Bzzlletin. Jaargang 7

[p. 21]

Angst en walging in de zachte sector
Jan Donkers

(twee aaneensluitende fragmenten uit een roman; het eerste speelt in 1976, het tweede in 1963)

Binnenin de uitspanning was het heet. Groepjes jongelui, gekleed in laarzen en afghaanse en andere bontjassen zaten dicht rond het open haardvuur. Serveersters in zwarte jurkjes liepen af en aan met uitsmijters, kommen soep, bladen vieux en Beerenburger. Een tijdlang zaten Arthur en Cees zwijgend tegenover elkaar. Er liepen nu geleidelijk aan steeds minder wandelaars langs de vloedlijn, de wind was zichtbaar in kracht afgenomen, het water spoelde in ontroerende regelmaat tegen het zand op. Er werd soep gebracht, ze bestelden vieux. Rond het haardvuur werd door de jongelui een lied aangeheven.

‘Als ik je zo hoor praten,’ vatte Arthur de draad van hun gesprek weer op, ‘is er de laatste tien, vijftien jaar maar weinig veranderd.’

‘Er is ook maar heel weinig veranderd,’ antwoordde Cees onmiddellijk, alsof hij Arthur's opmerking had verwacht. Het waren de eerste zinnen die ze wisselden sinds vele minuten. De gezamenlijkheid van hun belevenissen die middag, de opwarmende werking van de drank, de voorspelbare eeuwigheidssuggestie van het natuurgebeuren om hen heen, het had hen beiden voorbereid op een intensiverende wending van het gesprek. Het begon langzaam al wat donkerder te worden, de uitspanning liep nu helemaal vol, er zaten zelfs al groepjes in de vensterbank. Het was er gemoedelijk, de sportieve ontbering riep iets van solidariteit op in de strandwandelaars. Meeuwen streken nu neer op het zand op zoek naar iets eetbaars tussen dat wat de mensen hadden achtergelaten.

‘Het is jouw hang-up,’ zo vervolgde Cees, ‘dat argumenten zouden moeten veranderen, dat ze verouderen, niet langer modieus zijn, omdat er andere pasmunt geslagen is of wat dan ook. Waarbij het dan blijkbaar irrelevant is of ze hun geldigheid wel verloren hebben. Wat ik net zei vond ik tien jaar geleden inderdaad, maar ik vind het nu nog steeds. Dat is juist het punt dat ik je al die tijd duidelijk probeer te maken: dat de continuiteit van die ontwikkeling door de gebeurtenissen in de jaren zestig nauwelijks onderbroken is. Dat het lijkt alsof er een waterscheiding is ontstaan terwijl de doorgaande lijn alleen maar wat haarscheurtjes omhoog en omlaag vertoont.’

Arthur knikte. Hij wist dat hij hiertegen weinig in kon brengen maar het ergerde hem dat Cees het bijna als een verwijt geformuleerd had. Als er iets was dat Arthur niet kon hebben was het een toon van verwijt die tegen hem was gericht. Hij was best bereid van standpunt te veranderen, als de opponenten hem maar in de waan lieten dat hijzelf, door een intrinsiek dialektisch proces, tot die verandering in inzicht was gekomen. Hij kon het nu dan ook niet over zijn lippen krijgen te erkennen dat er veel waars was in wat Cees beweerde.

‘Nu we het er toch over hebben,’ zei Arthur, ‘weet je wie ik gisteren op de tv zag? In Achter Het Nieuws? Ger Siebeling. Kun je je die nog herinneren? Heb je hem nog wel eens gezien de laatste jaren?’

Cees dronk zijn glaasje in één teug leeg en trok een grimas. De zon, die de laatste uren onzichtbaar was geweest achter de wolken, liet zich onverwachts nog even flets aanschouwen boven de dikke streep nevel die zich parallel aan de watereinder uitstrekte. Cees kuchte even en keek Arthur weer aan.

‘Nee, al zeker een jaar of acht niet. Wat deed hij? Op de buis bedoel ik?’

Arthur snoof even diep en prononceerde zijn glimlach. ‘Je zult het niet willen geloven, maar hij is burgemeester van Z. geworden...’

‘Wat?! Ach ga weg, je zit me te dollen...’ Cees' vingers bleven als vastgevroren in zijn baard kleven waarin hij zat te kroelen.

Arthur lachte nu breeduit. ‘Nee, ik zweer het. Hij werd ondervraagd...’

‘Zit hij er voor de P van de A?’ onderbrak Cees hem. Arthur knikte. ‘Het hele zuiden zit toch vol met van die afgestudeerde ballen met een burgemeestersketting om hun opportunistische nek. Tja, de alleenheerschappij van de KVP is

[p. 22]

nu ten einde in die contreiën en van de dozijnen banen die er te vergeven zijn moeten er de meeste door de PvdA worden ingevuld. Maar er is daar een groot gebrek aart kader voor dat soort posten, ze hebben na de mislukte doorbraak nooit meer op zoveel winst gerekend, dus een hele hoop van die niet al te verdachte strebers met een universiteitsbriefje in hun zak ruiken ineens hun kans, worden lid van de partij of als ze dat bij toeval al waren beginnen ze ineens voor het eerst van hun leven op vergaderingen te verschijnen, trekken een progressief maar toch verantwoord gezicht en blijken natuurlijk al gauw over de vereiste kwaliteiten te beschikken om burgemeester van een kleine gemeente te worden. En wie eenmaal burgemeester van een kleine gemeente is, moet wel een ongelofelijke boerenlul zijn als hij niet binnen een paar jaar burgemeester is van wat zo mooi een ‘middelgrote gemeente’ heet. Z. dus bijvoorbeeld.’

Cees schudde nog steeds ongelovig zijn hoofd al was het hem duidelijk dat Arthur geen grap met hem uithaalde. Het was de barre, tragikomische waarheid.

‘Wat had hij te vertellen op de tv?’

Arthur liet een harde, kunstmatige schater horen. ‘Ja, let op, het wordt nog steeds mooier. Er komt een grote petrochemische vestiging aan de rand van “zijn” gemeente en actiegroepen proberen dat tegen te houden. B&W zijn al accoord, de raad moet er nog achter gaan staan en die is verdeeld, ongeveer langs de scheidslijn links-rechts. Maar hij is de grote animator, en je mag zeuveneneenhalf keer raden wat het belangrijkste argument is dat hij aanvoerde...’ ‘De werkgelegenheid,’ sprak Cees plechtig, zonder een seconde te aarzelen. Arthur knikte langdurig. Cees stak twee vingers op tegen de serveerster en even later al bracht het meisje hen twee volle glaasjes vieux. Ze namen beiden een grote slok.

‘Hoe zag hij eruit?’

‘O, onmiddellijk herkenbaar. Vlotte bril, brede das, blanco hoofd. Niets veranderd, zal ik maar zeggen...’

‘En vertel nog eens wat meer over wat hij zei,’ drong Cees verder aan. Maar Arthur leek al weer aan iets anders te denken. Hij keek aandachtig toe hoe er grote blokken hout in het vuur gegooid werden. Het gespetter van vonken vulde de ruimte onder de brede afzuigschoorsteen en een forse, maar jonge knaap met een rode baard en een mouwloos ruwwollen vest schoof met een pook de blokken op hun plaats. ‘Ik krijg trek in echte cognac,’ meldde Arthur op doffe toon.

‘Om te beginnen moeten we een auto hebben,’ zei Arthur daadkrachtig, ‘maar ik ben bang dat Geert dit keer wel niet zoveel zin zal hebben want die heeft een veel te lukratieve handel.’ Arthur duidde met zijn hoofd in de richting van Geert, een lange, baardige jongen met een bruin ribfluwelen jasje. Hij liep rond met een pakje door hemzelf vervaardigde fotomontages van Luns en De Quay als Papoeas met elk een speer in de hand en gekleed in een hoed en een enorme peniskoker. Cees keek de andere kant op. Als altijd kon hij zijn ogen niet afhouden van het haar van de barman. Het was diepzwart en gepommadeerd en van beide zijden ongeveer vanaf de hoogte van de bovenkant van de oren omhooggekamd totdat de beide lapjes elkaar midden op de schedel ontmoetten en zich met grote zorgvuldigheid in elkaar vastgrepen, aldus de gepleisterde illusie scheppend van een ononderbroken, gezond haargazon... Cees boog zich verder voorover om nog beter te kunnen zien maar daar richtte de barman het hoofd alweer omhoog en reikte hem de beide glazen pils aan.

Arthur stelde voor het Geert toch te vragen. Cees keek tegen Geert op, hij was ouder dan zij beiden en gedroeg zich soms tegenover hen en hun jaargenoten alsof hij met enkele zinnen het nut van hun activiteiten op zeer wankele basis zou gaan stellen. Arthur werkte zich door de rokerige, bruine ruimte naar achteren en ging naast Geert staan. Hij legde hem uit wat ze van plan waren. ‘In de etalage van een van die lege pandjes die tegen de Nieuwe Kerk aangeplakt zitten, weet je wel, daar aan de Nieuwe Zijds, daar staat een metershoge foto van Frank Buchmann achter het venster. Je begrijpt dat dat niet kan,’ voegde hij er met een lachje aan toe. Geert knikte. ‘Ga je mee met de auto?’ vervolgde Arthur. Geert apprecieerde zichtbaar de sprong in de redenering en stemde lachend toe. ‘Ik blijf hier nog een half uurtje, dan ben ik wel los denk ik. Als jullie in de tussentijd voor een flinke kei zorgen...’

‘Prima’ zei Arthur. Hij keek op zijn horloge. Het was drie uur, de drukte in de sociëteit was nu op een hoogtepunt. Over een uur zou het licht beginnen te worden en dan werd de hele operatie al wat linker, dus over een half uur, ja dat zou goed uitkomen.

Tegen kwart voor vier zaten ze in Geert's eend: Geert achter het stuur, Arthur naast hem en op de achterbank Cees en Ger Siebeling, die de enorme klinker op zijn schoot had. Ger had maar weinig gezegd tot dat moment maar toen de auto de Utrechtsestraat indraaide zei hij ineens, bijna struikelend over zijn eigen woorden: ‘Volgens mij is het Arthur zijn beurt om te gooien. Ik heb bij het Portugese consulaat gegooid vorige week.’

‘Ja maar je hebt misgegooid stomme lul, zodat ik het later over moest doen. En bij de Spaanse

[p. 23]

ambassade hebben Cees en ik ook gegooid en heb jij alleen maar op de uitkijk gestaan,’ rekende Arthur hem rustig voor. ‘Dus...’

‘Maar ïk heb toen het ANP gebeld...’ sputterde Ger. ‘Nou ja kunst,’ onderbrak Geert hem fel, die duidelijk ongeduldig begon te worden. ‘Wat is daar nou voor lef voor nodig, om een verontwaardigde stem op te zetten in een telefooncel en zeggen dat je een toevallige passant bent die etcetera?’

Ger keek weer zwijgend uit zijn raampje terwijl ze het Rembrandtsplein over reden. Het was nu het stilste deel van de nacht, zag Arthur tot zijn voldoening. Op de hoek van de Halvemaansteeg stonden wat pooiers en nachtbrakers in broodjes te happen. Voor hen zat het vertier erop, en voor de melkboeren, postbodes en bakkers was de dagtaak nog niet begonnen. Ger draaide de Halvemaansteeg in en Ger stelde haastig voor nog iets te gaan eten maar de anderen wezen dit onmiddellijk af. Er moest gehandeld worden. Arthur besefte dat Ger bang was; hij wist dat hij zelf ook geen held was maar zijn eigen lafheid was er een van het soort waarin de angst om die lafheid te tonen aan anderen alles overheerst. Het was hem onvoorstelbaar dat Ger zich zo liet kennen.

‘Zeg Ger, je bent toch niet bang hé?’ begon Cees op een treiterige toon. ‘Weet je wat het met jou is, je maakt je niet kwaad genoeg op de momenten dat het erop aan komt.’

‘Nou, ik vind die Frank Buchmann ook niet zo, eh, erg...’

‘Ger,’ doceerde Cees plechtig, ‘die Morele Herbewapening is het gevaarlijkste zootje schorem dat zich in het westen over de diverse landsgrenzen heen durft te manifesteren. Ze willen een ideologie uit de grond stampen om die tegen de communistische te stellen. Ze vinden dat het westen geen ruggegraat meer heeft en daarom spoedig onder de voet gelopen zal worden door het bevlogen rooie tuig. Alles wat je maar kunt bedenken is fout aan die lui. Als die mensen hier in Nederland hun ideologie aan de man gaan brengen wordt het een heilstaat die voor het duizendjarig rijk nauwelijks onder zal doen.’ Hij praatte met een dwingend staccato dat zich niet liet onderbreken en liet zijn donkere ogen daarbij van man tot man door de auto dwalen. ‘Ze zitten al tot in de hoogste toppen van de PvdA, ik zweer het je. En die Buchmann, dat is de capo di tutti capi, het opperschoelje, de man die het allemaal uitgevonden heeft. En die Buchmann ga jij middenin zijn rotsmoel raken met deze kei. En nu wil ik niets meer horen.’

Arthur en Geert grinnikten. Terwijl ze over het Rokin reden constateerde Arthur dat voor hen uit de lucht al enigszins lichter begon te worden. Er passeerde hen een enkele auto. Ze mochten niet al te lang meer wachten.

Geert parkeerde zijn eend rochelend voor het postkantoor en bleef, met draaiende motor, achter het stuur zitten zodat hij de Mozes en Aäronstraat in de gaten kon houden, langs het Paleis. Arthur posteerde zich op de hoek van het postkantoor vanwaar hij de Raadhuisstraat kon overzien en het zuidelijk deel van de Nieuwezijds, Cees een eind verderop de Nieuwezijds Voorburgwal zodat hij alle verkeer uit noordelijke richting kon zien aankomen. Het was doodstil toen Ger langzaam, de klinker moeizaam onder zijn colbertje gepropt, de rijweg overstak. Hij bleef staan op de vluchtheuvel, een meter of vier van de etalage verwijderd. De kleine pandjes waren alle in een tamelijk haveloze staat en de meeste etalages werden alleen voor reclame gebruikt. En daar staarde het twee meter grote hoofd van Frank Buchmann Ger toe, een vriendelijke oom met een brilletje, vast aardig tegen zijn kinderen en huisdieren. Links en rechts stonden naast de foto enkele korte teksten.

Ger keek om zich heen, eerst in de richting van de auto. Geert stak zijn hand omhoog vanuit het omhooggeklapte raampje, ten teken dat alles veilig was. Verderop hield ook Arthur zijn hand geheven, maar Cees schudde nadrukkelijk zijn hoofd en inderdaad sjokte er even later een taxi voor het postkantoor langs. Toen stak ook Cees zijn hand de lucht in. Maar Ger deed niets. Hij staarde naar de foto, de etalageruit en schoof de steen verderweg onder zijn jasje.

‘Ger, hij is vroeger Nazi geweest. Het is de klassevijand,’ riep Cees hem toe. ‘Sterker nog: ze zijn erger dan de nazi's. Als ze het voor het zeggen krijgen gaan je vader en moeder eraan, worden al je boeken verbrand, ga je het werkkamp in, wordt je hele...’

Toen kwam de steen. Ger maakte een raar, meisjesachtig werpgebaar, de klinker beschreef een flauwe boog en plofte dof tegen het hout van het smalle vensterbankje aan, vlak onder de ruit. Arthur kon, van veraf, zijn ogen nauwelijks geloven; ‘hij heeft misgegooid!’ hoorde hij zichzelf roepen, verbijsterd, tegen niemand in het bijzonder. Geert begon schaterend te lachen maar Cees holde vreselijk vloekend in de richting van de etalage, daarbij bijna tegen Ger opbotsend wiens enige impuls was zich uit de voeten te willen maken. Slechts een noodkreet van Geert weerhield Cees ervan het karwei alsnog af te ronden, hij draaide zich om en rende ook in de richting van de auto die al zachtjes wegsputterde. Hij dook bijna op de schoot van Ger neer die het deurtje achter hem dichtklapte. Met een kalm gangetje reden ze zo richting Spui, terwijl de door Geert van veraf bespeurde politiekever net de hoek van het Paleis om draaide.

Vanaf de achterbank van de eend klonk een gesmoorde, grauwende kreet. Cees had Ger bij zijn stropdas vastgegrepen en trok die stevig aan, terwijl hij met zijn andere hand ritmisch zijn maagstreek bewerkte. ‘Grote oetlul, wat

[p. 24]

hebben we nou aan jou!’ schreeuwde hij hem recht in zijn gezicht. ‘Hij heeft misgegooid van een meter afstand! Jongens, hij gaat de gracht in, hoe moet je met zulke mensen nou de revolutie beginnen!’ Ger uitte kreten van pijn en Geert moest wel snel de auto stilzetten om Arthur te helpen het gepijnigde slachtoffer uit handen van de razende Cees te bevrijden. Uiteindelijk liet deze laatste zich met gesloten ogen in zijn autostoel achterover zakken. Niemand sprak, ook Ger niet, die pogingen deed zijn stropdas weer te fatsoeneren. Geert en Arthur keken voor zich uit. Het was al bijna licht, een wandelend echtpaar keek nieuwsgierig in het voorbijgaan de auto in waarin vier jongens onopvallend zaten te doen. Verderop, op de hoek van de schilderijenwinkel van Karbargerboer aan het Spui stond een man zijn hond uit te laten. Geert haalde even snorkend zijn neus op en startte toen de auto. ‘Ger doet niet meer mee,’ besloot hij eenvoudig.

Jan Donkers / foto: Lon van Keulen.