Bzzlletin. Jaargang 6

[p. 65]

Duitse kroniek
Andre Matthijsse

Vechten. Vluchten. Van Duitsland wisselen. De geschiedenis van het na-oorlogse Duitsland in poëzie. Twee bundels: Alle Türen offen van Peter-Paul Zahl, Landwechsel van Reinhard Bernhof. Twee Duitse mogelijkheden. Twee problemen.

Peter-Paul Zahl werd in 1944 in Freiburg geboren. In 1953 kwam hij met zijn ouders en grootouders naar de Bondsrepubliek. Zijn vader, jurist en uitgever van kinderboeken, kon in de DDR niet werken zoals hij wilde, dacht dat in de BRD wel te kunnen; de oorlogsinvalide vergiste zich. Peter-Paul wordt drukker en wil niet in militaire dienst. Berlijn was voor zulke jongens de enige vrijplaats. Zahl ‘vlucht’ naar Berlijn, trouwt met een jeugdvriendinnetje (Urte) en begint met financiële steun van haar ouders een offset-drukkerij. In de jaren zestig wordt hij in toenemende mate door de politie bezocht, gecontroleerd, achterna gezeten. Het drukken van een affiche (een bloem, waarvan het hart een handgranaat is, de bloemblaadjes patronen met daartussen de namen van vrijheidsbewegingen als Vietcong, FNL, Tupamaros en Frelimo, eronder: ‘Vrijheid voor alle gevangenen’) levert hem een half jaar voorwaardelijk op. Peter-Paul Zahl publiceert zijn eerste roman. Von einem der auszog Geld zu verdienen (1970), door de pop-art beïnvloed sociaal-kritisch proza over de lethargie van de werkende jongeren. In de jaren zeventig gaat het mis. Urte wordt zenuwziek, lijdt aan achtervolgingswaanzin, ziet overal de geheime dienst. In 1972 wil Peter-Paul Zahl in Düsseldorf een auto huren. Hij heeft een vervalst rijbewijs. De garage vertrouwt het niet, tipt de politie. Als Zahl later de auto komt halen, is de politie er ook. Zahl trekt een pistool en slaat daar één agent mee neer. Vlucht. De agenten lossen waarschuwingsschoten. Zahl schiet terug, één agent wordt levensgevaarlijk verwond. Zahl wordt gearresteerd. In 1974 wordt hij tot vier jaar veroordeeld. De openbare aanklager gaat in hoger beroep. Het gerechtshof verklaart het vonnis nietig en verwijst de zaak terug naar de rechtbank in Düsseldorf, waar (dezelfde) zaak opnieuw in behandeling wordt genomen. Ditmaal luidt het vonnis vijftien jaar.

Peter-Paul Zahl zit in de gevangenis. Hij schrijft gedichten, kort proza, publiceert artikelen in tijdschriften. De poëziebundel Alle Türen offen is vooral een reflectie op dat bestaan. En op het bestaan ‘buiten’, dat hij kritiseert, met cynische humor op de korrel neemt.

In namen des volkes

am 24. mai 1974
verurteilte mich
das volk
- drei richter
und sechs geschworene -
zu vier jahren
freiheitsentzug

am 12. märz 1976
verurteilte mich
in gleicher sache
das volk
- drie richter
and zwei geschworene -

zu fünfzehn jahren
freiheisentzug

ich meine
das sollen die völker
unter sich ausmachen

and mich
da
rauslassen

doppelte reue

meine feinde sagen
ich hätte dies und das
gesagt and getan

manchmal wünschte ich
ich hätte dies und das
gesagt and getan

denn dann wüsste ich
wofür ich sitze
all die langen jahre

aber dann denke ich
wir dürfen uns nicht
abhängig machen
von dem was die feinde
über uns sagen

and ich bin froh
nicht zu sein
wie meine feinde

TE wie ‘terrorismus’

mit einem überraschungsschlag
nahmen bundesanwaltschaft
bundeskriminalamt
landeskriminalämter
and einheiten des bundesgrenzschutzes
47000 tankwarte
698 putzwolleherstoller
un alle importeurs
von chiantiflaschen felt

[p. 66]

 

es gelang

 

die totale und bundesweite

 

aktion gegen alle hersteller

 

and verteiler der zutaten

 

für die berüchtigten

 

molotow-cocktails

 

 

 

der waffenhandel

 

des massenhaften politrocker -

 

untergrunds

 

ist ausgeschaltet

 

streichholzhersteller -

 

und verkäufer wurden energisch

 

verwarnt

 

 

 

die sistierten

 

befinden sich im parkstadion

 

zu gelsenkirchen

 

den protesten der autofahrer

 

chiantitrinker and maschinenindustrie

 

sieht der general -

 

bundesanwalt gelassen

 

entgegen.

Peter-Paul Zahl is niet door zijn literaire werk bekend geworden, maar vanwege zijn politieke lot. Nu is zijn werk, in linkse kring, bekend. Vertaling in het Nederlands is in voorbereiding. Maar is de kwaliteit van dat werk evenredig aan de bekendheid? Ik geloof van niet.

Dat laatste gedicht is een prima politieke cartoon, maar van poëzie is eigenlijk geen sprake. Zahl schrijft prozateksten in poëzieregels.

‘Zwanzig meter vor meinen augen die aussenmauer: sehr hoch, sehr weiss, darüber ein leerer himmel, der wird nie richtig blau, davor der hohe drahtzaun, gekrönt von stacheldraht, und zwischen mir and den zaun ein stück wüste: der rasen total verbrannt’ - zo begint het gedicht innenwelt, dat ik in proza heb omgezet. Een registratie, waarvan je geen poëzie kunt maken door woordgroepen onder elkaar te zetten. Ik weet best dat dit niet voor alle gedichten van Zahl opgaat. Noch zegt dit iets over de inhoud en de zeggingskracht van zijn teksten. Maar met de dichter Peter-Paul Zahl is het moeilijk gesteld.

In de jaren dat de dichter Reinhard Bernhof nog geen dichter maar arbeider was, deed hij actief mee aan het (internationale) protest tegen de (atoom-)bewapening, weigerde hij zijn militaire dienstplicht te vervullen, demonstreerde hij tegen de eerste tekenen van de Notstandwetgeving in de Bondsrepubliek. Nog zo'n staatsgevaarlijk iemand. Maar Bernhof liet het niet op zijn beloop, hij ‘vluchtte’ niet naar Berlijn, maar naar de DDR en was daarmee zijn rechters voor.

Het was niet de eerste keer dat Bernhof van Duitsland wisselde. Bernhof heet in feite Bedranowski. Hij werd geboren in Breslau toen die stad nog Duits was. Toen Breslau na de oorlog Pools (Wroclaw) werd, trok hij met zijn moeder naar het westelijke deel van Duitsland. Zijn vader was tijdens de oorlogsjaren door de nazi's

[p. 67]

vermoord. Gegevens die de achtergrond vormen van de bundel Landwechsel.

Aufrecht
hält der Erschossne
das Birkenkreuz

Blut
das auslief
durch die Erde
in die Erde

Mie tief
in mir
erhalten

‘Das Birkenkreuz in Lwow’ heet dit gedicht, een ander begint met de strofe:

Wir trugen
die toten Väter in uns
Mit den geschlagnen Müttern
zogen wir durch die Jahre.

Met Reinhard Bernhof heb ik een ander probleem in verband met die poëtische kwaliteit. De bundel Landwechsel bestaat uit drie afdelingen: Hans Tillmanns grimmiges Diarium oder Seine 42 Verweigerungen, Landwechsel I en Landwechsel II. De hierboven geciteerde fragmenten stammen uit de tweede afdeling. De 42 gedichten van het grimmige dagboek hebben betrekking op het woonen vooral het arbeidsklimaat in de Bondsrepubliek.

Nachtschicht

Kleiner denn je
der Mensch, der
nachts hier arbeitet
- zerbissen vom Metall
Erdrückend das Lichtgebäude des Stahlwerks
wie das des Weltalls
Nach einer Stunde beginn ich
mich mit Kaffee zu betrinken
Nach zwölf, in Stunden
des Morgens, kann man machen
was man will, sind wir
Schmiedehunde, die
im Lärm der Hammerschläge
einschlafen

‘Landwechsel I’ behandelt het verleden, de twee Duitslanden, de politieke strijd tegen bewapening en Bernhofs individuele reflectie daarop.

Dann will ich eine Muschel sein

Wenn das Inferno kommt
zerschmilzt die Sonne auf Erden

Wenn das Inferno kommt
verbrennen die Wälder
vertrocknen die Flüsse
zerfegen die Wolken
verkochen die Seen

[p. 68]

 

Kein Vogelzug, Kein Bienenflug

 

kein Trolleybus verkehrt mehr auf Erden

 

 

 

Wenn das Inferno kommt

 

dann will ich eine Muschel sein

 

und auf dem tiefsten Grund des Ozeans

 

das Rauschen der Ewigkeit hören

De laatste afdeling heeft betrekking op de DDR. En daar ligt voor mij het probleem. Want Bernhofs toon blijkt dan plotseling veranderd. Nu roept een fabriekshal opeens een heel ander beeld op.

Poesie

Maschinen: rot- und gelbäugige der Elektronik
an der sie, im Kampf ums Zehntel
mit jener Bewegung stehn, die
allen was bringt

Wie Metallfleisch zusammenrollt
im Sauergeruch der Kühlmilch
zu violetten Ringelspänen, bis
die Welle überzogen ist
vom Neonlicht der Halle:

für den Schiffsleib im Rhythmus
klopfender Aggregate.

omslag + illustratie van Reinhard Bernhof/Landwechsel

[p. 69]

Vreemd? de verklaring geeft Bernhof zelf in het eerste gedicht van deze afdeling, waarin het onder meer heet:

Hier leb ich und nehm eure Worte auf
als Blutübertragung für leere Stellen des Herzens
hier leb ich, wo grindig werden meine Wunden
und keiner mehr aus meinem Schweiss prägt Münzen

Hier leb ich: fester Boden unterm Fuss
öffne das Visier, verberg nicht mein Antlitz
Und in dieser Landschaft Frieden wächst Poesie

Reinhard Bernhof verwisselde in 1963 de Bondsrepubliek voor de DDR. Hij studeerde twee perioden aan het Johannes R. Becher-instituut voor literatuur, begon vervolgens te publiceren. Landwechsel is zijn tweede bundel. Talent kan Bernhof niet worden ontzegd, wel het dichten met open visier. De DDR als ‘fester Burg’ lijkt me al te overdreven.

PETER-PAUL ZAHL: Alle Türen offen

Rotbuch Verlag, Berlijn (BRD)

REINHARD BERNHOF: Landwechsel

Aufbau Verlag, Berlijn (DDR)