Bzzlletin. Jaargang 7

[p. 9]

Maak iets (of breek iets), maar doe het nu
K. Schippers

Meer dan twintig jaar geleden hield Bert Schierbeek een lezing voor een publiek, dat voornamelijk uit studenten bestond. De aanwezigen waren niet echt in zijn boeken geïnteresseerd en Schierbeek moet hebben beseft, dat hij was uitgenodigd als de bekende aap, die tegen een geringe vergoeding mag laten zien dat hij kan dansen of door een hoepel kan springen. Aan het slot vroeg iemand snedig ‘wat nu eigenlijk de rode draad in zijn werk was’. De hele zaal was het eens met deze vraag, dat kon je horen aan het nauwelijks onderdrukte gelach waarmee zij door de rest van het publiek werd ondersteund.

Het antwoord van Schierbeek was eenvoudig en raadselachtig tegelijk. Hij pakte een boek - waarschijnlijk ‘het boek IK’ - sloeg het open, scheurde het door midden en begon de draad eruit te trekken, die de bladzijden bij elkaar houdt. Het gelach verstomde en de lezing was afgelopen. Het publiek was een beetje verbaasd over dit concrete antwoord. Maar geklapt werd er niet.

De verhouding tussen Schierbeek en het publiek, die op deze avond zo karakteristiek tot uitdrukking kwam, is nooit echt veranderd. Voor velen is hij de man van de onbegrijpelijke boeken gebleven, die de laatste jaren gelukkig wat eenvoudiger is gaan schrijven (Weerwerk (1977), De deur (1972).

Toch is zijn werk minder gecompliceerd dan het lijkt. Al is dat kunststukje met die rode draad misschien alleen een geïmproviseerd grapje, Schierbeek heeft in zijn boeken de taal op een vergelijkbare manier behandeld. Natuurlijk, de taal is geen draadje zal een schrandere lezer zeggen. Een handig antwoord en het klopt ook nog. Maar met al zijn teksten heeft Schierbeek voor verrassingen gezorgd, die niet ver van deze niet eerder geboekstaafde gebeurtenis afstaan.

Het ligt voor de hand om te spreken over alle technieken die hij in zijn werk heeft toegepast. De beschouwing, het gedicht, de monoloog, de dialoog, de associatie, de litanie - elk procédé is door hem gebruikt. Dat zou het uitzicht op Schierbeek's hoofdthema wel eens kunnen verduisteren. Toch is dat thema in enkele woorden samen te vatten: iets maken (om de deftige uitdrukking ‘het creatieve proces’ dit keer eens te vermijden).

Vanaf het boek IK tot en met Weerwerk heeft Schierbeek zich bezig gehouden met ‘makers’ of dat nu boeren, dichters, metselaars of zigeuners zijn. Op de eerste bladzijde van Een broek voor een oktopus (1965) metselt een man een put en verzucht: ‘Dit werk is moeilijker dan het maken van een broek voor een oktopus’. Schierbeek voelt zich verwant met de maker van zo'n put. Maar hij is zich ook bewust van één verschil: de maker van de put weet wat hij moet doen en waar hij komen wil, al blijft het werk niet eenvoudig. De schrijver moet steeds opnieuw zijn argeloosheid herwinnen, moet zijn doel onthouden en vergeten tegelijk. Hij maakt immers geen put, maar een boek. ‘Alles speelt zich af tussen “leeg” en “vol”’, schrijft Schierbeek. Maar wat betekenen die woorden?

Men doet het werk van Schierbeek geen onrecht door het te vergelijken met de gesprekken, die we elke dag om ons heen horen en waar we, uiteraard, zelf aan deelnemen.

Met wie praten we? Beminden, bekenden, familieleden, leveranciers. Soms maar heel kort: een kaartje kopen bij schouwburg of bioscoop, dat heeft niet zoveel woorden nodig. Maar stel dat je een uur praat met een kennis, die je een half jaar niet hebt gezien. Wat zijn de onderwerpen? Je zoekt naar woorden die de ander zullen bereiken, waar je tenminste van hoopt dat ze hem bereiken. Gebeurtenissen uit een verleden worden opgehaald, oude bekenden passeren de revue. Misschien het weer en een vleugje andere actualiteit. Laten we van dat ene uur drie uur maken, onze vrienden hebben ditmaal de tijd. Ze praten door en ze weten, zonder dat het ze opvalt, dat ze bijna een gevaarlijke grens hebben bereikt: hun gezamenlijke onderwerpen zijn uitgeput, alles wat ze al wisten is besproken en wat er voor nieuws aan is toegevoegd verschilt er nauwelijks van: een nieuwe baan, een nieuwe vriendin, het nieuwe pak dat misschien diezelfde dag nog gekocht moet worden - (wie weet of het er van komt?). Het afscheid is hartelijk. Wanneer zien we elkaar weer eens? Geen van de beide vrienden beseft dat zij elkaar verlaten precies op het tijdstip waarop hun ontmoeting interessant had kunnen worden.

Met dit explosieve ogenblik is Schierbeek altijd opnieuw bezig. Wat wordt er gezegd als men het er over eens is dat er niet meer zoveel te zeggen valt?

Wat gebeurt er, wat zoú er gebeurd zijn als onze twee vrienden, die elkaar, waar dan ook, altijd wel ergens ontmoeten, als deze twee goedwillende mannen plotseling besloten om vier dagen in elkaars gezelschap te blijven en dóór te praten? Wanneer zij niet meer kunnen rekenen op hun voorgevormde anekdotes, spotternijen, grappen en achterklap? Hoe

[p. 10]

gebruiken zij dan de taal? Wie zou dat angstige moment aandurven?

Als zij door een speling van het lot - wie beslist zo iets? - dit waagstuk zouden aangaan, moeten zij wel makers worden. Ze zullen hun vaste inzichten laten schieten, even ‘leeg worden’ - om Schierbeek's terminologie te gebruiken - om daarna hun samenzijn met nieuwe, andere taal te vullen. ‘Hij ziet geen hoofdpersonen meer, geen verhaal en geen “clou”. Hij zwemt rond in een baaierd van fenomenen en zal die op zijn eigen wijze gaan ordenen’ (Schierbeek). Onzin, natuurlijk. Vrienden hebben geen tijd om meer dan drie uur bij elkaar te zitten. Er zijn altijd wel besprekingen of vergaderingen. Schierbeek weet dat ook. Hij is bovendien geen wereldvreemde idealist. Hij schreef een boek over het Zen-boeddhisme, maar noemt zich geen Zen-boeddhist. Hij moet het moment kennen waarop nut en vrijheid elkaar raken, het ogenblik waarop men verder kan gaan en waarop zo vaak wordt gestopt.

Heeft de ontdekking van de noordpool - of was het de zuidpool - iets met het werk van Schierbeek te maken? Werd in de hardbevroren sneeuw een vlag geplant om aan te geven dat dit witte gebied toch zeker één keer was betreden?

Er bestaan woordenboeken vol Nederlandse taal. Van Dale, Koenen. Maar wie heeft ooit de Nederlandse taal in bezit genomen? Die is toch niemands eigendom? Wie zal ooit beweren dat hij de eigenaar is van alle regen, die ooit nog zal vallen, de regen die na zijn dood nog zal stromen aan zijn kinderen vermaken? Wie plant een vlag op het zonlicht? Iedereen kan het doen. En wie durft naar een notaris te gaan om de nimmer opgeëiste wind als zijn persoonlijk bezit te laten registreren.

Als de Nederlandse taal ooit geveild zou worden, wist Bert Schierbeek hem voor die tijd te ontvreemden. Of misschien laat Schierbeek nu al zien, dat de taal - voor wie wil - ieders persoonlijk eigendom is. Taalgeleerden kunnen fantastisch uitleggen waarom Schierbeek's werk al dan niet tot de literatuur behoort, welke plaats het inneemt binnen de geschiedenis van het proza of de poëzie, wat zijn rol was binnen zijn schrijvende vrienden: de vijftigers. Maar al die woordchirurgie leidt alleen maar af van Schierbeek's werkelijke verhaal: maak iets (of breek iets), maar doe het nu. Zijn fasicinatie met het Zen-boeddhisme moet wel voortkomen uit zijn voorkeur voor het onmiddellijke, dat wat meteen gebeurt, zonder veel plannen, zonder veel ideeën vooraf.

Wie Schierbeek wil lezen en leren zou met De tuinen van Zen en Een broek voor een oktopus moeten beginnen. Het zijn essays, heel eenvoudig geschreven. Ze missen de tumultueuze associaties met typografische zevenklappers waardoor hij bekend is geworden en dikwijls is vervloekt. G.K. van het Reve noemde het werk van Schierbeek ‘woordkakkerij’. Maar veel schrijvers hebben hun papieren, schrijfgerei en boeken het liefst netjes bij elkaar en kunnen het nauwelijks verdragen, als een ander er stikkend van het lachen een, in hun ogen, onbegrijpelijke janboel van maakt.

‘wie nu nog geen huis heeft bouwt zich er geen meer’, schrijft Schierbeek in De andere namen. Schierbeek heeft doorgebouwd. De stamelende poëzie uit De deur verschilt niet echt van zijn eerste werk; een van de vele technieken is zelfstandig geworden. Je kunt het vaak met hem oneens zijn. Ik leende De tuinen van Zen eens uit aan Jan Hanlo, die het me terug gaf met tientallen aantekeningen (met potlood in de marge gekrabbeld). Het is misschien aardig om Hanlo, die ook tot de vijftigers wordt gerekend even aan het woord te laten, zijn reactie op Schierbeek.

Schierbeek: ‘Je moet de wereld voor een doedelzak aanzien, voor je er op spelen kunt. Je moet bij wijze van spreken stapelgek worden van intelligentie om dan met de zwaai van een arm, als de sprong van een vis uit een spiegelglad meer, lucht te happen, lucht te worden, en een vliegende vogel van éénheid.’ Hanlo: ‘Wat heb ik er aan lucht te worden; is lucht te zijn meer waard dan ik te zijn? Laat de lucht maar proberen mij te worden!’

Schierbeek: ‘Alleen maar als de discriminerende functie en dus de fictie van ‘het ik’ is opgeheven, is men teruggekeerd tot ‘de elementen die ons vormden’, waarvoor wij geen andere uitdrukking konden vinden dan ‘het ik’. In een sutra lezen wij: ‘het is een groep elementen die samenkomt en dit lichaam vormt’ en de Zenmeester Ma-tsu commentarieert hier als volgt op verder: ‘Als het ontstaat, ontstaan deze elementen. Als het sterft, sterven deze elementen. Maar zeg dan niet: ‘Ik ontsta’, of ‘ik sterf’. Hanlo: ‘m.i. is het juist andersom: de elementen waren er al en ze sterven niet, maar ik ontsta en sterf.’

Zo zijn er meer notities. Hanlo vat het boek zo samen: ‘ik zie het Zen-buddhisme als een onschuldige bezigheid, die zoals alle andere onschuldige bezigheden, tot een zekere vrede leidt. J.H. Verder kan ik - wat de filosofie ervan betreft - waardering hebben voor het besef van betrekkelijkheid, dat erin tot uiting komt. Wat filosofie betreft heb ik meer waardering voor formulerende, rationele filosofen (ook Zen is overigens rationeel, het onderscheidt tussen rede en intuitie is eigenlijk onzin. En ik blijf de paradox een verbloemde nederlaag vinden.’ Het werk van Schierbeek ook een onschuldige bezigheid? Hij vermaakt een gebeurtenis tot een ervaring, zoals iedereen. Maar dan begint het pas. Iets maken, schreef ik, daar zou het Schierbeek om gaan. Maar dat maken is nooit onbepaald, hoe zou het kunnen. Door het woud van associaties en toespelingen, simpele gedichten en stellingen kan ons iets ontgaan. Is hij droevig of vrolijk?, dichtte Lucebert

[p. 11]

over ‘Iwosyg’ zonder daarbij overigens waarschijnlijk aan Schierbeek te denken. Het zijn die twee schijnbaar tegengestelde stemmingen, die Schierbeek steeds weer met elkaar probeert te verzoenen, of hij zijn teksten daarvoor nu op eigen ervaringen of die van anderen baseert. Is hij droevig of vrolijk... Zijn positie van waarnemer en betrokkene heeft hij misschien het duidelijkst in een kort gedicht uit De deur weergegeven:

vogel zingt
tak breekt
vogel valt
vogel vliegt
vogel zingt

Schilderij van Bert Schierbeek, gemaakt voor zijn 60ste verjaardag door Mercedes Engemann / foto: Anthony Akerman.