Bzzlletin. Jaargang 6

[p. 30]

Kisch en ik nu over de logische fantasie
Günter Wallraff
Vertaling|André Matthijsse

1.

Ik begon me met Egon Erwin Kisch bezig te houden, toen literatuurwetenschappers en critici begonnen mijn werk met het mij tot dan toe onbekende ‘voorbeeld’ Egon Erwin Kisch te vergelijken. Dat was in 1966, toen mijn eerste boek, ‘Industrie-Reportage’ verscheen. Men analyseerde mijn reportages, bracht ze onder en vonden ze geschikt voor het vakje waarin ook al de ‘razende reporter’ van de jaren twintig en dertig was gestopt. Om er achter te komen of de schoen paste, die me werd aangesmeerd, zocht ik Kisch' werk op in bibliotheken en antiquariteiten, want afgezien van een klein verzameldeeltje in de rororo-reeks was hij toendertijd bij ons spoorloos, verdrongen, vergeten.

Ik vergeleek, maakte mij eigen wat me aanstond, leerde van hem, zag in waarmee hij mij voor was geweest, en probeerde eigen nieuwe wegen te ontwikkelen naar inzicht, onderzoek van de werkelijkheid, overdracht en effectiviteit, die me voor onze maatschappij geschikt leken.

2.

Waarin onderscheidt Kisch zich van de traditionele verslaggevers, die deze literatuurvorm zo uitgesleten en geprostitueerd hebben?

- Hij is partijdig, hij houdt zich er nooit ‘neutraal-objectief’ buiten, maar mengt zich in.

- Als hij op reis gaat, beleeft hij de wereld niet met consumentenogen als doorreizende toerist of als schrijver van reisverhalen, maar als diep getroffen meelijdende en medestrijder.

- Hij schuwt het contact met de ‘vuiligheid van de eeuw’ niet, maar zoekt het voortdurend op: in tehuizen, gevangenissen, fabrieken, voorsteden, beurzen. En als hij zich inlaat met representanten van de maatschappelijke bovenlaag, dan niet zoals traditionele verslaggevers om ze naar de mond te praten, maar om ze in hun functie te ontmaskeren.

- Hij laat zich niet passen in de gestanste vormen en interessen van de kranten en tijdschriften, die hem publiceren, maar hij doorbreekt deze voorgevormde kaders.

- Hij handelt naar het inzicht, dat je moet misleiden om niet misleid te worden, regels moet overtreden om de geheime machtsregels en ambtsmisbruiken bloot te leggen.

- Waar anderen niet kunnen uitbreken, daar breekt hij in. Zo pleegt hij bijvoorbeeld ‘huisvredebreuk’ om de ‘onvrede’ in een Praags tuchthuis ‘uit te spieden’, nadat hem een officieel bezoekersverlof door het ministerie van justitie was geweigerd met als voorwendsel het ‘ongestoorde dienstverloop en het handhaven van de ernst van de straffen’.

- Als hij niet toe- of ingelaten wordt, verschaft hij zich toegang door een list, desnoods door het ontduiken van de formele legaliteit. Zo reist hij onder valse naam door het ‘paradijs Amerika’ en door de ‘Engelse kolonie China’.

- Hij werkt volgens de grondregel: wie zich niet in gevaar begeeft, komt er in om.

In Duitsland, waar hij voor de vrijlating van de politieke gevangenen strijdt, wordt hij, op het moment dat Hitler aan de macht komt, zelf gevangen gezet. Als ze hem in Australië de toegang willen weigeren, landt de gedelegeerde van het ‘Wereldcomité tegen oorlog en fascisme’ met een zes meter diepe sprong van de reling op de kade, moet naar het ziekenhuis en dwingt daarmee de toegang tot het vijfde continent af.

3.

Literatuur kenmerkt zich volgens de gangbare vooroordelen in het bijzonder door de subjectieve factor bij de vormgeving van realiteits- en taalelementen. De reportage lijkt daarentegen slechts een ‘objectief’ fotografischheldere weergave van iets bestaands te zijn, niet creatief dus. Georg Lukács fundeerde zijn kritiek op de reportage daarop, dat deze alleen de oppervlakte van de werkelijkheid weergeeft, het wezen en de structuur van deze werkelijkheid echter niet kan bloot leggen. Hieraan ligt een misverstand ten grondslag, dat ook de fotografie getroffen heeft. Zo weinig namelijk als deze enkel ‘objectief’ is, omdat zij perspectief, belichting en contrast bewust kan instellen, zo weinig is ook de reportage alleen feiten-oplepelarij.

En niettemin: ‘Niets is verbluffender dan de simpele waarheid, niets is exotischer dan onze omgeving, niets is fantastischer dan de zakelijkheid. En er is niets sensationelers in de wereld dan de tijd waarin men leeft.’ Toen Kisch in 1924 deze regels schreef, was hij nog van mening, dat de reporter een ‘onbevangen getuige’ moet zijn; die heeft ‘geen tendentie, heeft niets te rechtvaardigen en heeft geen standpunt’. Volledig terecht bracht Kurt Tuchol sky daartegenin: ‘Dat bestaat niet. Er bestaan geen mensen, die niet een standpunt hebben, ook Kisch heeft er een.’

[p. 31]

4.

Ook mij is wel eens verweten, dat ik maar af en toe verder ga dan de zuivere beschrijving van feiten en dat ik me dan vaak beperk op een kort, ontoereikend commentaar, zonder de toestanden in hun oorzakelijke voorwaarden openbaar te maken. Maar ik vind, dat allereerst het vanzelfsprekende als iets monsterachtigs, de normaliteit als iets buitensporigs en de onbeduidende katastrofen van alledag maar eens in het bewustzijn moeten komen, waarmee een impuls tot verandering kan worden gegeven. En deze impuls moet uit de dagelijkse ervaringen voortkomen. ‘De misdaad heeft een naam, adres en gezicht’ constateert Brecht. In zoverre kun je ontdekken, waarvoor en waartegen je vecht. Hij heeft zich een keer wantrouwig uitgelaten over hen, die de ‘revolutie alleen willen maken om het dialectisch materialisme er door te drukken’. Daar had hij gelijk in: je kunt niet abstract voor het socialisme en tegen het kapitalisme zijn, het zijn altijd bepaalde toestanden die je behouden of veranderen wilt.

5.

Welk deel je van de werkelijkheid uitkiest, welke situaties je provoceert en beschrijft, daarin ligt de creatieve beslissing van de reporter, dat wat Kisch zijn ‘logische fantasie’, die ook een politieke is, heeft genoemd. De vroege reportages van Kisch waren nog journalistiek in de gebruikelijke betekenis: sensatienieuws, verslagen over het buitengewone, dat zich in Praag afspeelde. Volgens dit principe functioneert immers tot op de dag van vandaag ons perswezen, het meest geperverteerd bij de Bild-Zeitung, waar het sensationele verhaal juist daarop gericht is, de ‘katastrofen van alledag’ te verbergen. Kisch heeft een enorme speurzin ontwikkeld voor de explosieve kracht van wat schijnbaar banaal en oninteressant is.

6.

Steeds meer beweegt Kisch zich in zijn reportages naar het ideaal toe, dat door Walter Benjamin als het type van de ‘opererende schrijver’ is beschreven: ‘Zijn opdracht is niet te berichten, maar te vechten; niet de toeschouwer te spelen, maar actief in te grijpen.’ Bij alle sympathie die Kisch heeft voor de Sowjetunie laten zijn reisverslagen van voor 1925 nog de gedistantieerd vriendelijke houding zien van de journalist. Tien jaar later daarentegen: in ‘Landing in Australië’ zet hij zichzelf in scène, hij zet zichzelf in, zijn persoonlijke belevenis wordt onderwerp van het verslag.

7.

Juist ‘Landing in Australië’ is echter ook een voorbeeld van het verschil tussen de reportages van Kisch en die van mij. Kisch treedt, zoals hij het zelf noemt, als literaire ‘held’ van zijn boek op, wiens belevenissen dan - nee, niet geschilderd, verteld worden. De reporter blíj́ft deze held, namelijk de agerende, ook als zijn werk alle maar mogelijke moeilijkheden in de weg gelegd worden. Bij mij is dat anders. Ik begin een actie om er later over te schrijven. In de meeste gevallen, in elk geval in heel veel, komt er een moment, waarop er meer met mij gebeurt dan ik gebeuren laat. Pas later, tijdens het schrijven, transformeer ik mijzelf terug in de rol van verslaggever en aanklager. Dat was zo aan de lopende band, dat was zo als ‘alcoholicus’ in de psychiatrische kliniek, dat was in het fascistische Griekenland zo en nu in de ‘illegaliteit’ bij Bild.

8.

Ik moet zelf eerst getroffene, indien nodig slachtoffer worden om over de situatie van de slachtoffers van deze maatschappij te kunnen schrijven. Wanneer ik mij tot spreekbuis wil maken van de sprakelozen, die weinig te zeggen hebben, hoewel ze veel te zeggen zouden hebben, dan betekent dat voor mij dat ik tenminste voor korte tijd een van hen moet worden. Kisch baseert zich voor zijn reportages op interviews. Als hij over Ford in Detroit schrijft, dan hoeft hij er niet te werken om het standpunt van de arbeiders te kunnen innemen. Hij komt als opmerkzame toeschouwer, blijft een buitenstaander, maar hij schrijft een volkomen gecomponeerde, in zich gesloten reportage, die de discrepantie tussen fabriekspropaganda en bedrijfsrealiteit plastisch voor ogen brengt. Ik kan alleen een reportage over het mensonwaardige leven in een tehuis voor daklozen schrijven als ik er meerdere weken geleefd heb en niet alleen toevallige waarnemingen heb gemaakt. Kisch heeft voor het onderzoek misschien een paar uur nodig. Daarentegen echter, als schitterend stilist, voor het schrijven enkele weken.

9.

Het is bekend dat Kisch vaak dagenlang aan een tekst vijlde, naar een bepaald woord zocht, tot hij eindelijk met zijn werk tevreden was. Maar niet alleen stilistisch onderscheiden zijn reportages zich van de gebruikelijke verslagen van de correspondenten uit zijn tijd. Wat mij belangrijker voorkomt, is dat hij de krant als het typische medium van de burgerlijke openbaarheid van functie deed veranderen door een proletarische openbaarheid naar de doorbraak te helpen. Hij maakte gebruik van de speelruimte die hem werd geboden, altijd naar mogelijkheden zoekend de van tevoren gestelde grenzen te overschrijden. Want de heersende rechtspraak stelt de wet maar al te vaak daar waar een verandering van de status quo verhinderd moet worden. Alleen als de deze wet omverwerpende kan de reportage het, zoals Kisch het wilde, ‘literair voedsel van de toekomst’ zijn.

10.

Zelfs door openlijk cynisme liet Kisch zich niet afschrikken, als het erom ging de belangen van de onderdrukten te behartigen. Dat bewijst een anecdote uit de Spaanse burgeroorlog, die Willy Bredel heeft verteld. In de zomer van 1937 had een Amerikaanse krant Kisch gevraagd iets over het omsingelde Madrid te schrijven, ‘wat de Amerikaanse krantenlezers moest ontroeren’. Kisch bedacht vervolgens of hij niet over de dieren in de dierentuin van Madrid moest schrijven, die ‘bij het gillen van de neerkomende granaten als kinderen kermend in

[p. 32]

de uiterste hoeken van hun kooien kropen’. Hij ging ervan uit, dat ‘de doodsangst van de bevolking van Madrid geen Amerikaan in het hart zou raken’, gedode dieren echter zouden tenminste de dierenbescherming op de been brengen, en misschien ‘valt er ook voor de Madrileense bevolking iets af’.

Uit: Berufsverbot.

11.

Voor de burgerlijke openbaarheid gold de reportage lange tijd als niet-literaire vorm. Het voordeel dat een dergelijke waardering biedt, zag Kisch in en hij wist het uit te buiten. Als minderwaardige literaire vorm appelleert de reportage niet uitsluitend aan de ervaren lezer, veeleer kan een reportage ook tussendoor, tijdens de middagpauze, in de tram op weg naar het werk, gelezen worden. Op deze manier bereikt de reportage ook hen, die anders geen boek inkijken. Als zij zich in de tekst terugvinden, als ze zeggen: dat zijn mijn ervaringen die hier beschreven zijn - dan heeft de reporter zijn doel bereikt.