Bzzlletin. Jaargang 7

[p. 3]

[Nummer 58]

Fragmenten uit Bert Schierbeek en het onbegrensde
Siem Bakker & Jan Stassen^*

1. Boekelo

Op zijn elfde jaar werd ‘Bertie, mien jong’ te onhandelbaar voor zijn grootmoeder. Corrie, ‘de meid die de ouvrouw hielp en het kind van stonde af begeleidde’, was ondertussen getrouwd.¹ Zo ging hij van Beerta naar Boekelo, waar hij onder de hoede van zijn vader kwam. Het eerste jaar zat hij ook nog bij zijn vader in de klas, ‘wat niet aan te bevelen is, omdat je van alles wat er gebeurt de schuld kreeg, want mijn vader (“hoofd van school”) wenste mij niet voor te trekken’.² Hij trof in zijn vader een nieuwe meester Bron, bepaald niet vergevingsgezind:

‘Oma echter zei: ga naar de meester
en vraag vergiffenis
ik deed dat
hij gaf het niet
en meester Fokkens niet
(hoewel later wel)
en meester Stijkel niet
en vrouw Bos niet
(maar dat gaf niet)
meester Veenstra niet
en misschien juffrouw Veenstra ook niet
en mijn vader niet die meester was
en alle meesters met elkaar
nooit niet’ (Weerwerk, p. 106)

Veel milder beschrijft Bert Schierbeek zijn vader in Een grote dorst. Daar geen schoolmeester, maar een gewone, oudere man, die brieven schrijft aan zijn zoon, waarin deze zich wél in zijn vader kan herkennen. Nog algemener gezegd: ‘Dit doodgewone: oude mensen met ouderdomskwalen en ouderdomsgenoegens ineens opduikend tussen bekommeringen omtrent de wereld en het menselijk bestaan laat de mildheid zien in de ironie waarop Een grote dorst gebaseerd is. Bert Schierbeek kan sarcastisch zijn, hij kan sommige verschijnselen en sommige personen in verband daarmee haten, en dat ook duidelijk uitspreken, maar hij is de mens, van wie hij een der vertegenwoordigers is, ondanks alles genegen. Zijn ik-boeken zijn wij-boeken.’³

‘het is hier na enkele dagen heerlijke zon
heel slecht weer
veel regen en wind
net herfst
de kachel moet weer aangelegd worden
(we zijn ook nog naar een

bejaardenmiddag geweest

welke verzorgd wordt door de muziek en

gymnastiekverenigingen

We hebben genoten en heel wat oude

bekenden gesproken)

Straks gaan we weer naar enschede
jan haalt ons op
zo snellen de dagen voorbij
schrijft mijn vader en zegt:
ben druk met de bloemen en de tuin
heb een beetje spit opgelopen
moeder heeft wat pijn in haar arm
heeft er weinig kracht meer in
(...)
onze wereld ziet er op 't ogenblik
weer (eens) slecht uit, spannende
zenuwslopende tijden, vooral voor Israel...
ik eindig...’ (Een grote dorst, p. 183-184)

Het was moeilijk wennen voor de jongen in het nieuwe gezin, met een hem vreemde moeder en ook nog een vijf jaar jonger zusje.⁴ Het huis stond hem niet aan, het boezemde hem angst in:

‘'s nachts in die huizen
veranderde de adem in ijs
als 't winter was en liepen
's zomers de ratten door je dromen
maar heel vroeg in de ochtend
net drie pannekoeken achter de kiezen
stond dan het landschap totaal verstild
in ijzel en was er maar even wind
kraakte de hele wereld
als een krekel’ (Weerwerk, p. 107-108)

Wel voelde hij zich thuis in het landschap rond dit andere dorp, ‘een soort textiel en zout kolonie’.⁵ Temidden van de Koninklijke Zout en Van Heek, Nijverdal en Schuttersveld, stuk voor stuk goed voor versleten generaties arbeiders, liep daar ergens een vrijgevochten jongetje rond, waarvan iedereen in het dorp wist, dat hij ‘zonder broek spiernaakt vies en vuil had gespeeld bij de boortorens en met Bouke die

* Siem Bakker & Jan Stassen, “Bert Schierbeek en het onbegrensde”. Een inleidende studie over de experimentele romans van Bert Schierbeek, met een bibliografisch overzicht, samengesteld door Aldert Walrecht en Aloys van den Berk, De Bezige Bij, Amsterdam (verschijnt in 1979).

1 ‘De derde persoon’, Amsterdam, Meulenhoff, 1967², p. 38

2 ‘Chronologie’, in: Bert Schierbeek, ‘Het dier heeft een mens getekend’. Een keuze, Amsterdam, De Bezige Bij, 1973, p. 107.

3 Jos Panhuijsen, ‘Een grote dorst. Nieuw tijdbeeld van Bert Schierbeek’, in: ‘Het Binnenhof’, 9.11.1968.

4 ‘Chronologie’, p. 107.

5 ‘Weerwerk’, p. 38.

[p. 4]

niet goed bij zijn hoofd was’.⁶ In De derde persoon vinden we deze Boekelose jaren bijeengedrongen terug:

‘Oons Gerard is helemaal doof van de ratel
textiel binnen de muren der hitte de stoom van
het zweet de kolen het hart en het bloed dat
zwart in de aderen staat op 't schuttersveld op
't lansink de bleekerij in 't stomen en verven
en 't machinale gekerm van ijzer en staal tot
de draad is het kleed van een ander maar de
kinderen hangen de fret uit binnen de holen
hei der konijnen binnen de gemoedelijke
das van de werkende afgunst van ieder op ieder
maar ook wel verzorgd door de vader en moeder
van de moeder de nieuwe’⁷

In zulke autobiografische fragmenten heeft een enkele criticus een invalshoek gevonden om verder in de niet gemakkelijke, experimentele boeken van Schierbeek door te dringen. Zo'n criticus was Jos Panhuijsen, die het zojuist geciteerde fragment in zijn recensie heeft verwerkt, evenals de passage hierboven uit Een grote dorst.⁸ Fragmenten die er op deze manier uitspringen, bieden echter ook de aanknopingspunten voor een ander niveau binnen het betreffende boek. Want Schierbeek geeft ook ‘tijdsbeelden’ - het autobiografische wordt voortdurend verwisseld voor het bovenpersoonlijke, het universele, of zoals Panhuijsen het zegt: ‘Men zou (De derde persoon) ook Elckerlyc hebben kunnen noemen, het gaat over een kind op deze aarde, ieder kind zeiden we al, het gaat over het ogenblik waarin het kind ieder ogenblik leeft, maar dat ogenblik staat in verband met het verleden van heel de aarde en het staat in verband met heel de verwachting van heel de aarde’.⁹ Is de lezer eenmaal gewend aan de verwisseling of vermenging van individuele en universele perspectieven, door een heel boek maar ook door kleine fragmenten heen, dan zal hij deze als de rode draad beschouwen en niet meer gehinderd worden door het ontbreken van het traditionele verhaalpatroon.

Laten we nog even de zwerver in Schierbeek volgen. Niet nieuw in Boekelo waren voor hem de vele dieren om hem heen: ‘patrijzen in de bossen en hazen konijnen korhoenders eekhoorns mezen en mussen en soms een hert dat héél even stil stond.’¹⁰ De boortorens van de Koninklijke Zout gaven de nieuwe omgeving een avontuurlijke aanblik, maakten de bodem even mysterieus als de later door hem beschreven prehistorische verblijfplaatsen van de mens:

‘komt er de voortijd voorbij
en zie je dat er sedert de vroegste tijden de
meest oermenselijke rassen hebben geleefd
(nietwaar waar het hol klonk in Boekelo
dacht je onmiddellijk aan een verzonken meer
of de kelders van een zéér oud kasteel)
op andere plaatsen had de oermens krassen nagebootst
afkomstig van holenberen en ook met zijn nagels
lijnen kringen en omtrekken van figuren getekend

Ook hier schuift hij - in een tussenzinnetje - zijn persoonlijke beleving van een landschap uit zijn jeugd tussen ervaringen die de jeugd van de hele mensheid aangaan.¹¹

Nieuw waren in ieder geval de meisjes van Boekelo. Hij liet er zijn huiswerk graag voor schieten: ‘Maar alles ging goed tot het gymnasium, zeg maar de derde klas. Ik volop in de puberteit, liever lezen, met meisjes fietsen dan leren. En leren daar ging het om! Daarvoor zat je op zo'n school. En hoewel mijn ouders natuurlijk het beste met mij voor hadden, had ik over dat beste een ander idee gekregen, dat, zoals het hoort, groeide tegen de verdrukking in.’¹² En daarmee zitten we midden in zijn middelbare-schooltijd, die allesbehalve schools verliep. Hij blonk uit in liefde voor muziek en literatuur, de rest kon hem gestolen worden: ‘die sfeer is me nog even onsympathiek als toen. Als ik daar n.l. iets heb geleerd dan is het wel dit: hoe het beslist niet moet in de zaken van geest en cultuur.’¹³ Hij vond al gauw een plaatsje in het schoolorkest ‘onder leiding van de Kolhy, onze leraar frans. Ik speelde daarin de tweede viool. Hij was een enthousiast dirigent, groot muziekliefhebber en -kenner. Van de weeromstuit speelde ik uren per dag viool, in een leeg lokaal in de school van mijn vader. Muziek werd mijn grote liefhebberij. Vandaar misschien dat er zoveel muziek in mijn boeken zit en de klank van het woord voor mij van grote betekenis werd, niet alleen om de klank maar ook omdat de klank de betekenis van het woord medebepaalt. Met de muziek

6 ‘Weerwerk’, p. 110.

7 ‘De derde persoon’, p. 98.

8 Jos Panhuijsen, in: ‘Het Binnenhof’, 9.11.1968 (‘Een grote dorst’, p. 183-184).

9 Jos Panhuijsen, in: ‘Het Binnenhof’, 7.7.1956.

10 ‘Weerwerk’, p. 110.

11 ‘Weerwerk’, p. 122-123.

12 ‘Chronologie’, p. 108.

13 W.L.M.E. van Leeuwen, ‘Avonden op Drienerwolde’, J.M. Meulenhoff, Amsterdam, 1966, p. 324.

[p. 5]

ging het goed, maar ik zakte voor het eindexamen, dat ik in mei 1940 deed.’¹⁴ Het laatste kan zeker niet gelegen hebben aan zijn leraar Nederlands, de Forum-kenner W.L.M.E. van Leeuwen, een enthousiaste leraar, ‘die gooide de middeleeuwen opzij als er een boek van Slauerhoff was uitgekomen.’¹⁵ Van Leeuwen bracht hem in aanraking met het werk van Ter Braak, Du Perron, Slauerhoff, Roland Holst, Bloem, Nijhoff, Marsman en ook van de al wat oudere Leopold. ‘Doorslaggevend was echter de kennismaking met het werk van Nietzsche en later Dostojewski. Mijn ouders die nog even gedacht hadden, omdat ik zoveel las, dat ik misschien maar dominee moest worden, merkten al gauw dat door de lektuur, vooral van Nietzsche, de laatste hoop de bodem werd ingeslagen. Dat merkte de dominee bij wie ik op katechisatie ging ook en hij raakte daarover zeer ontstemd, zodat ik maar voorgoed, echter zonder wrok, afscheid van hem nam. Afscheid van domineesland, zou je kunnen zeggen.’¹⁶

Hij maakte in die tijd ook zijn eerste gedichten, ‘versjes in de stijl van Slauerhoff en de anderen’.¹⁷

Twee jaar lang volgde hij de facultatieve lessen in Hebreeuws (in verband met zijn aanstaande beroep van dominee). Met een tien voor Nederlands en negens voor de moderne talen, maar onvoldoendes voor Latijn en Grieks, verliet hij het gymnasium te Enschede. Het contact met Van Leeuwen zou blijven, in persoonlijke bezoeken en in brieven. Bert Schierbeek beschouwde hem als een critisch volger van zijn eerste schreden op het schrijverspad. Uit aantekeningen van Van Leeuwen komt een beeld van zo'n les Nederlands naar voren: ‘Ik denk aan die tijd dat hij in zo'n kleine gymnasiumklas van 5 of 6 leerlingen in Enschede zat en ik hun opstellen besprak: ‘Ja Bert, 't is geloof ik eigenlijk wel goed, maar ik snap er niets van.’¹⁸ Het is een aantekening naar aanleiding van een ontmoeting met Schierbeek en diens oude schoolvriend Frits Dalenoord. Tot de vriendenkring behoorde ook een zoon van de Enschedese textielfabrikant Van Heek: ‘Ik ging met een Van Heek op school en als ik thuis bij zijn vader ging eten - dat was Ebs van Heek - legde ik aan tafel Marx uit. Van de andere kant namen zij mij mee naar de Matthäus Passion’.¹⁹

Na het mislukte eindexamen volgde hij lessen op het avondlyceum en slaagde meteen in 1941 voor het staatsexamen. ‘Toen geloofde ik het eigenlijk wel. We waren bezet, de oorlog zou doorslaggevend worden voor mijn toekomst. Ik ben Boekelo en Enschede ontvlucht en naar Amsterdam gegaan.’²⁰

14 ‘Chronologie’, p. 108.

15 Ischa Meijer, ‘Kunst? Psjt! Weg!’, in: ‘Haagse Post’, 13.4.1971.

16 ‘Chronologie’, p. 108.

17 Rico Bulthuis, ‘De heldere geheimtaal van Bert Schierbeek’, in ‘Rotterdamsch Nieuwsblad’, 21.6.1973.

18 P.P.J. van Caspel, ‘Experimenten op experimentelen’, Uitgeversmaatschappij Holland, Amsterdam, 1955 p. 17; W.L.M.E. van Leeuwen, ‘Avonden op Drienerwolde’, p. 323.

19 Martin Ruyter, ‘Je handhaven tegenover dat graf’, in: ‘De Volkskrant’, 4.7.1968.

20 ‘Chronologie’, p. 109.

2. De andere namen en De derde persoon

Schierbeek heeft Het boek ik wel aangeduid als ‘de kiemcel van mijn latere boeken tot en met Het kind der tienduizenden’¹. Dat is, zeker naar thematiek geoordeeld, waar. Het onderwerp van Schierbeek in De andere namen en De derde persoon is dat van Het boek ik: een wereld die aan de bekrompenheid en kortzichtigheid van eenzijdige visies ten onder gaat, afgezet tegen en doorsneden door een persoonlijke ontwikkeling (de autobiografische lijn), wat enerzijds aangeeft hoe deze eenzijdige visies ook op Schierbeek hun amputerende werking uitoefenen, anderzijds hoe de ik-figuur aan deze bekrompenheid wil ontkomen: door het incorporeren van alle aardse tegenstellingen, door een volstromen - of, zo men wil, een leeg worden - van de psyche, door het opgaan van het ego in de stroom van Het Leven: de Ofri.

Al in de typografie van De andere namen is deze ‘inhoud’ terug te vinden. Het boek begint met een volledig zwarte bladzijde en eindigt in een volledig rode. Men zal zich de ‘rode ofri’ uit hoofdstuk 9 van Het boek ik herinneren: rood overspant de tegenstelling tussen liefde en bloed (of pijn). De andere namen beschrijft dan de verandering van een zwarte, dode, voorzichtige, door hokjes bepaalde ervaringswereld in een rood gekleurd, alomvattend, vitalistisch avontuur.

Deze verandering wordt soms onpersoonlijk, ‘filosofisch’, bepleit in tekstgedeelten van beschouwende aard. Het zwarte, bekrompen leven vinden we dan terug bij opmerkingen als: ‘en daarom is de samenleving een kerker die de ruimte een vat geeft om in te wonen met wanden ondoorzichtig’², met ‘grote vermoeidheden binnen het materiaal die zich onzichtbaar ophopen tot de scheiding der delen’³. Terwijl een ‘rood leven’ stoelt op ‘een mensenhart waarvan de beweging de essentie is’⁴, op een opgaan in de ofri-rivier, die ‘enkel

1 Jaap Harten in gesprek met Bert Schierbeek: ‘Kunst is geen confectie’, in: ‘Het Vaderland’ 10.10.1964. Schierbeek gaat hierbij terecht uit van de gepubliceerde romans. Binnen onze studie heeft eerder ‘Het Boek le Cocq’ de functie van kiemcel.

2 p. 15.

3 p. 148.

4 p. 23.

[p. 6]

stroom’ is⁵.

Evenals in Het boek ik, wordt deze thematiek ook uitgewerkt aan de hand van autobiografische gegevens. De andere namen herbergt een schat aan anecdotes uit Schierbeeks leven rond '50. Zonder deze hier allemaal na te trekken⁶, kan men zeggen dat de zwarte wereld van ontbinding op autobiografisch niveau vooral terugkomt in een vaak maar vaag⁷ beschreven ongelukkige liefdesaffaire⁸. Wanneer de partners inzien dat deze verhouding hen maakt tot anderen dan zichzelf⁹, volgt een scheiding⁸. Deze afgebroken liefde is de directe aanleiding¹⁰ tot de meest ‘rode’ gebeurtenis uit het boek, een reis naar Spanje. ‘Rood’ is deze reis om twee redenen. In de eerste plaats omdat reizen eigenlijk zonder meer een voortdurende verandering, een ‘opgenomen zijn in de stroom’, impliceert¹¹. ‘Rood’ in de tweede plaats, dankzij de mentaliteit van het Spaanse volk; een volk dat ‘lacht en ongelukkig blijft’¹², een volk waarin de tegenstellingen van dit leven nog vanzelfsprekend samengaan ¹³. Veel van de in De andere namen beschreven Spaanse ervaringen, zijn óók te vinden in Op reis door Spanje, een reisgids die Schierbeek naar aanleiding van deze reis samenstelde.¹⁴

Het opvallendste uiterlijke kenmerk van De derde persoon is het gebruik van drie verschillende kleuren papier. De pagina's 1 t/m 24 zijn gedrukt op grijs papier, de pagina's 25 t/m 104 op wit, de pagina's 105 t/m 171 op blauw. Het is gerechtvaardigd om hier van drie hoofdstukken te spreken, omdat met de kleur ook de inhoud van het boek verspringt, zoals hierna zal blijken.

Het belangrijkste beeld in De derde persoon is dat van het kind als volmaakte levensfase. Als kind is de mens nog dicht bij de stroom van het steeds opnieuw ontkiemend leven; de kinderen ‘kennen de oorsprong en hoe het verder gaat / dat wil zeggen: steeds opnieuw uit de navel der aarde’¹⁵, of ‘wie is gelukkig (...) als alles voorbijgaat / dat is de stroom, zei het kind’¹⁶. Verder is het kind natuurlijk het product van de éénwording van man en vrouw. Het in elkaar opgaan der tegendelen, de volmaaktheid, waaruit het kind voortkomt, is het onderwerp van het eerste, grijze, gedeelte van De derde persoon. Schierbeek zelf zegt over dat gedeelte: ‘Het is je reinste erotiek, zonder een onvertogen woord, alleen aangegeven door een ritmies gebruik van woorden. Het is een verbale paring en verwoorde geboorte’¹⁷.

Na deze geboorte begint het witte gedeelte, dat Schierbeeks jeugd bestrijkt: de gelukkige jaren in Beerta en de minder conflictloze situatie in Boekelo, zoals we die al eerder hebben leren kennen. Het kind Schierbeek antwoordt op het pleidooi van zijn vader voor een nette baan met het dubbelzinnige ‘ik wil niets worden’¹⁸.

Het blauwe gedeelte beschrijft de tijd waarin De derde persoon geschreven werd, de jaren na '50. Schierbeek correspondeert met Koos Schuur die naar Australië emigreerde.¹⁹ Hij heeft een nieuwe geliefde gevonden.²⁰ Dialogen met deze geliefde vormen een belangrijk deel van het hoofdstuk.

Opvallend in het blauwe deel is, dat Schierbeek zich nog steeds ‘het kind’ of ‘de jongen’ noemt. Of misschien kunnen we in plaats van ‘nog steeds’ beter zeggen ‘opnieuw’, want ‘het kind mist en weervindt’, ‘het geloof in het diepzeebeeld van de moeder der aarde’²¹. Tussen dat missen en weervinden lag een lange

5 ‘ik / waardoor de Ofri stroomt / zij heeft versnellingen en verval / zij staat soms droog in dreigende bedding / zij vernielt banjirmatig de weg en de brug / zij is er nooit bij / zij doet het zelf / zij is enkel stroom’ p. 139. ‘ofri’ verder o.a. op p. 137, 138, 140, 153, 156, 206.

6 Hoewel we niet kunnen nalaten om te wijzen op de gesprekken met Lucebert op p. 174-175, ‘een vriend’, die dagelijks verzen schrijft: ‘we schrijven elkaar namen / analphabetische’, ‘we bezingen dezelfde jungle en gebruiken quadruppels en triangels’.

7 O.a.: ‘en als ik zeg het was een vrouw van wie dit al geschreven werd (...) wat dan’ (p. 8). Of: ‘ik met dit beeld in mijn handen dat van mij weg wil als de geliefde’ (p. 195).

8 ‘wat er op volgde was een gewone burenruzie binnen je hart op de trap van je huis’ (...) ‘twee christenhonden in het ruim van je hart een slaande jaloezie op de weg / tot de ingang / een vreemde usurpator in de delta die Hyksos heette / er is van die dag aan een nieuwe stal opgericht / veel werd er schoongeveegd boven honende buren’ (...) ‘er stond nog éénmaal een dorre bank in een guur park / en daarop wij / ieder alleen / met een reis tussen ons in / ik ging weg / ik trok de volgende dag een spoor van vier wielen over Gent naar Gisors’ (p. 53-54).

9 ‘wat anderen bouwden wij / een werk van jaren / te vermoeid om te behouden’ (p. 65).

8 ‘wat er op volgde was een gewone burenruzie binnen je hart op de trap van je huis’ (...) ‘twee christenhonden in het ruim van je hart een slaande jaloezie op de weg / tot de ingang / een vreemde usurpator in de delta die Hyksos heette / er is van die dag aan een nieuwe stal opgericht / veel werd er schoongeveegd boven honende buren’ (...) ‘er stond nog éénmaal een dorre bank in een guur park / en daarop wij / ieder alleen / met een reis tussen ons in / ik ging weg / ik trok de volgende dag een spoor van vier wielen over Gent naar Gisors’ (p. 53-54).

10 ‘ik reis om iemand uit me weg te krijgen, zei de man’ (p. 98).

11 ‘wat reizen open gooien binnen het graf van een wereld is met geen woorden te zeggen...’ (p. 159). Of: ‘zie, want men moet veel reizen zei mij een man (...) men moet veel reizen herhaalde hij omdat er soms van die ontzettende dingen gebeuren binnen de menselijke geest (...) en zo is de trein mij langzaam tot een moederschoot geworden’ (p. 87).

12 ‘het volk lachte / ja het volk lacht en is niet gelukkig en lacht en blijft ongelukkig / ieder volk van mensen moet lachen en ongelukkig zijn’ (p. 116).

13 Vergelijk bijv. de vanzelfsprekendheid waarmee Carmen een affaire van één nacht afdoet: ‘es la vida’ (p. 165-166). Typografisch valt dit gedeelte op door de weggevallen paginering, nodig om die nacht op één pagina te kunnen afdrukken, en door de balk in de marge.

14 Bijv. een nacht bij Vicente Garcia op een bergpas in de Pyreneeën. In ‘De andere namen’, p. 167, in ‘Op reis door Spanje’, p. 55. Of een zigeunerin die Schierbeek de hand leest in ‘De andere namen’, p. 128, in ‘Op reis door Spanje’, p. 91-92.

15 p. 84.

16 p. 124.

17 Bert Schierbeek in gesprek met John Vandenbergh: ‘Bomen’ in: ‘Het dier heeft een mens getekend’, 1963², p. 133.

18 ‘een beroepsstand wordt opgericht en besproken (...) ik wil niets worden, herhaalt het kind’, p. 77.

19 ‘wat ook koos mij schreef uit Australië’ (p. 119) of ‘ik ben een dichter schreef Koos en hier ben ik de dykefingered poet’ (p. 121).

20 ‘maar in deze vrouw, schreef ik hem, die ik nu ken en warm ook daarin woont een groot land en de geschiedenis der wereld is de huid van haar opperhuid...’ (p. 122).

21 p. 170.

[p. 7]

weg blijkens: ‘stil met vaste ondertoon van begeren gaat zo'n jongen de lange weg van het water en erkent zijn element en het principe van zijn geboorte en vraagt ontslag aan de tredmolens en zet sterke hoge bomen op om wind te vangen, buigt niet maar leest de krankzinnige boeken der bevrijding...’²².

Zoals hiervoor al voor beide hier besproken boeken werd opgemerkt, wordt ook De derde persoon gekenmerkt door een afwisseling in autobiografisch en algemeen schrijven. In het grijze deel is er natuurlijk nauwelijks sprake van autobiografische gegevens, maar de overige twee delen zijn daarop wèl gebouwd. Ook in die twee delen echter vindt men voortdurend zinsneden die de gedachte uitdrukken, dat het hier beschreven proces een vast gegeven is binnen een mensenleven. ‘Komisch bewogen is het verhaal van ouders en kinderen’²³ of, ‘wat er leeft is het leven van allen / wat er sterft is de dood van ieder’.²⁴ Het kind Schierbeek wordt dan tot ‘kind der tienduizenden’, ‘tot derde persoon voor allen’.

22 p. 117.

23 p. 86.

24 p. 32.

3. Nogmaals De andere namen

Het boek ik heeft een bekende klank gekregen in de literatuurgeschiedenis, maar dat sluit niet uit, dat de tweede experimentele roman, De andere namen, wat de vormgeving aangaat beter geslaagd is. Anders gezegd: de compositie van zowel De andere namen als van De derde persoon maakt een meer gedisciplineerde indruk dan die van Het boek ik. Wel is daarvoor nog enige toelichting nodig, want Het boek ik heeft immers een indeling in hoofdstukken en een van Hamilcar tot Ofri op het nulpunt afgestemde cyclische structuur. Bovendien noemt Schierbeek Het boek ik een reisgids, wat ook al niet op een chaos duidt. Maar bij De andere namen lijkt het alsof hij zich voor het eerst het samenrapende karakter van zijn schrijven realiseert. Hij wil in korte blokken bij elkaar houden, wat hij tijdens de voorbereiding heeft verzameld. Die voorbereiding is namelijk ingrijpend anders geweest. Het boek ik wekt de indruk van woord naar woord, van zin naar zin associatief (aaneen) geschreven te zijn, waaruit een eindeloze stroom van woorden resulteerde. In De andere namen blijft Schierbeek telkens duidelijk bij één onderwerp: ‘In die tijd schreef ik op losse blaadjes elk gesprek dat ik hoorde, alle woorden, die ik tegenkwam, bewaarde ik knipsels uit de krant, reisde ik door Spanje en noteerde wat ik zag langs de weg, op terrassen, alle gesprekken en vormen van leven. Dat is allemaal terug te vinden in het boek. Geordend op een ritme dat bepaald werd door “de adem der mensen”, die wij gemeen hebben. Alles keurig, typografisch ingedeeld, om het geheel overzichtelijk te maken.’¹

Verhelderend is ook wat Schierbeek over het muzikale aspect van De andere namen heeft gezegd: ‘Het is een bewustere aanpak. En uit die aanpak resulteert ook (behalve een koelere toon en een reorganisatie van het ‘ik’. schr.) de vorm. Ik noem het gemakshalve altijd de cantatevorm. Het boek opent met een lyrische inleiding, waarin vrij nauwkeurig de inhoud van het boek wordt aangekondigd. Er loopt een beeldend recitatief doorheen, beeldend, omdat de mens, zoals Hölderlin zegt, ‘in figuren denkt’.²

De kleuren, de illustraties en de typografie ondersteunen de aldus ontstane lyrische, verhalende en beschouwende blokken, waarbinnen zich weer monologen en dialogen aftekenen. Karakteristiek is het tussen pagina 92 (volkomen zwart) en pagina 96 (geheel met zwarte stippen gevuld) ingeklemde blok. Op de pagina's 93 en 94 staat een gedeeltelijk in dialoogvorm opgezet afgerond kort verhaal over de totstandkoming van een moderne buitenwijk in Amerika. In het daarop volgende tekstgedeelte (p. 94-95) wordt uitgewijd over de wijze waarop de mens, door alle tijden heen, vorm geeft aan zijn wereld. Behalve zulke grotendeels verhalende eenheden zijn er ook - steeds globaal op te vatten - beschouwende en lyrische blokken, die uit weer kleinere eenheden zijn samengesteld. Zo overweegt Schierbeek, in volzinnen, bijvoorbeeld hoe onze kennis van het heelal is gegroeid (p. 77-78) en kiest hij voor een lyrisch ‘blokje’, als hij met gemengde gevoelens terugdenkt aan een vroegere liefde (p. 13). Om met Schierbeek te spreken: ‘het zijn breed uitwaaierende lyrische teksten, die zich dan weer verdichten tot anecdotes en andersom. Het was de muziek, bijvoorbeeld de Matthäuspassion van Bach, die me de open structuur als model gaf voor De andere namen.’³ Het gegeven van de muzikale open structuur bracht vertaler Charles McGeehan er zelfs toe om alle experimentele romans van Schierbeek als ‘compositional novels’ te omschrijven.⁴

Als we zoeken naar een soortgelijke aanpak (een open structuur) in de literatuur, komen we, hoe verrassend dat ook klinken mag na alles wat al bij Het boek ik over vormgeving en achtergronden is gezegd, terecht bij bijvoorbeeld Gargantua en Pantagruel van François

1 ‘Bomen’, een gesprek tussen John Vandenbergh en Bert Schierbeek, in: ‘Het dier heeft een mens getekend’ 1963², p. 129-130.

2 ‘Bomen’, p. 129
Recitatief: ‘een gezongen episode in opera, oratorium en passie, van overwegend verhalend karakter, waarbij de uitbeelding van de tekst belangrijker is dan de muzikale vorm’ (Casper Höweler, ‘XYZ der muzie’, W. de Haan, Bussum, 1971¹⁷.

3 Bert Schierbeek in een gesprek met Siem Bakker en Jan Stassen, 9.2.1978.

4 Bert Schierbeek, ‘Shapes of the voice’, Boston, 1977, p. 298.

[p. 8]

Rabelais (1483?-1553). Een korte schets van de schrijver van ‘Frankrijks meest gevierde en verketterde roman’ maakt snel duidelijk, dat Rabelais en Schierbeek naar karakter en schrijfstijl twee handen op één buik zijn. ‘Rabelais is een schrijver van een encyclopedische veelwetendheid, een vermetel satiricus, een uitbundig bespotter van menselijke dwaasheden, een groot stijlkunstenaar. Hij heeft alles geweten wat er in zijn tijd te weten viel van theologie, rechtsgeleerdheid, wijsbegeerte, geneeskunde - om slechts díé te noemen - en hij heeft zijn geweldige kennis door zijn verhalen gestrooid, met de lachende mildheid die ook zijn helden kenmerkt. (...) Hij stort zijn spot uit over al wat verstard is in vormelijkheid, over godsdienstig zowel als juridies ritueel, en over de zotte mensekinderen die een rol spelen in de grote komedie dezer aarde: disputerende geestelijken van de Sorbonne, chicanerende advokaten, rechters die van de dobbelstenen hun vonnis laten afhangen, ijdele, naar oorlogsroem jagende vorsten. (...) Al de geleerdheid (van de Renaissance) heeft hij door zijn werk geweven, met duizenden griekse en latijnse, theologiese en mediese namen, en honderden toespelingen op gebeurtenissen uit mythologie en oude historie. (...) Rabelais houdt van paradoxen, en zijn ongebreidelde fantasie weet er een kleurig woordenspel van te maken.’⁵

Rabelais kon van alles kwijt binnen zijn vijf boeken⁶, die uit een immense reeks van korte tot zeer korte hoofdstukjes zijn samengesteld. Voortdurend wisselen anecdotes, gedichten, opsommingen en dialogen elkaar af. En toch wordt regelmatig de draad van het verhaal weer opgepakt.

De andere namen bevat de aanzet tot de collage-techniek van Een grote dorst en Inspraak. De vormgeving is in De andere namen veel bewuster nagestreefd dan in Het boek ik. Er is alle reden om de experimentele romans van Schierbeek thematisch te onderscheiden in autobiografische, mythologische en collectieve. Zo gezien vormen Het boek ik, De andere namen en De derde persoon een autobiografische trilogie. Wanneer we vooral letten op verschuivingen in de vormgeving, dan constateren we grote verschillen tussen Het boek ik en alle experimentele romans erna, te beginnen met De andere namen.

5 P. Valkhoff, ‘Inleiding’, in: François Rabelais, ‘Gargantua en Pantagruel’, vermeldend hun onwaardeerbare heldhaftigheden en hoogwijze woorden mitsgaders de tallooze boeverijen van Panurg die nooit wist of hij trouwen dorst. Uit het Fransch vertaald door J.A. Sandfort. A.G. Schoonderbeek, Laren 1931, p. 5-8) Zie ook: ‘Levensbericht van Rabelais’, in: Gargantua en Pantagruel, Tweede deel, Boek IV & V, p. 373.

6 Schierbeek bracht zelf Rabelais ter sprake in het hierboven vermelde gesprek op 9.2.1978.