Bzzlletin. Jaargang 7

[p. 35]

De Vlaamse jeugdliteratuur in beweging
Peter van den Hoven in gesprek met Eric Hulsens

Eric Hulsens, 29, studeerde Germaanse Filologie (Neerlandistiek, Germanistiek, Anglistiek) aan de katholieke universiteiten van Antwerpen en Leuven. Van 1972 tot 1977 werkte hij als lektor en assistent aan het Instituut voor Neerlandistiek van de Universiteit van Münster in de BRD. In die periode begon hij ook over jeugdliteratuur te schrijven voor De Groene Amsterdammer en het Brusselse Weekblad De Nieuwe. In 1975 was hij te Antwerpen betrokken bij de oprichting van de Alternatieve Werkgroep Jeugdliteratuur. Thans is hij leraar Nederlands aan een school voor Toegepaste Communicatiewetenschappen te Antwerpen en vooral aktief als redaktielid van het tijdschrift Heibel.

De laatste jaren heeft Eric Hulsens vooral door zijn kritieken over Vlaamse jeugdboeken nogal wat stof doen opwaaien. In een interview dat het veelgelezen blad Humo twee jaar geleden publiceerde karakteriseerde hij het zogenaamde ‘goede Vlaamse jeugdboek’ als volgt: ‘Ik krijg buikpijn van de slechte stijl, de banaliteit, de oubolligheid, het gemoraliseer, de preutsheid, het konformisme’. Het hele interview, maar zeker ook de kop daarboven: ‘De gemiddelde Vlaamse jeugdschrijver is 52, onderwijzer en bewusteloos’ riep nogal wat reakties op, iets wat hij trouwens prima vindt. Hoe meer de Vlaamse jeugdliteratuur loskomt uit het gezapige sfeertje waarin ze al jaren vertoeft, hoe liever het hem is.

Eric Hulsens is iemand die niet gauw tevreden is, zich niet aanpast bij de wijze waarop men in Vlaanderen over het algemeen gewoon is kritiek te leveren op jeugdboeken. Hij pleit voor een ‘kombattieve’ literatuurkritiek en neemt zijn recensentschap serieus:

Ik vind dat een recensent iemand is die beroepshalve moet aanstoot nemen aan wansmaak en onbenulligheid, mufheid en gezeur, geklungel en konservatisme. Er wordt in onze jeugdboekenkritiek veel te veel vergoelijkt, er worden teveel schouderklopjes uitgedeeld. Een kritikus moet ertoe bijdragen dat de literatuur in leven blijft, dat ze niet verstikt onder de lintjes en komplimenten. Als de toestand ernstig is, zoals bij ons, dan moet er met het mes gewerkt worden, en niet met pijnstillende middeltjes.

Hoe ben je je eigenlijk met jeugdliteratuur gaan bezighouden?

Voor ik in West-Duitsland ging werken heb ik korte tijd een baan hier in het onderwijs gehad. En daar werd ik gekonfronteerd met schoolboeken vol dubieuze ideologieën. Mijn beginnende belangstelling voor schoolboekenkritiek vond in Münster nogal een goede voedingsbodem, want er was in de Bondsrepubliek heel wat literatuur over die kwestie. Geleidelijk aan begon ik me toen ook voor jeugdboeken te interesseren, dat sluit immers direkt aan bij de schoolboekenproblematiek, en uiteindelijk werd dat het zwaartepunt van mijn belangstelling. Met die jeugdliteratuur maakte ik kennis via een in 1972 verschenen boek van Otto Gmelin: Böses kommt aus Kinderbüchern. Dat was een fel polemische ideologiekritiek van de gangbare jeugdliteratuur. Ik ben dan verder blijven lezen wat er aan kritische publikaties over jeugdliteratuur verscheen: Melchior Schedler, Dieter Richter, Johannes Merkel, Malte Dahrendorf en dergelijke.

Je bent dan al gauw gaan recenseren. Met welke uitgangspunten?

Inhoudelijk wilde ik op de eerste plaats aan ideologiekritiek doen: uitpluizen welke waarden en normen, welk wereldbeeld er via jeugdboeken doorgegeven wordt. Maar dat werd al heel gauw aangevuld met het streven om de techniek van het boek te evalueren. Daarvoor heb ik vooral mijn licht opgestoken bij de kritieken van De Wispelaere, Speliers, Boon en Vogelaar.

Strategisch wilde ik tegendraadse kritiek leveren: bekroonde werken en gereputeerde auteurs op hun merites toetsen, de gangbare kritiek tegenspreken, polemiseren. Natuurlijk haalde ik me het verwijt op de hals verschrikkelijk negatief ingesteld te zijn.

Verdere uitgangspunten? Aandacht voor alternatieve produkties, en vooral dit: voor mij is het objekt van de kritiek het funktioneren van een kommunikatiemedium, van de institutie jeugdliteratuur. Het recenseren van een boek lijkt me dus maar een klein deeltje van de aktieradius van de kritikus. Maar het komt me voor dat de pers vooral graag recensies heeft, en liefst korte en luchtige. Of is dit een verkeerde veralgemening? In dag- en weekbladen

[p. 36]

wordt vooral gebabbeld over jeugdliteratuur. Dat vind ik een pest. Stukjes als bijvoorbeeld die van Mischa de Vreede in de NRC, daar ben ik allergisch voor.

Overigens ben ik natuurlijk erg tekort geschoten ten opzichte van mijn uitgangspunten. Ik vind dat ik de mogelijkheden van een tegendraadse kritiek nog maar in heel kleine mate heb uitgeprobeerd.

Hoe kijk je tegen de Vlaamse jeugdliteratuur aan?

De jeugdliteratuur heeft zich hier wat later ontwikkeld dan in Nederland, door de verfransing. We beschikken dus over veel minder traditie, zowel wat het schrijven zelf betreft, als inzake kritiek en geschiedschrijving. De levensbeschouwelijke dominantie van het katholicisme heeft nogal een zware stempel op de jeugdliteratuur gedrukt, en het zogeheten betere jeugdboek is nog altijd dikwijls een boodschaproman waarin de goedheid van de mens of de naastenliefde wordt gepropageerd. Ik heb natuurlijk niks tegen goedheid of naastenliefde, maar je moet er niet over zeuren, en het aandienen als een remedie tegen bijvoorbeeld de oorlog in Vietnam is toch wel wat al te simplistisch.

De meestgelezen Vlaamse jeugdschrijver is waarschijnlijk Leopold Vermeiren met zijn Rode-Ridder-serie. Dat is de domheid in de jeugdliteratuur: een aaneenrijging van clichés in een avontuurlijk plotje, maar alles gesaust met nobele ridderidealen. Dit is de triviale variant van de Vlaamse boodschaproman. Ook veelgelezen, maar ambitieuzer is Cor Ria Leeman. Hij schrijft ridicule avonturenromannetjes, Drugs voor een engel bijvoorbeeld, maar ook een hoogdravend theologisch opus als Planeet Epsilon. Wereldvreemd gemoraliseer noem ik dat.

Guido Staes kreeg de Tweede Staatsprijs voor Jeugdliteratuur - in 1975 - voor De kinderen van de Vrede. Net als Planeet Epsilon is dit een verhaal waarin de naastenliefde als oplossing voor het oorlogsgeweld geponeerd wordt. Kinderen schijnen het boek overigens niet graag te lezen, dat is al een opluchting. Onze eerste Staatsprijs voor Jeugdliteratuur ging trouwens naar René Struelens voor Vlucht langs de Anapoer. Hij schrijft brave, clichématige boodschapverhalen en sakkert over de ‘geëngageerde’ kritiek, maar heeft onlangs toch maar een roman over een politieke gevangene gepleegd. Manuela is een beetje simpel, met te weinig sociologische diepgang maar ik vind het toch een welkom boekje.

Boodschapromans van de betere soort zijn die van René Swartenbroekx, bijvoorbeeld Reis tussen twee dromen, over de problemen van een gastarbeiderskind. En wie een dieptepunt van het genre wil leren kennen kan terecht bij een slijmerige miskleun als Dromen kunnen branden van Karel Verleyen. Kijk, die Vlaamse boodschaproman is een boek waarin de sociale werkelijkheid weinig of niet of verkeerd geanalyseerd wordt, en waarin de lezer als oplossing voor diverse problemen bijbelse gemeenplaatsen aangesmeerd worden die hun efficiëntie al meer dan negentien eeuwen lang bewezen hebben. Van enkele tolereerbare uitzonderingen afgezien wens ik dergelijke boeken zo snel mogelijk in de vergeetput van de literatuurgeschiedenis.

Een tweede soort boeken dat ik met plezier de vergetelheid wil inschrijven zijn de bravekindjes-boeken, met Mariette Vanhalewijn als mooiste voorbeeld. Zoeterig geïllustreerd door Jaklien Moerman en duur uitgegeven zijn haar sprookjesbundels - zoals Een schaap met witte voetjes een begeerd geschenk voor eerste kommunikantjes. Terwijl een doorsnee Vlaamse jeugdroman een oplage van ongeveer 5000 heeft komt zo'n boek in eerste druk uit op 30.000. Vanhalewijns verhaaltjes zitten vol verkleinwoordjes en tonen een wereld waaruit problemen en konflikten zo goed mogelijk verbannen zijn.

Tegenover deze ouderwetse letterkunde waarin predikatie bedreven wordt of waarin het kind een gereduceerde - van konflikten, problemen, seks, etc. - gereinigde wereld wordt voorgehouden, staat het vooruitstrevender gedeelte van de Vlaamse jeugdliteratuur.

Eric Hulsens.

Mireille Cottenjé schreef met Het grote Onrecht een aanklacht tegen de apartsheidpolitiek, en onmiddellijk ontstond er heibel. Haar

[p. 37]

tweede jeugdboek Er zit muziek in de lucht zit vol ‘alternatieve’ thematiek, zoals bijvoorbeeld het kommuneleven, maar is qua stijl en konstructie toch weer een tegenvaller.

In de vorm van een dierenfabel ontleedde Aster Berkhof het kolonialisme: Goliath, of hoe de gorilla's aan de macht kwamen.

Niet zo direkt politiek gericht is het recente werk van Gaston van Camp: Ik ben Harry van de Achterbuurt en Sikkelstraat 12. Hij heeft zich vroeger aan onbenullige avonturenverhaaltjes bezondigd, maar is nu het spoor van Miep Diekmann ingeslagen. Zaken als de seksualiteit van de adolescent, mank lopende gezinsverhoudingen en dergelijke komen bij hem aan bod. In ieder geval een breuk met de traditie van het konventionele Vlaamse jeugdboek.

Hetzelfde geldt voor Liva Willems, met haar tienerroman Drie mussen in september. Haar Zazapina in de Zoo is een originele kombinatie van een didaktisch verhaal over dieren, een speurdersstory die aanzet tot emancipatie en een wonderlijke vertelling over een heks.

Gie Laenen bracht met zijn derde jeugdroman Paultje ze gaan weer vechten een merkwaardige benadering van de Duitse koncentratiekampen. Dat zijn zo een aantal belangrijke namen en titels, zonder aanspraak op volledigheid trouwens. Maar ze geven wel een idee van de tegenstellingen binnen de recente Vlaamse jeugdboekenproduktie.

Hoe worden die Vlaamse jeugdboeken in Nederland ontvangen?

Ik heb de indruk dat er in Nederland erg weinig interesse is voor Vlaamse jeugdliteratuur. Hoeveel Vlaamse jeugdboeken worden er in de pers besproken? Er worden in Nederland zilveren griffels gegeven aan buitenlandse boeken, maar Vlaamse komen daarbij kennelijk niet in aanmerking. Ik vermoed dat het is omdat die bij Vlaamse uitgevers zitten, en het Nederlandse boekbedrijf daarmee niet gebaat is. Aan de kwaliteit zal het wel niet liggen: er wordt in Nederland toch ook konservatieve rommel uit het buitenland - zoals Momo en de tijdspaarders van Michael Ende bijvoorbeeld - bekroond. Moraal: de griffels helpen niet op de eerste plaats de Nederlandse lezer om zich internationaal te oriënteren, maar wel het Nederlandse boekbedrijf om vlot te verkopen.

Overigens wil ik de kwaliteit van de Vlaamse jeugdliteratuur zeker niet overschatten! Dat zal wel duidelijk zijn. Ik acht het veel meer mijn taak de gebreken ervan in het licht te stellen. Maar in Nederland verschijnt er toch ook veel wat middelmatig is, stuntelig of konservatief. Ik zie geen reden waarom wat uit België komt scheef bekeken zou moeten worden.

Ja, en dan wat de ontvangst van Vlaamse jeugdboeken in Nederland betreft heb ik me wel nogal eens geërgerd aan het Bureau Boek en Jeugd van het NBLC (Nederlands Bibliotheek en Lektuurcentrum) in Den Haag. Daar worden recensies geproduceerd voor de Nederlandse bibliotheken en die besprekingen zijn in hoge mate bepalend voor de aanwezigheid van Vlaams werk in die bibliotheken. Toen ik me eens met dat NBLC bezighield, kwam ik tot de bevinding dat een oubollige preekroman als Planeet Epsilon hoog geprezen werd - en dus waarschijnlijk in veel Nederlandse bibliotheken te vinden is - terwijl werk dat een belangrijke vernieuwing brengt, zoals Ik ben Harry van de achterbuurt of Goliath de grond ingeboord werd. Van Goliath werden op grond van de NBLC-recensie 11 (elf!) exemplaren geleverd aan de Nederlandse bibliotheken; van een gewoon avonturenverhaal van dezelfde auteur echter 700 - dat is dan de repressie van een interessant literair werk met politieke gehalte in cijfers weergegeven.

[p. 38]

[p. 39]

Het is me niet duidelijk geworden wat bij het Bureau Boek en Jeugd domineert: de willekeur of het konservatisme. Voor in Nederland uitgegeven boeken funktioneert die instelling overigens op een even louche manier.

Je hebt al het een en ander gezegd over de literaire produktie. Maar hoe zit het met de rest van het instituut jeugdliteratuur, met de kritiek bijvoorbeeld, en met het uitgeversbedrijf?

Er is over het algemeen weinig aandacht voor jeugdboeken in de pers, en de dag- en weekbladkritiek haalt geen hoog niveau. Belangrijk omwille van de oppositionele beoordeling van Vlaams werk is Gerda de Visser van het weekblad Knack. Negatieve en vrijmoedige kritiek wordt in de Vlaamse jeugdliteratuur slecht verdragen. Onlangs nog hebben Johan Ducheyne, direkteur van Lannoo en schrijver Julien van Remoortere geprobeerd Gerda de Visser bij Knack aan de deur te laten zetten. Op dat niveau gaat het er hier aan toe. De gespecialiseerde kritiek van recensietijdschriften als Lektuurgids en Jeugdboekengids staat nergens. Erg belangrijk was een aantal jaren geleden de aktiviteit van Fred de Swert, die naar Nederland uitweek en bij het NBLC ging werken, en vorig jaar erg jong verongelukte. Hij miste duidelijke uitgangspunten en analytisch vermogen en hij schreef verward, maar hij was heel veelzijdig en dynamisch. Zijn belang ligt in zijn dissidentie: hij was de eerste die de Vlaamse jeugdschrijvers een trap onder hun gat gaf om hun eindeloze produktie van avonturenromannetjes en historische verhaaltjes. Door De Swert is de Vlaamse jeugdliteratuur wakker geworden en hij heeft de wending naar eigentijdse thema's en de liberalisering flink gestimuleerd. Hij heeft zelf ook een jeugdroman geschreven, dat was geen sukses. Zijn boek Over Jeugdliteratuur nog minder.

Op het gebied van de kritiek moet ik ook nog de Alternatieve Werkgroep Jeugdliteratuur vermelden, die ik mee heb opgericht en waarvan ik deel uitmaak. Die werkgroep probeert een kritische belangstelling voor jeugdliteratuur te stimuleren en geeft eenmaal per jaar een tijdschrift in boekvorm uit: ZOZO. De bedoeling is diskussie uit te lokken, het gesprek op een hoger niveau te krijgen. De derde aflevering is nu in voorbereiding. We werken nu meer en meer samen met Nederlandse werkgroepen en jeugdliteratuurspecialisten.

Het uitgeversbedrijf? Daar heerst nog een tamelijk enge mentaliteit: de uitgevers beoordelen het boek vanuit hun christelijke principes of hun traditionele pedagogische denkbeelden. Een jeugdschrijver kan echt niet zomaar laten drukken wat hij wil. Het ontstaan van een nieuwe uitgeverij Lotus, met Gerda de Visser als lektor kan een belangrijke stap in de richting van een liberalisering zijn.

Je ziet het: de jeugdliteratuur is in beweging in Vlaanderen, ook al is die beweging er een van weinigen, een aantal schrijvers die het keurslijf van konventies en taboes doorbreken en zich voor maatschappelijke problemen gaan interesseren, kritiek die gaat dwarsliggen, een uitgeverij met een liberaler beleid...

Zeven titels als kennismaking met de vlaamse jeugdroman in beweging

1.	Het grote onrecht, Mireille Cottenjé / Standaard.
2.	Goliath of hoe de gorilla's de beschaving aan de dieren brachten, Aster Berkhof / Standaard.
3.	Paultje, ze gaan weer vechten, Gie Laenen / Lannoo.
4.	Manuela, René Struelens / Altiora.
5.	Reis tussen twee dromen, René Swartenbroekx / Standaard.
6.	Ik ben Harry van de achterbuurt, Gaston van Camp / Lannoo.
7.	Drie mussen in september, Liva Willems / Lotus.

Beknopte bibliografie Eric Hulsens

Vertaling:

D. Richter en J. Merkel, Vertel geen sprookjes over sprookjes / Kritak, 1977.

Artikelen:

Een literair pareltje, over Planeet Epsilon van Cor-Rina Leeman / In ZOZO, 1976, blz. 97-104.

Annie Schmidt schertst over rolpatronen. Kommentaar bij een progressief burgerlijk kinderboek. In Vernieuwing / mei 1976, blz. 20-25. (Over Het Fornuis moet weg).

Het NBLC en de jeugdliteratuur. Een kritische schets.

In Vernieuwing / mei 1976, blz. 16-20.

Een kinderhoofd is gauw gevuld. In Heibel / 76-77, nrs. 4/5/6 blz. 65-75. (Heibel: Vrijheidsstr. 18, 2300 Turnhout).

Analyse van een kindersprookje. In Heibel / 78-79, nr. 1 (te verschijnen: over Een schaap met witte voetjes van M. Vanhalewijn).

Jeugdliteratuur, in Bewustzijnsindustrie in België / Kritak (te verschijnen).

Nieuwe zedenmeesters en betweters in de aanval

Onder deze weinig aan de verbeelding overlatende kop verscheen in het blad Contact in mei 1976 een reaktie van de hand van de redaktie van Zonneland, Zonnestraal, Zonnekind, Doremi (jeugdbladen in Vlaanderen)

[p. 40]

op het kritische werk van Eric Hulsens en Gerda de Visser. Met name werd gereageerd op het geruchtmakende interview met Eric Hulsens in Humo uit december 1976.

Als illustratie van de wijze waarop vanuit christelijkekonservatieve hoek gereageerd wordt op kritische arbeid van auteurs en recensenten laten we hieronder enige citaten volgen. Het spreekt voor zich!

‘De laatste paar jaren wordt de Vlaamse jeugdliteratuur gekenmerkt door twee negatieve verschijnselen. Vlaamse auteurs worden beschimpt en beledigd, hun werk wordt “gekraakt”. Langer zwijgen vinden wij medeplichtigheid.’ (...)

‘Het eerste negatieve verschijnsel is het driest optreden van nieuwe zedenmeesters, die onder de vlag van “geëngageerdheid”, “politieke opvoeding”, “maatschappijkritiek”, “doorbreken van rolpatronen”, “realisme in seks”, “linkse vooruitstrevendheid” de bolwerken van “Vlaamse oubolligheid en conservatisme” willen afbreken. Deze schimpende, scheldende zedenmeesters willen bepalen en opleggen wat en hoe de Vlaamse schrijvers voortaan moeten schrijven. Ze schrikken niet terug voor persoonlijke aanvallen en beledigingen t.a.v. Vlaamse auteurs.’ (...)

‘De actie van deze zedenmeesters is funest omdat ze om louter ideologische redenen, de polarisatie onder de Vlaamse auteurs in de hand werken; aan de ene kant de rumoerige, scheldende minderheid, aan de andere kant de zwijgende meerderheid, met het gevolg dat de onwetende leek een rad voor de ogen wordt gedraaid.’ (...)

‘Vooral houden deze betweters zich bezig met de Vlaamse kinder- en jeugdboeken voortdurend te vergelijken met toppers uit de buitenlandse jeugdliteratuur. Stel je voor dat zulks gebeurt t.a.v. de Vlaamse romans, essays, poëzie en toneel. Dan kon iedere letterkundige in Vlaanderen, op enkele uitzonderingen na, maar liefst zijn pen neerleggen.’