ons het gevoel alsof we in Holland waren. Achteraf vind ik zelf dat dit één van de mooiste en ontroerendste momenten uit de film is geworden.

[p. 60]

Daarna hebben we nog vijf dagen opnamen gemaakt bij de familie Knip. Het was prachtig nazomerweer en afwisselend filmden we buiten en binnen. We raakten allemaal bijzonder onder de indruk van wat de oude mijnheer Knip en zijn vrouw over hun emigratie vertelden. Zij deden dit in het Hollands, maar desondanks kwamen alle nuances van hun verhaal over bij de Canadese medewerkers. Andy Poulsson heeft deze mensen heel stijlvol en statisch in het beeld gezet; geen overbodige en afleidende camerabewegingen, geen inzoomen op handen of andere details, maar een pure registratie van een stuk menselijke geschiedenis.

Toen naar Toronto. Stadsleven en stadsmensen filmen. Een totaal andere sfeer, veel minder Hollands en moeilijker om weer te geven. De hele maand november heb ik besteed om deze eerste serie opnamen uit te zoeken, achter elkaar te zetten en te evalueren. De rest van de film moest om deze gegevens gebouwd worden. Begin december terug naar Holland om Sinterklaas te vieren, om met Kerstmis en tijdens de jaarwisseling thuis te zijn en om de produktie van een Nederlandse animatiefilm af te ronden. Tegen het eind van de winter terug naar Canada om de winteropnamen te maken. Deze keer zijn we begonnen in het Westen van Canada en het was er winter. Ik zal niet vlug vergeten hoe we op die oneindige vlakten stonden te filmen bij temperaturen van vijfentwintig graden onder nul in een ijskoude wind. Onze auto's waren de enige beschutting in dit landschap zonder bomen en met sporadisch een boerderij of schuur. Wij reisden met twee auto's voor het geval we pech zouden krijgen. Als je vast komt te staan loop je de kans om in te vriezen. Tijdens deze opnamen kreeg je wel een indruk van wat de pioniers onder de emigranten moeten hebben doorgemaakt. Stel je voor datje in een klein dorp in Groningen of Friesland hebt gewoond waar alles knus en gezellig is, waar je familie en vrienden wonen, waar je overal leven om je heen voelt en dan ineens terecht komt in dit barre land, waar het de helft van het jaar winter is. Het is praktisch niet te beschrijven en ik hoop dat er in de film iets van die sfeer overkomt.

Onze gids in dit gebied was Bernard Nieboer, die in 1927 als opgroeiende jongen met zijn ouders in deze streek aankwam. Hun eerste huisje staat er nog en hij herinnert zich nog precies hoe zij daar de eerste jaren wisten te overleven. Zijn vrouw was al in 1904 als baby in Canada aangekomen. Haar ouders hadden het nog moeilijker gehad en woonden de eerste winter in een hol in de grond.

In de stad Calgary, niet ver van de plaatsen waar die eerste Nederlandse emigranten zich vestigden, filmden we Herman Ganzevoort, werkend aan de universiteit. Wat wij gezien hadden wist hij op een bewonderenswaardige manier te verwoorden en te verklaren. ‘It Wasn't Easy’ hield hij ons voor en dat is later de Engelse titel van de film geworden.

Nee, het was inderdaad niet gemakkelijk voor de emigranten, vooral de eerste tijd niet.

Dit gold ook voor stadsmensen als Ria en Wim Geelen, die in het begin van de jaren zestig zijn geëmigreerd. Evenals de Knips zochten we ze opnieuw op om de filmopnamen af te ronden. De laatste opnamen maakten we op 11 maart j.l. tijdens de jaarvergadering en het daaropvolgende diner van de Dutch Canadian Credit Union in Toronto. Het was de twintigste opnamedag en alles stond nu op de film. In totaal hebben we zo'n zevenduizend meter film opgenomen; dat is ruim zes uur. In vier maanden hebben we dat teruggebracht tot de 51 1/2 minuut, die de film nu duurt.

De montage, die op het hoofdkantoor van de Film Board in Montreal plaatsvond, bestond niet alleen uit het weggooien van het minder interessante materiaal, maar vooral uit het struktureren van de film. Een scenario voor een dokumentaire film kan niet meer dan een hulpmiddel zijn. Je kan zo'n film niet helemaal op papier zetten. Als dat kon zou het filmen zelf overbodig worden.

Bij een dokumentaire benaderingswijze weetje nooit tevoren wat de mensen precies gaan doen en zeggen en zeker niet hóe ze overkomen op het filmbeeld. Samen met de Amerikaanse montageman Steven Kellar en met producent Tom Daly heb ik een keuze moeten maken. Dat was vaak niet gemakkelijk, want op het eerste gezicht was er veel meer ‘mooi’ materiaal dan we konden gebruiken.

Het is een proces van steeds maar kijken naar dezelfde beelden en nauwgezet proberen te analyseren wat deze beelden te vertellen hebben. Het gaat daarbij niet alleen om de feitelijke inhoud en de vormgeving, maar vooral ook om de gevoelswaarde, die de beelden overbrengen.

Bij het nemen van beslissingen over wat wel en wat niet in de film zal komen betrap je jezelf en je medewerkers herhaaldelijk op vooroordelen en twijfels.

Tijdens dit langdurige montageproces heb ik erg veel geleerd van mijn producer Tom Daly, die de film op een heel persoonlijke manier analyseerde en begeleidde.

Zonder mijn vrijheid te verliezen - als regisseur nam ik de uiteindelijke beslissingen - heb ik gewerkt met een team van specialisten, die een film toch anders benaderen dan ik in Nederland gewend was. Vooral dit facet van het werken binnen de Film Board was een bijzonder leerzame ervaring.

In tegenstelling tot Nederland heb je ook echt het gevoel te werken in het kader van een filmindustrie, in een filmfabriek zelfs.

Dit gold ook voor de verdere afwerking van de film, zoals de geluidsmontage (op een voortreffelijke manier uitgevoerd door Abbey Neidik) en de mixages van Jean-Pierre Joutel.

Al die mensen waren voor mij namen, die ik

[p. 61]

wel eens op de titels van Film Board films had zien staan. Het was nu een genoegen om met ze samen te werken aan mijn eigen film. Ik heb erg veel van ze geleerd en zij hebben steeds mijn ideeën en mijn manier van filmmaken, die toch wel enigszins bleek af te wijken van de Noordamerikaanse benadering, gerespekteerd.

Uit de t.v.-dokumentaire ‘Zijn we niet rijk geworden hier?’: John Bosch verzorgt de Nederlandse radiouitzending in Toronto.

Het maken van iedere film brengt altijd prettige en minder prettige ervaringen met zich mee. Na in Nederland te hebben gewerkt en meegewerkt aan meer dan vijftig films moet ik bekennen dat ik op het maken van deze film terugkijk als één van de meest boeiende en plezierigste bezigheden in mijn filmersbestaan. Dit heeft niet alleen met de professionele werkomstandigheden te maken, maar vooral met mijn gevoel.

Werkend voor en met de National Film Board heb ik het gevoel nuttig en produktief te zijn. Dit in tegenstelling tot het werken in Nederland, dat, vooral de laatste jaren, op mij is afgekomen als een overbodige aktiviteit.

Films naar je eigen ideeën maken in ons land betekent voor een filmer en zijn medewerkers, dat zij terecht komen in een soort contraprestatie- of beeldende kunstenaarsregeling. Dat komt omdat onze films daadwerkelijk worden beschouwd als een vorm van beeldende kunst. In Canada, waar de film in de eerste plaats wordt gezien als een kommunikatiemiddel, voel je je daarom als filmer ook veel nuttiger. Je behoeft er niet je hand op te houden voor het geld, dat je voor je werk ‘krijgt’. Integendeel, je hebt het gevoel dat je je geld ‘verdient’ als je een werkstuk oplevert, dat van betekenis wordt geacht voor de gemeenschap. Na een ervaring als deze vind ik het heel moeilijk om weer in Nederland aan het werk te gaan, hoe graag ik dat ook wil.

In ieder geval ben ik blij dat ik deze Canadese ervaring heb mogen meemaken. Als ik er nu al aan terugdenk lijkt het een droom. Maar, het wás werkelijkheid, zoals op de film te zien is... Nico Crama werd in 1935 geboren. Sinds 1961 werkt hij als onafhankelijk filmmaker en producent. Hij regisseerde verscheidene films zoals: ‘De Hoge Veluwe’, ‘Daumier, verteller van zijn tijd’ en ‘Piet Mondriaan’. Als producent van animatiefilms speelde hij een belangrijke rol. Voor Gerrit van Dijk produceerde hij o.a. ‘cube MEN cube’, voor Paul Driessen ‘The killing of an egg’ en voor Børge Ring ‘Oh my darling’.

Nico Crama in zijn appartement in Montreal

Met een beurs van CRM verbleef hij gedurende een jaar in Canada en bestudeerde daar met name het funktioneren van de National Film Board. Kort geleden verscheen hierover een verslag bij de Staatsdrukkerij.