Bzzlletin. Jaargang 7

[p. 56]

De vogels om het erf van Theun de Vries
Hans van de Waarsenburg

Theun de Vries, die april jl. 71 jaar werd, publiceerde onlangs bij Uitg. Querido een nieuwe verhalenbundel onder de titel: De vogels om het erf. Een misschien niet zo opmerkelijk feit, want er zijn wel meer schrijvers van zijn leeftijd die het schrijven niet kunnen laten. Bij Theun de Vries echter is het schrijven nooit een toevallig incident geweest. Overziet men zijn oeuvre dan blijkt het een konstante in zijn leven te zijn. Een konstante die ervoor gezorgd heeft, dat Theun de Vries in deze 20-e eeuw niet alleen een groot, maar ook een indrukwekkend oeuvre heeft opgebouwd. Een oeuvre dat enerzijds de lezer terugbrengt in het historische verleden en anderzijds de lezer op realiteiten en ficties van deze eeuw drukt.

Opmerkelijk nu is het feit, dat het huidige schrijverschap van Theun de Vries zich tegen de tijd in ontwikkelt, a.h.w. een gevecht aangaat mèt deze tijd. Dit komt tot uiting in een niet aflatende reeks van nieuwe boeken: schrijversvuur dat eerder aanwakkert dan door leeftijd geblust wordt. Ik verwijs naar twee tamelijk recente uitgaven: de prachtige roman Het Zondagsbed, waarin erotiek en geweld een overheersende rol spelen en de roman De Vrouweneter, waarmee Theun de Vries zijn meesterschap in het schilderen en levend maken van dode historische gegevens opnieuw heeft bewezen. Opvallend is de afwisseling fantasie / projectie met een vleugje werkelijkheid (Zondagsbed) en werkelijkheid / met fantasie en projectie (Vrouweneter). (Zie het motto van De Vrouweneter: De dood is een schandaal (Maxim Gorki). Met deze twee nog niet zo lang geleden gepubliceerde romans kan men Theun de Vries opnieuw de Rembrandt, de grootste schilder van de Nederlandstalige literatuur van deze eeuw noemen. Dat het fenomeen ‘schilder’ gebruikt wordt voor een schrijver, dient men natuurlijk in overdrachtelijke zin op te vatten, hoewel van Theun de Vries gezegd kan worden, dat hij kan schrijven met de intensiteit van Van Gogh, het claire-obscure van Rembrandt, de stugheid en bonkigheid van Permeke en dan moeten we de werkelijkheid van een Goya, de boertigheid van een Breughel en het soms ontroerend erotische van een Rubens en de demonische fantasieën van een Bosch niet vergeten. Wie Theun de Vries leest ontkomt zelden aan deze merkwaardige beeldende kracht, die bij de lezer tot een bijna tastbare visuele ontroering leidt.

Met zijn nieuwe boek, de verhalenbundel De vogels om het erf heeft Theun de Vries met lange tussenpozen een soort drieluik van zijn in Friesland doorgebrachte jeugd voltooid. In 1941 verscheen het eerste boek met vertellingen rondom Wilt Tjaarda: De tegels van de haard (herdrukt onder de titel: De Friese postkoets) en in 1967 het tweede: De namen in de boom. Met De vogels om het erf kan men dit ‘Drieluik van een jeugd’ als voltooid beschouwen. In deze laatste verhalenbundel wordt de lezer voortdurend gedwongen zich af te vragen waar autobiografie vervlochten wordt met - eigen - verkleuring van de werkelijkheid. Niet voor niets draagt deze verhalenbundel het motto: ‘Dichtung und Wahrheit’. Dit motto gaat intrigeren in die verhalen, waar Theun de Vries de prille ervaringen en trillingen van Wilt Tjaarda met ‘het vrouwelijke’ beschrijft. Het komt de lezer voor of hier herinneringen worden weergegeven die haarscherp in het geheugen werden gegrift. Deze ontdekking van het vrouwelijke en de daarmee gepaard gaande ontdekkingen van de zintuigen (de geur, het horen van muziek, het sensuele van het tasten en kijken en soms een combinatie van het horen en kijken - het pianospelende logeetje van de dorpsarts -) maken op de jonge Wilt Tjaarda een grote, niet meer weg te denken indruk. (O.a. in de verhalen De zomer van zestien en De hooiwagen.) Het verhaal De zomer van zestien krijgt een triest vervolg in het slotverhaal De winter van dertig. Maar dan is de kleine jongen Wilt Tjaarda uitgegroeid tot een jongeman, die zich als kantoorklerk in een grote stad de luxe van tekenlessen veroorlooft. Hij woont er een concert van Annie Wesselius (het pianospelende logeetje van de dorpsarts)

[p. 57]

bij. Tijdens het pianoconcert maakt hij een portretschets van Annie Wesselius, die hij haar na afloop overhandigt. Haar reactie is meer dan koel te noemen. Ze noemt hem arrogant en amateur. Na nog enkele cynische opmerkingen te hebben gemaakt, verzoekt ze hem haar kleedkamer te verlaten. Buiten gekomen slaat bij Wilt Tjaarda de schaamte om in woede. De nagelopen herinnering van een pré-puberale verliefdheid is stuk, maar blijft nog door het hoofd spoken. Tien dagen na het concert leest hij in de krant dat Annie Wesselius, ‘de meest briljante Nederlandse pianiste’, bij een treinongeluk om het leven is gekomen.

Dit slotverhaal eindigt dan a.v.:

Ik vouwde de krant weer in de plooi en bracht ze aan mijn hospita. Ik liep door mijn koude kamer, zelf koud van binnen. Niet om het nieuws van Annie Wesselius' dood, maar omdat ik niet werkelijk geschokt was door de ramp die haar had getroffen, zelfs niet verbaasd - vooral niet verbaasd.
(pag. 207)

Via dit slotverhaal, dat een soort definitieve streep onder deze jeugdherinneringen trekt, word je nogmaals geconfronteerd met twee andere konstanten, die in de jeugd van de schrijver reeds hun beslag moeten hebben gekregen: zijn eerste confrontaties met de dood en zijn bezig (willen) zijn met tekenen. Beiden treffen we niet alleen in het slotverhaal aan; men komt ze her en der verspreid in deze verhalenbundel tegen. In het verhaal Spijbelen wordt spijbelen (om door de onderwijzer aangedaan onrecht te wreken) ondergeschikt gemaakt door het vinden van een dode. Daarvóór heeft de lezer in het verhaal Slachtmaand kunnen lezen hoe Theun de Vries op aangrijpende wijze het jaarlijkse slachten van een varken beschrijft en hoe dit door Wilt Tjaarda ondergaan werd:

Ik zag hem voor mijn ogen de plek uitkiezen waar de priem in de varkensstrot moest verdwijnen. De priem suisde al voor ik er goed en wel op verdacht was.
De zeug had tot dan toe gegrauwd, gekermd, kreten geslaakt. Nu, bij de feilloze doodsteek, brulde zij. Ik herkende het geluid: ik had het in deze novembermaand, op school zittend, al ettelijke malen zo gehoord. Maar toen was het ver geweest, gesmoord, achter wanden en deuren, een vormloze ongewetenheid. Hier, in de open lucht, bij een kil en laag zwerk waaronder alle dingen een akelige zichtbaarheid verkregen, scherp getekend tegen het donkere denneloof, krijste het offerdier voor het laatst tegen zijn dood en het was niet alleen meer de schreeuw van een dier. (pag. 80)

In deze tot nu toe laatste verhalenbundel (een nieuwe is gereed) van Theun de Vries treffen we in de jonge Wilt Tjaarda reeds alle aspekten en gevoeligheden aan, die we later in het werk van Theun de Vries zullen terug vinden: (ontluikende) erotiek, verliefd zijn (worden), stuk lopende relaties, liefde en de daarme gepaard gaande kans op bittere teleurstelling, gepréoccupeerd zijn met beeldende kunst (in het verhaal De demon herleid tot een verborgen gehouden oom) en zeer nadrukkelijk het thema dood- en sterven.

Na eerder genoemde romans komt het me voor dat deze verhalenbundel misschien bedoeld was als een tijdelijk lichtvoetig contrapunt, waarin Theun de Vries op min of meer luchtige wijze de herinneringen van zijn alter ego Wilt Tjaarda te boek heeft willen stellen.

Dat deze bundel verhalen uitstijgt boven ‘het luchtige’, het anekdotische van zomaar een paar jeugdherinneringen, heeft niet alleen met het grote schrijverschap van Theun de Vries te maken, doch ook zeker met het feit dat Wilt Tjaarda / Theun de Vries in zijn jeugd indrukken heeft opgedaan en gevoeligheden ontdekt en ondervonden, die thematisch bepalend zouden blijken voor zijn schrijverschap.

Het wachten is nu op een autobiografie van Theun de Vries waarin de ‘Dichtung’ tijdelijk plaats zou moeten maken voor ‘die Wahrheit’. Meesters en Vrienden was indertijd een beperkte, sympathieke aanzet in deze richting. Een echte autobiografie van Theun de Vries zal echter meer dienen te omvatten. Dit dient niet als dreigement opgevat te worden (!), eerder echter als een aanmoediging aan een auteur, die als intens levend mens en schrijver de ‘Wahrheit und Dichtung’ van bijna een eeuw kan omvatten.

Theun de Vries: De vogels om het erf.

Querido. 129 blz. f 27,50.