Bzzlletin. Jaargang 7

[p. 97]

Franse kroniek
Pierre H. Dubois

Een nieuwe benadering van de Franse literatuur

‘Histoire Littéraire de la France’

Literatuurgeschiedenissen hebben over het algemeen een weinig benijdenswaardig lot: in tegenstelling tot wat toch de bedoeling moet zijn, slagen de meeste er alleen maar in de lezers (dat zijn doorgaans in hoofdzaak studenten en leerlingen van het middelbaar onderwijs) van het lezen af te brengen in plaats van daar naartoe. Het bedroevende is dat veel van die literatuurgeschiedenissen ook geen beter lot verdienen.

Desondanks kan ook een literatuurgeschiedenis boeiend zijn. Maar dat kan alleen als de schrijvers ervan weten wat literatuur is, dat wil zeggen (want ze zijn er natuurlijk van overtuigd dát zij dat weten!) waaróm mensen schrijven, en daardoor in staat zijn de literatuur niet te behandelen als een op zichzelf staand iets maar als een menselijke uiting, geïntegreerd in het geheel van de menselijke geschiedenis.

Ik sprak van ‘de schrijvers’, in het meervoud. Het is langzamerhand voor iedereen wel duidelijk dat een literatuurgeschiedenis, door één individu geschreven, tot de onmogelijkheden is gaan behoren. De noodzakelijke veelzijdigheid van kennis en een blik die uit tal van ver uiteenlopende niettemin met elkaar verband houdende gezichtshoeken het onderwerp kan benaderen, is niet aan één man beschoren. Een dergelijk werk moet een collectieve arbeid zijn, en dat ook daaraan problemen en moeilijkheden, zelfs bezwaren, blijven kleven spreekt vanzelf, maar die zijn stellig aanzienlijk geringer dan de bezwaren tegen een éénmans-productie.

Een uitstekend voorbeeld van wat ik hier bedoel biedt de op dit ogenblik in Frankrijk verschijnende Histoire littéraire de la France, een standaardwerk in twaalf grote, prachtig uitgegeven delen (de laatste twee worden binnenkort verwacht). Het werk wordt uitgegeven door de Editions Sociales in Parijs, een marxistische uitgeverij, en is dan ook ontstaan uit een wens van het Centre d'Etudes et de Recherches Marxistes om een literatuurgeschiedenis te krijgen die zou beantwoorden aan de desiderata van de moderne tijd.

En nu is het merkwaardige dat de discussies van schrijvers, historici, economen en universitaren van andere betrokken disciplines, tot de overtuiging voerden dat deze literatuurgeschiedenis niet ‘marxistisch’ zou moeten zijn. In de eerste plaats stelde men vast dat er nog niet genoeg bekend is van de condities van het dagelijks leven in vroeger tijd, zeker niet van de middeleeuwen tot en met de zeventiende eeuw, om zich te kunnen wagen aan verklaringen die de literatuur kunnen situeren in het klimaat waarin de schrijvers leefden. En in de tweede plaats overwoog men dat veel specialisten in zake bepaalde schrijvers en deskundigen op verscheidene deelgebieden, die hun medewerking aan een dergelijke onderneming zou kunnen en willen geven, niet noodzakelijk marxistische uitgangspunten voor hun benadering hebben. Niet alleen zou het onmogelijk (en niet loyaal) zijn geweest hen te forceren in een marxistische structuur, het zou, gegeven hun deskundigheid, ook de dialectiek van de confrontatie onvruchtbaar hebben gemaakt. De leiders van de onderneming, de enkele jaren geleden overleden Pierre Abraham en prof. Roland Desné, hebben voorzien dat deze vorm van collectieve samenwerking niet een optelsom van meningen tot gevolg zou behoeven te hebben, maar eerder een soort van vermenigvuldiging. En dat is, mede dank zij de coördinerende werkzaamheid van specialisten per deel, ook wel de indruk die een lezer krijgt die dit standaardwerk ter hand neemt.

De titel op zich is reeds een programma: geen ‘Histoire de la littérature française’, zoals doorgaans, maar een ‘Histoire littéraire de la France’. Dat betekent: niet een geïsoleerde geschiedenis van de Franse letterkunde, maar een geschiedenis van de literatuur als onderdeel van de Franse geschiedenis. Binnen dat raam worden de schrijvers behandeld door de meest competente deskundigen, die vaak allerminst marxistisch zijn, zoals bijvoorbeeld Henri

[p. 98]

Guillemin, specialist van Lemartine en zijn tijd, of Roland Mortier, kenner van de achttiende eeuw (die, overigens voor de eerste maal in een Franse literatuurgeschiedenis, uitvoerig en zorgvuldig aandacht besteedt aan Belle de Zuylen / Madame de Charrière!)

Het cultuurbeeld, de ‘conditie’ van het schrijverschap, wordt in deze ongemeen boeiende delen belicht vanuit fundamentele hoeken die elders achterwege blijven. Zo wordt er in het deel over de zestiende eeuw uitvoerig ingegaan op allerlei aspecten van humanisme en renaissance in verband bijvoorbeeld met de verspreiding van ideeën, op de behoedzame wegen die het groeiend ongeloof ging, op de evolutie van politieke en juridische denkbeelden in hun literaire expressie. Bij de achttiende eeuw wordt aandacht besteed aan zaken als censuur, vrijmetselaarsloges, pedagogische systemen als die van de Jezuïeten, aan klandestiene manuscripten, aan de werking van de Encyclopédie, kortom aan heel het ideologisch net dat zich over Frankrijk uitspreidde in de vorm van al of niet anonieme, subversieve, geheime en openbare publikaties.

De ontwikkeling van de wetenschap, van de pers, van het feuilleton, van het boek als marktproduct, het ontstaan van de kritiek, het volkse romantisme, de contacten tussen literatuur en andere kunsten, krijgen een bijzonder accent in de eerste helft van de negentiende eeuw, terwijl de ontwikkeling van de populaire roman, het kinderboek, de rol van het melodrama, het chanson, de uitgeverij, de relatie tussen krant en schrijver, het realisme met zijn achtergronden, enz. in de tweede helft van die eeuw een extra-licht werpen op de schrijvers en hun werk.

Film, radio, televisie, de rol van de goedkope edities, het stripverhaal: het maakt allemaal in het raam van deze opvatting van geschiedschrijving deel uit van een optiek die de literatuur in een veel ruimere, maar ook veel reëlere context plaatst, dan waarin ze gewoonlijk wordt gesteld. Het behoeft niet gezegd, dat er in die geest ook veel meer zorg is besteed aan illustratie-materiaal. Ook in dit opzicht is het aantal afbeeldingen en de aard en presentatie van de literaire iconografie zonder voorgaande.

Ik moet zeggen, bij wijze van conclusie, dat ik nooit eerder een Franse (maar ook geen andere) literatuurgeschiedenis onder ogen kreeg die zich zo gefascineerd laat lezen en bekijken. Dat niet alleen: ik ken er ook geen waarvan de oorspronkelijkheid zo groot is en tegelijkertijd gepaard gaat met zoveel verantwoorde, deskundige en prikkelende informatie.

Ofschoon er in Frankrijk op dit gebied wel wat bestaat en er juist de laatste jaren opmerkelijke werken worden gepubliceerd (ik denk bijvoorbeeld aan de 16-delige serie ‘Littérature Française’ onder leiding van Claude Pichois bij Arthaud), is dit ongetwijfeld het meest inspirerende, verrassende en ‘nieuwe’.