Bzzlletin. Jaargang 7

[p. 74]

Van Schendel tenslotte
Charles Vergeer

Thans zijn de acht delen van het Verzameld Werk alle verschenen. De uitgever, Meulenhoff, een compliment toe te spelen lijkt me wel billijk. De snelheid waarmee de delen verschenen en hun fraaie voorkomen zijn te prijzen. Maar de inhoud van dat verzameld werk, wat valt daar over te zeggen? Sommige lovende recensies spiegelden ons al een ‘Van Schendel renaissance’ voor. Is het daar van gekomen? Me dunkt nauwelijks. Zowel omdat Van Schendels werk zich daar wellicht helemaal niet voor leent, alsook omdat zulke grote woorden enkel uitgevers-krantenschrijvers-jargon is, kortom klets.

In het zog van de statige delen Verzameld Werk verschenen vele tientallen besprekingen. Doorgaans verrieden die een vriendelijk gestemde waardering. Maar echte warmte - uitgezonderd van b.v. P.H. Dubois - ontbrak.

Van nieuwe observaties of interpretaties is me ook niet veel gebleken. Veelal werden oudere studies, zoals die van 's-Gravesande of van Van Heerikhuizen, herkauwd.

Hieronder wil ik trachten een aantal kanttekeningen te formuleren, zoals ik die maakte bij het lezen van Van Schendels werk en het werken aan de redaktie van de uitgave.

Ten eerste over de werkmethode van de schrijver zelf. Die werd ons nog eens duidelijk gemaakt op de in het Nederlands Letterkundig Museum te Den Haag aan hem gewijde tentoonstelling.

Eerst was er een gedegen studie. Hij documenteerde zich door het lezen van een groot aantal werken, vaak studiewerken, excerpeerde deze en maakte tal van losse aantekeningen. Dan schreef hij, meest met potlood op bloknootjes in een steeds minusculer wordend handschrift, de eerste versie. Voor 1934 werd deze dan in het net geschreven, nadien getypt, en naar de uitgever gezonden. Daarna volgden de drukproeven.

Wanneer het boek uitkwam was de schrijver al weer bezig met de studie voor het volgende. Tussen de eerste - blocnote - versie en de tweede, is nauwelijks verschil. Ook in de correctie van de drukproeven zijn niet veel verbeteringen door de schrijver aangebracht. Waar dat wel gebeurde, is een enkel voorbeeld tevens illustratief voor de stijl van Van Schendel. Zo werd het zinnetje ‘Hij was een goed tuinman die zijn vak verstond’, verbeterd in ‘Hij was een tuinman die zijn vak verstond’. Vaak heeft men het grote gemak waarmee Van Schendel schreef opgemerkt: hetzij in positieve - vloeiend proza - hetzij in negatieve zin - een veelschrijver. Merkwaardig is dat een ander aspect weinig of geen aandacht kreeg: de grote mate van gekonstrueerdheid, van systematiek bij de opbouw van zijn romans. Wie alert leest zullen deze ‘skeletten’ zeker opvallen - en zelfs gaan hinderen. Want, dat is mijn indruk, onbewust oefenen ze hun uitwerking uit, maar zo gauw ze bewust gemaakt zijn verliezen ze die werking en gaan ze soms zelfs irriteren.

Een voorbeeld (maar niet van een structuur die irriteert: integendeel). Telkens als er in ‘Een Hollands drama’ iets vreselijks staat te gebeuren, wordt dat vooraf gegaan door een onheilspellend geluid op de binnenplaats, of door krakend oud gebinte van het huis. Hoogtepunten in het verhaal worden steeds begeleid door het geluid van de Damiaatjes.

Geluiden zijn er overal bij Van Schendel, en altijd vol van betekenis. Ze beduiden meer dan b.v. kleuren.

De geluiden in ‘Een Hollands drama’ leiden tot een intensivering van de spanning. In ‘De grauwe vogels’ is m.i. die spanning verdwenen. Daar wordt de struktuur hinderlijk en opdringerig: het geheel krijgt daardoor een melodramatisch effect. Bijvoorbeeld door het duidelijk presenteren in het begin van het boek van de bijl - in de oude uitgave zelfs op de voorgrond van de omslagtekening -, de bijl waarmee tenslotte de moord gepleegd zal worden. Die moord, met die bijl, die was te voorzien. En bovendien, het was al de zoveelste in dat boek. Het teveel maakt dat het voorspelbaar wordt en dat zo de spanning verdwijnt.

Deze kritiek zou verkeerd begrepen zijn als nu de gedachte op zou komen ‘De grauwe vogels’ maar ongelezen te laten. Integendeel: lees het, zozeer als ik het herlees. Zowel de eerste hoofdstukken over de jeugd van de hoofdpersoon Kaspar Valk, als de slothoofdstukken met de jobsachtige gesprekken zijn hoogtepunten, en dat niet enkel in het werk van Van Schendel.

Het voorbeeld van de bijl aan het begin en het eind onthult ons een andere struktuur in zijn werk: het terugbuigen van het eind naar het

[p. 75]

begin. Een duidelijk voorbeeld is ‘Het Fregatschip Johanna-Maria’: tenslotte ‘lag het schip in de Dijksgracht gemeerd, nabij de plaats waar het te water was gelaten.’

Arthur van Schendel in zijn werkkamer te Sestri Levante / ong. 1936.

Tal van andere voorbeelden zijn er te noemen: de diender in de eerste en de laatste regels van ‘De rijke man’, alle elementen van het indrukwekkende slotgesprek uit ‘De grauwe vogels’, te vinden reeds in het eerste hoofdstuk. Deze cirkelvormige struktuur, het steeds weer eender blijken te zijn, heeft als effekt het gevoel van vergeefsheid.

Behalve de grote cirkel - van begin naar eind - zijn er tal van kleinere. Vaak hebben Van Schendels romans de struktuur van: een paar inleidende hoofdstukken met - om het modern psychologisch uit te drukken - voorvallen die frustraties oproepen. Daarna een breuk in de vertelling, terwijl de daarop volgende eigenlijke roman voortdurend terugrefereert aan de eerste hoofdstukken. Het procédé is m.i. modern te noemen.

De breuken kunnen tot hinderlijke storing in het verhaal voeren. Zo b.v. in het Fregatschip de breuk tussen het eerste stuk waarin kapitein Wilkens en het tweede waarin de boots Brouwer centraal staat. Of bij ‘Een eiland in de Zuidzee’, waarin eerst een lange beschrijving van die gebieden; daarna het verhaal van de muiterij: beide al te los in een boekband verenigd.

Ook de breuk tussen de Hollandse en de Indische perioden in ‘Jan Compagnie’ lijkt me niet helemaal genezen. Merkwaardig is dat Van Schendel iets dergelijks verwijt aan E. du Perron n.a.v. diens ‘Land van herkomst’. Het belang van deze strukturen blijkt te meer doordat van de schrijver zelf een aantal aantekeningen gevonden werden die aantoonden dat hij voor het schrijven een indeling reeds maakte van de loop en betekenis der te vertellen gebeurtenissen. In een vorig nummer van Bzzlletin deelde ik de struktuur van ‘De grauwe vogels’ mee.

Sluit de cirkel zich niet helemaal bij het lezen van de, eerst nu in deel acht gepubliceerde, posthume roman ‘De thuiskomst van een oude man’. Blijkens de aantekeningen van de schrijver was het onderwerp van het voorlaatste hoofdstuk ‘De Zwerver’; van het laatste ‘Amsterdam’.

Hierboven sprak ik al van de geluiden bij Van Schendel. Boeiend lijkt me de opmerking van Philo Bregstein hierover. Deze, bezig met de verfilming van ‘De Waterman’, vroeg zich af hoe scenes als het bombardement van Gorcum in beeld te brengen. Maar dan merkt hij op hoe Van Schendel eigenlijk zelf al een soort ‘filmscript’ geschreven had, waarbij de hele dramatische gebeurtenis vooral in klanken beschreven

[p. 76]

wordt: vallend gruis, krakende balken etc. Op een ander geluid wees ons Menno ter Braak in zijn recensie, loflied eigenlijk, van ‘Een Hollands drama’; het koor van de geburen dat als de koralen van een antieke tragedie de gang van het drama van commentaar voorziet. Dan is er nog een begeleidende stem; die van een figuur op een afstand die als gids of geweten optreedt. Vaak is het de tante van de hoofdpersoon - zo b.v. bij ‘De Waterman’, de ‘Rijke man’ en in de posthume roman.

Arthur van Schendel bij zijn ochtendgymnastiek / ill. Jan Toorop, ong. 1912-1914.

Deze figuur treedt meest op als een vast punt of rustpunt in het bewogen leven van de hoofdpersoon. Ze is wat men in de muziek noemt: het contrapunt.

Het meest geslaagde voorbeeld hiervan lijkt mij ‘De Mensenhater’ te zijn. Dat boek, dat Simon Vestdijk als het beste van Van Schendel beschouwde, is geheel geschreven vanuit het standpunt van de beschouwer op een afstand. Hetzelfde is geprobeerd in ‘De zeven tuinen’, waarin ook het verhaal wordt verteld in afstandelijke commentaren van de tuinlieden die spreken over hun gewas.

Naar aanleiding van deze roman ‘De zeven tuinen’ heeft Ter Braak gewezen op de ‘vervagingstechniek’ van Van Schendel. Het is wel waard om op te merken dat enkel door kleine aanwijzingen de lezer begrijpen kan hoeveel verzwegen wordt en schuil gaat. B.v. van de uitgebreide voorstudies van de schrijver zal men in de romans zelf nauwelijks een besef hebben.

Een vervagingsmiddel is ook om gedachten en gevoelgens niet direkt onder woorden te brengen, maar indirekt te laten blijken.

Met name de dood van iemand zal nooit direkt worden verteld. Die blijkt uit aanwijzingen. Van de vrouw van de waterman uit halfluide opmerkingen van buurvrouwen. Van kapitein Wilkes uit de zin ‘De Johanna Maria werd op Kijkduin gezien met de vlag halfstok.’

Deze beheersing, dit inhouden van de gevoelens, verdient het eerder klassiek te heten dan, zoals te doen gebruikelijk, voortdurend maar weer als ‘neo-romantisch’ in de schoolboekjes en krantenrecensies geëtiketteerd te worden. Een merkwaardige vorm voor het ontwijken van het direkt uitspreken van menselijke gevoelens, is de analogie. Wat in het hart omgaat wordt te verstaan gegeven door een aanduiding van wat er in de natuur gebeurt. Als de waterman en zijn vrouw uiteen gaan, wordt dat niet gezegd, maar gewezen op het koude, grijze water van de Merwede.

Andere analogieën zijn de groei van planten en bomen in ‘De zeven tuinen’; de aftakeling van het Fregatschip, de geschiedenis van het oude huis.

Over een aspect van deze vervagingstechniek is nog polemiek ontstaan. Prof. Stuiveling immers gaf als zijn mening te kennen dat dan ook plaats en tijd van het verhaal in het vage bleven. Anderen wezen hem er, m.i. terecht, op dat voor een attente lezer voldoende aanwijzingen gegeven worden om nauwkeurig te weten waar en wanneer het verhaal speelt. Tenslotte wijs ik er nog op hoe Van Schendel vaak een belangrijke uitspraak laat vervagen door ze dubbelzinnig te formuleren. Bij de dood van de waterman b.v. laat het zinnetje ‘En de hand liet los’ in het ongewisse of dat noodgedwongen of opzettelijk is.

Over de zo vaak geroemde stijl van Van Schendel nog een enkele opmerking. Ter Braak wees op het kroniekmatige en meende de syntaxis als Latijns te mogen bestempelen.

Een zin als ‘het was die winter dat de koning stierf en de Amstel drie maanden besloten lag’ lijkt inderdaad op een zin uit een oude kroniek, maar onderscheidt zich daarvan toch door wat diezelfde Ter Braak aanduidde als de vervaging: noch de naam des konings, noch het betreffende jaartal worden genoemd.

En de stijl Latijns? Maar Van Schendel kende die taal niet. En neem eens de proef op deze som en vertaal een paar zinnen in het Latijn en in het Engels. Met die taal had hij reeds vroeg een enge binding, schreef er zelfs een aantal proza- en poêzie stukken in.

Ook mag nog gewezen worden op andere vooroordelen. Bijvoorbeeld Van Schendel als anti- of apolitiek. Of als zonder enige humor. Elders trachtte ik dit al te weerleggen. Vreemd blijft het toch dat iemand door zijn vrienden om zijn humor geschat kan zijn, om later voor humorloos uitgekreten te worden. Scepticisme, ironie en humor ontstaan wel bij de afstand tussen werkelijkheid en droom. Die afstand was bij Van Schendel groot. Zijn humor ook. Nog een ander merkwaardig vooroordeel. De schrijver zou zich zelden of nooit over zichzelf uitgelaten hebben en kon dat ook niet want het was enkel een saai, arbeidzaam leven dat hij leidde.

De laatste helft van zo'n bewering toont verregaande onwetendheid omtrent des schrijvers

[p. 77]

leven, met name van zijn jeugd en de periode tot zijn vertrek naar Italië in 1921.

Facsimilae van ‘Aantekeningen uit 1941-1942’. De tekst werd afgedrukt in ‘Verzameld Werk’, deel 8, p. 579-580.

Maar ook de eerste helft van de bewering is onjuist. Hij schreef verscheidene autobiografische stukken: Fratilamur, Dromen, De Grammer School en de Herdenkingen. Ook is het zo men bekend is met een aantal bijzonderheden uit zijn leven niet moeilijk allerlei toespelingen daarop in zijn romans te vinden. Van Heerikhuizen lichtte er een aantal van toe. Ook schreef hij voor zijn kinderen prachtige jeugdherinneringen.

Ook de al te bekende indeling in perioden: de Italiaanse romans (geschreven in Holland) en de Hollandse romans (geschreven in Italië) en de latere periode, lijkt me geen gelukkige vondst.

Er is, als men alle werken in hun volgorde van ontstaan achter elkaar leest een duidelijke chronologische lijn: van de middeleeuwen en renaissance via de achttiende eeuw in het Hollandse negentiende en zelfs twintigste eeuw terecht komend. Tot slot zelfs eigentijdse en toekomstige boeken (Een zindelijke Wereld) opleverend.

Hopelijk kan het Verzameld Werk deze opbouw beter laten uitkomen en ons genezen van het schoolboekjes vooroordeel. Ook Van Schendel zelf heeft er vaker op gewezen hoe hij in het onderwerp van zijn boeken steeds dichter het heden ging naderen.

Mocht tenslotte de uitgave van het Verzameld Werk er ook toe leiden dat een aantal lezers merken dat naast de altijd maar weer herdrukte Zwervers en het Fregatschip nog andere, betere romans door Van Schendel geschreven zijn en dat er bovendien tientallen prachtige verhalen, vertellingen en sprookjes van zijn hand zijn; en dat het een sprookje is dat zijn latere periode een zwakkere zou zijn - met ‘Het oude huis’, ‘Voorbijgaande schaduwen’ en ‘Een spel der natuur’ -: dan zou de uitgave van het Verzameld Werk veel bereikt hebben.