Bzzlletin. Jaargang 6

[p. 33]

De nasleep van een reportage
een interview met Günter Wallraff
Andre Matthijsse

Eind juli van het vorig jaar lekte het nieuws uit: Günter Wallraff werkte bij de ‘Bild’-Zeitung. Had er gewerkt, moest je onmiddellijk zeggen, want mét dat het bekend werd, was Wallraffs avontuur als verslaggever bij het grootste boulevardblad van Europa natuurlijk afgelopen. Vier maanden had hij onder het pseudoniem Hans Esser op de regionale redactie in Hannover gewerkt. In het najaar verscheen Wallraffs reportage hierover: Der Aufmacher. Der Mann der bei ‘Bild’ Hans Esser war. De Nederlandse vertaling volgde nog in december bij Van Gennep: Günter Wallraff. Verslaggever bij ‘Bild’. Dat is allemaal in alle media uitvoerig toegelicht en uitgemeten. Uitvoeriger dan bijvoorbeeld Wallraffs actie in het Athene van de kolonels of zijn ontmaskering van de voorbereiding tot een rechtse staatsgreep in Portugal o.l.v. De Spinola; acties die in politiek opzicht meer relevant lijken, maar waarvan nu toch niet meer over is dan de kerven op Wallraffs publicistische balk. En dat zal van Wallraffs actie bij ‘Bild’ niet gezegd kunnen worden. Het verhaal eindigt ditmaal niet met de publicatie van een reportage, het loopt door, nog steeds. De nasleep van deze reportage is een reportage op zich.

Het is makkelijker om met Wallraff over die nasleep te praten dan om de resultaten van zo'n gesprek neer te schrijven. Günter Wallraff is opmerkelijk openhartig, vertelt alle ‘insides’ die hem voor de mond komen, zegt precies hoe hij over mensen en situaties denkt. Omdat hij er blindelings op vertrouwt dat je niet alles letterlijk verderschrijft, naam en toenaam en pikante details achterwege laat. Taktische overwegingen tellen daarbij zwaar en de proceskosten zijn al zo hoog opgelopen. En dan al die onderbrekingen omdat de telefoon nooit stil staat, terwijl Wallraff toch al de neiging heeft om spontaan van onderwerp te veranderen. Kun je eigenlijk wel van een gesprek spreken als er bovendien eigenlijk maar één vraag op tafel ligt: wat is er gebeurd, nadat bekend was geworden dat je bij ‘Bild’...

Boulevardbladen genoeg in Europa, maar zoals ‘Bild’, met haar sociale en politieke macht, met die enorme oplage, is er niet één. Heb je daar een verklaring voor gezocht? Heeft het iets met Duitsland te doen?

‘Natuurlijk heb ik me die vraag ook gesteld. Ik heb er geen afdoende antwoord op, al zijn er wel een aantal factoren te noemen. Ik geloof niet dat “Bild” een spiegel is van onze maatschappelijke realiteit, dat het bewustzijn van de arbeiders zo is, dat ze “Bild” verdiend hebben.

“Bild” heeft, of liever, de uitgever achter het blad heeft als eerste de licensie gekregen, de markt onderzocht, is de markt gaan beheersen, en hij heeft zich in samenwerking met politieke groeperingen van een monopolie verzekerd. Als er toendertijd een progressieve groepering was geweest, sociaaldemocratisch georiënteerd of in de richting van de vakbonden, was er nu geen “Bild”.’

‘Overigens heeft het, geloof ik, ook met de typische situatie van de Bondsrepubliek te doen, dat de afrekening met het verleden niet heeft plaatsgevonden. Ik bedoel, afgezien van een paar showprocessen tegen ondergeschikte schuldigen is er niets gebeurd, de werkelijk verantwoordelijken hebben nooit rekenschap hoeven geven. Behalve de eerste Nürnberger processen en toen volgde heel snel begenadigingen. En daarna heeft een blad voet aan de grond gekregen, dat een nieuw oerpatriottisme, een nieuw nationaal gevoel gepropageerd heeft. Axel Springer, de uitgever van “Bild”, heeft ooit gezegd: Sinds het einde van de oorlog wist ik heel zeker, dat de Duitse lezer één ding in geen geval wilde, namelijk nadenken. En nadenken betekende in het begin van de jaren vijftig, toen Springer met “Bild” begon, de schuldigen benoemen. De slachtoffers niet vergeten. Zelfs sportgebeurtenissen, olympische spelen en zo, hebben politieke betekenis als “Bild” van veldslagen spreekt; het nieuwe zelfbewustzijn ontwikkelen. Het heet dan niet voor niets: Voorwaarts, voorwaarts, dan bezwijken ook de Iwans...’

Je hebt je in het verleden al eens met ‘Bild’ bezig gehouden, de studentenbeweging heeft acties ondernomen, kun je vertellen waarom je er nu bent gaan werken?

‘Dat ging min of meer van zelf. Ik was samen met een cineast bezig aan een televisie-opdracht. We verzamelden ‘Bild’-leugens, -manipulaties etc., de film was al half klaar. En toen hadden we een gesprek met een vroegere medewerker, Alf Breul, en die kwam met het idee dat ik het zelf eens zou moeten doen. Dat heeft later nog een hoop gedonder bij de WDR gegeven. Nu wordt de film zoals je weet in de in de bioscopen vertoond. Daar wordt veel om gelachen, als je aan het einde van de film ziet: gemaakt in opdracht van de WDR. Maar goed, Alf Breul heeft me toen geholpen bij ‘Bild’ binnen te komen.

Daar begint het boek, ja. Het berichtje in ‘das da’ doorkruiste je plannen, de mogelijkheid om naar de centrale redactie te worden overgeplaatst. Er was aanvankelijk nogal wat verwar-

[p. 34]

ring over het boek, zo werd het bijvoorbeeld bekend dat het in Nederland zou worden gedrukt, uit veiligheidsoverwegingen, en achteraf bleek die informatie opzettelijk fout.

‘Een heel leuk spel was dat. Springer wilde natuurlijk weten wanneer het boek uitkwam, bij welke uitgever, en waar het gedrukt werd. Dat was een probleem, als ze daar achter waren gekomen, was het mogelijk dat de hele oplage op de schroothoop was beland. Ik had contact met een informant van Springer, een soort dubbelspion dus, en die heb ik het verhaal meegegeven dat het boek “officieel” in Zweden gedrukt zou worden, maar in werkelijkheid in Nederland. Toen is er nog een voormalige medewerker van XY-Zimmermann (Duits televisieprogramma, waarin het publiek wordt opgewekt mee te helpen bij de opsporing van gezochte misdadigers -am.) geweest, die maandenlang niets anders heeft gedaan dan in mijn verleden te graven, en zijn vakantie heeft opgeofferd om in Nederland drukkerijen te vinden en uit te zoeken of het boek daar werd gedrukt. Ondertussen werd het boek niet in Nederland en ook niet in Zweden of zo, maar gewoon in Duitsland gedrukt.’

‘Het was daarom zo'n leuk spel, omdat het boek, wat ik daar meegemaakt heb, zo klein is vergeleken met de machtsmiddelen die het Springer-concern inzet. En dat gebeurt allemaal in de openbaarheid, je kunt het allemaal weer verzamelen, doorzichtelijk maken. Ze hebben niet de mogelijkheid met gevoel of op de een of andere manier democratisch te werken. Ze beleggen geen persconferentie, ze zeggen niet die Wallraff zegt zus en zo, wij zijn het daar niet mee eens, komt u maar kijken. Ze nodigen niemand uit. Ze kunnen alleen met die loodzware machtsmiddelen reageren, ze bewegen als een stoomwals. Het heeft iets van een dinosaurus; veel pantser, weinig hersenen.’

Na het verschijnen van ‘Der Aufmacher’ heb je gezegd dat het nog meer een eerste stap was, dat een tweede boek over ‘Bild’ in voorbereiding is. Kun je iets over dat nieuwe boek vertellen?

‘Nee, dat houd ik liever als een verrassing. In “Der Aufmacher” zijn mijn persoonlijke belevenissen bij “Bild” beschreven, subjectieve ervaringen. Nu ik er niet meer werk, geen slachtoffer, geen medeplichtige meer ben, heb ik de afstand om het geheel te overzien; hun chantagemiddelen, machtsmiddelen.’

‘Er zijn wat mensen binnen het concern, met wie ik in verbinding sta, die materiaal verzamelen voor het tweede boek, documenten, dagboek bijhouden en zo. Dat is natuurlijk niet eenvoudig. Ze zijn daar erg nerveus geworden. Prinz, dat is de hoofdredacteur van “Bild”, heeft bijvoorbeeld een contactverbod opgelegd. 'Bild-redacteuren mogen niet meer met vroegere collega's praten, omdat die misschien al geïnfecteerd zouden kunnen zijn. En als een soort geheime dienst zijn ze begonnen naar lekken in de organisatie te zoeken. Daarbij kunnen ze niet anders dan hun eigen waardecategorieën op mijn mogelijke contactpersonen toepassen. Dat wil zeggen, ze zoeken naar zwakke plekken in de privé-sfeer.

[p. 35]

Iemand die schulden heeft, geldt als zeer verdacht. Of iemand met persoonlijke moeilijkheden. Ze denken dat die contactpersonen mensen zijn, die geld nodig hebben, of op de een of andere manier gechanteerd kunnen worden. Het komt niet bij ze op, dat het juist de meest integere en soevereine mensen zijn, die inmiddels hebben ingezien dat ze in een half-fascistisch apparaat werken, dat ze van binnen uit willen veranderen.’

‘Het zijn paniekreacties. Eerst laten ze medewerkers onder ede verklaren, dat die mij geen materiaal toespelen, vervolgens moeten die medewerkers onder ede verklaren dat die eerste verklaring niet door het concern is opgesteld. Maar ik heb van juristen gehoord dat het ondertekenen van dergelijke verklaringen geen geldigheid inhoudt, het is ongeoorloofde dwang.’

‘Het ondertekenen van verklaringen is overigens niets bijzonders. Springer kent een interne wetgeving. Elke redacteur moet met een handtekening bevestigen, dat hij achter het vrije democratische principe staat, achter de vrije markteconomie en achter de erkenning van de staat Israel. Dat laatste is wel bijzonder huichelachtig. Springer is immers de opvolger van het Hugenberg-concern. Hugenberg, die in de periode van Weimar als voorbereider en later ook medefinancier van Hitler net zo'n krant als Springers “Bild” had, ook een nationalist en anti-communist. Springer schenkt grote geldbedragen aan de bibliotheek van Jerusalem, tegelijkertijd hebben de oude fascisten, om van de nieuwe maar helemaal te zwijgen, altijd hoge posten in zijn concern gehad. Bijvoorbeeld een karikaturist, die in “Der Stürmer” en in “Der völkischen Beobachter” de meest afschuwelijke prenten van joden heeft gemaakt en nu dezelfde gezichten, dezelfde neuzen aan Arabieren in kwalijke politieke situaties geeft.’

‘In Hannover, in het gebouw waar ik heb gewerkt, hebben ze bijzondere maatregelen genomen. Op de “Bild” -etages zijn alle normale deurklinken verwijderd en veiligheidssloten aangebracht. Niemand kan zomaar meer binnen lopen. Elke bezoeker wordt door de portier gehaald en gebracht, ook als je naar een ander gedeelte van het gebouw moet, waar “Bild” niet zit.’

‘De mensen die bij Springer werken worden voortdurend onder druk gezet, zelfs oud-medewerkers, via hun familie.’

Springer heeft ook mensen achter jou aangezet.

‘Ja. Daar zijn veel voorbeelden van te geven. Zoals dat van een vrouw die in Hamburg in een huis woont waar ik ook heb gewoond. Daar zijn twee kerels binnen komen vallen, zogenaamd van een instituut voor opinie-onderzoek, die wilden weten wat de mensen zoal lazen. Die pakten gelijk een boek van mij uit de boekenkast. Die weten ook niet wat ze aanmoeten. Die werken met zulke domme en primitieve clichés, zo zwart-wit, daar past bijna niemand in. Hier een paar huizen verder woont een rechercheur. Loopt zijn hond uit te laten, toevallig vlak voor mijn deur. Stoppen er twee auto's, springen er weer van die types uit en die vragen hem of hij mij soms kent. Nou is dat een echte Keulenaar met gevoel voor humor en die heeft ze er flink tussengenomen. Hij antwoordde keurig op alle vragen, hij had bij mij op school gezeten, bij mij in de klas, begon allerlei verhalen te vertellen. En tenslotte zei hij: stommelingen, zien jullie niet dat ik twintig jaar ouder ben!’

‘Ze zijn in de straat geweest waar ik ben opgegroeid. Mijn moeder woont er nog. Drie dagen lang hebben drie man de hele straat ondervraagd, of iemand zich nog iets uit mijn jeugd kon herinneren, of ik appels had gejat. Sommige mensen dachten dat het om een zoekactie naar terroristen ging, die wisten helemaal niet dat het “Bild”-mensen waren. Mijn moeder werd plotseling gemeden, die kwam helemaal radeloos hier. Er waren nog buren die het goed met haar meenden, die zeiden dat ze het zich niet zo moest aantrekken, je kon ouders van de Baader/Meinhof-bende toch niet aankijken op de daden van hun kinderen.’

‘Niet zo vreemd. Ik ben tenslotte als ondergrondse communist en terrorist bestempeld in ‘Bild’.

‘Bild’ heeft ook nog even een serie gehad, ‘Hoe Wallraff liegt en vervalst’.

‘Ja, daarin werd ik telkens voor ondergrondse communist uitgemaakt. Bovendien kreeg ik daarin nog een aantal etiketten opgeplakt, die in de richting gaan van niet-toerekeningsvatbaar, psychopaat, ‘bleek fanatengezicht door het gebruik van de hoogtezon vermenselijkt’. Het is heel interessant om te zien hoe ze de tekst aan fotomateriaal aanpassen en het dan ‘actualiseren’. De foto van mijn ‘bleke fanatengezicht’ publiceerden ze onder de kop: ‘Wallraff voordat hij binnendrong, zo kent iedereen hem. In werkelijkheid was het een foto uit 1974, gemaakt onmiddellijk nadat ik vrij gelaten was uit de Griekse fascistische gevangenis. De sporen van die ervaring waren inderdaad zichtbaar op mijn gezicht, en die foto geeft, als je wilt, een fanatische indruk. In ieder geval zag ik er zo uit, zoals je er niet uitziet als je de vrijheid hebt om zelf uit te maken hoe je er uit wilt zien.’

‘In een ander geval, nog infamer, citeerden ze een tekst van mij, waarin ik harde woorden had geuit over het SS-verleden van de werkgevers-voorzitter Schleyer. Dat citaat gaat terug naar 1973, toen ik in een toespraak voor werkgroepen voor arbeidersliteratuur het idee naar voren bracht, dat hier stof voor een sleutelroman lag. Deze toespraak, destijds letterlijk in de “Frankfurter Rundschau” afgedrukt, werd door “Bild” geciteerd, “geactualiseerd” ten tijde dat Schleyer ontvoerd was.’

‘In deze stijl was de serie opgezet. Had ook wel effect: ik kreeg moorddreigingen en zo. Maar het was allemaal te overgedimensioneerd. Welke 'Bild-lezer kende mij eigenlijk? Zelfs bij de ontmaskering van De Spinola had “Bild” geen regel aan mij besteed; de lezers wisten toch niet wie die man was. En dan opeens de grote artikelen en series over mij. Ze hebben toen een klein onderzoek gedaan, hoe dat bij de lezers aankwam. Dat moet slecht uitgevallen zijn, want de serie werd heel snel besloten.’

‘Nog een ander voorbeeld trouwens over de

[p. 36]

werkwijze van “Bild”. De fotograaf die in Hannover de foto's had gemaakt tijdens de televisie-opnamen, werd eerst uitgenodigd voor een etentje om te kijken in hoeverre hij te koop was. Toen ze zagen dat ze niet met een “Bild”-fotograaf te doen hadden, kreeg de man een tijdje later een telefoontje van een internationaal persbureau: of ze de wereldrechten konden kopen. Dat was natuurlijk heel interessant voor hem en hij vroeg wat ze betaalden. Het antwoord was dat geld geen rol speelde, dat hij op zo'n 50.000 gulden kon rekenen. En toen werd het hem plotseling duidelijk. Hij vroeg wat die rechten precies inhielden, of dat ook betekende dat die foto's niet meer gepubliceerd konden worden, in portefeuille gehouden. Inderdaad, was het antwoord. Toen wist die fotograaf dat “Bild” het langs een andere weg had geprobeerd.’

Hoe hebben de andere Duitse kranten op de ‘Bild’-actie gereageerd?

‘Springer heeft natuurlijk zijn hulptroepen. Dat zijn er nogal wat, maar die zijn niet zo interessant, “Bayernkurier”, “Rheinischer Merkur” en zo. En toen Raddatz in “Die Zeit” scherp stelling nam tegen Springer, volgde er kort daarna een hoofdartikel van de Nato-specialist Theo Sommer, waarin ik in de mangel werd genomen. De CDU-vleugel oefent druk uit. Bij “Stern” is het hetzelfde, redacteuren die over mij willen schrijven, krijgen steeds minder de kans. De vakbondspers doet het daarentegen weer heel goed. Er is een belangrijk onderscheid tussen bijvoorbeeld “Bild” en de “Frankfurter Allgemeine Zeitung”. “Bild” is voor de dommen, bij “Bild” worden de lezers voor primitief gehouden, daar kijken ze enorm op de lezer neer. Maar bij de FAZ ligt dat heel anders. Dat is tenslotte het lijfblad van het grootkapitaal. In het culturele deel wordt “Bild” kritisch geanalyseerd, daarin wordt de lezer niet voor dom gehouden. De FAZ-lezers hebben zo'n rotsvast maatschappelijk standpunt, die zouden het niet pikken als ze niet exact geïnformeerd werden. Die moeten precies weten hoe laat het is, om zich te wapenen. De FAZ functioneert dus heel anders.’

Het Springer-concern voert een hele reeks processen tegen jou en jouw uitgever. Was het niet meer voor de hand liggend als Springer had geprobeerd het boek als geheel, in één klap, te laten verbieden?

‘Dat is de vraag. Hun taktiek komt neer op een uitputtingsslag met hetzelfde resultaat. Eerst zijn ze begonnen om feitjes te bestrijden, om bepaalde fragmenten in het boek te laten verbieden. Dat betekende dat elke nieuwe druk van het boek een beetje anders werd. Dat heeft twee belangrijke voordelen: het boek wordt er veel duurder door, de productiekosten dus, en ten tweede zijn er de proceskosten die telkens terugkomen. Toch is dit de minst gevaarlijke kant van de zaak, want voor elke geschrapte passage heb ik vijf andere.’

‘Die processen, dat is een hoofdstuk apart. Daar wordt een stuk klassejustitie geschreven. Mijn advocaat, die echt een conservatieve liberaal is, begrijpt er zelf niets meer van en spreekt van klassejustitie.’

‘De rechter is een rechtse CDU-man, die heeft van begin af aan zijn betrokkenheid duidelijk laten merken. Hij houdt het boek voor een schandaal, het had volgens hem nooit mogen verschijnen. Dat heeft hij voor het begin van het eerste proces tegen mijn advocaat gezegd.’

‘Die gaan zo ver dat ik tijdens de zitting een geestelijke terrorist word genoemd. Dat wat ik doe hetzelfde is als wat de Bubackmoordenaars doen. Dat wordt letterlijk zo gezegd.’

‘Die zijn ook voor een klassemaatschappij. “Bild” voor de arbeiders, de “FAZ” voor hun, zodat ze goed geïnformeerd zijn. En wat ik heb geschreven en daar nu door de Springer-advocaten wordt geciteerd, dat past niet in dat beeld. Wat bij “Bild” gebeurt, hoort niet thuis in de openbaarheid. Dat brengt de bestaande orde in gevaar.’

‘Wat Springer vervolgens heeft gedaan, is beweren dat door bepaalde stukken in het boek de privé-sfeer wordt aangetast. Van ‘Bild’, van de chef-redacteur die in het boek Schwindmann heet. En daarmee is het ze gelukt dat een flink aantal passages uit het boek geschrapt moesten worden.

Als de privé-sfeer van ‘Bild’ wordt aangetast, komt het dus op de methode aan. Een aantasting van jouw werkwijze.

‘Precies. Maar let op, als ze dat principe op “Bild” toepassen, zou die krant niet meer mogen verschijnen. Omdat “Bild” voortdurend, maar heel willekeurig de privé-sfeer van afzonderlijke mensen aantast, binnendringt in de privé-sfeer van enkelingen. Ik heb geen afzonderlijke persoon genomen, ik heb een nieuwsfabriek van binnen onderzocht. En wanneer dat niet meer mogelijk is, weet ik niet meer wat je wel kunt doen. Als dit zo door gaat, kan ik mijn werk niet meer doen. Dat zou voor mij een beroepsverbod betekenen. Ook wat Kisch vroeger deed, is dan voortaan verboden. Ik kan dan niet meer in een fabriek werken om er over te schrijven.’

‘Trouwens, het is iemand die in vaste dienst is, een arbeider bijvoorbeeld, al op andere gronden verboden over zijn werk te schrijven. Dat is dan vaak opgenomen in het arbeidscontract. Daarom is het juist zo belangrijk dat journalisten dat kunnen overnemen. Die functie wordt nu aangetast.’

Veronderstel dat het zover komt. Kun je jouw methode eigenlijk veranderen? Wat ga je dan doen?

‘Dat weet ik ook nog niet. Ik ben een driftmatige werker, ik kan niet anders dan mijzelf in een situatie plaatsen, zelf alles aan den lijve ondervinden, om erover te kunnen schrijven.’

‘Misschien dat ik mijn boeken eerst in het buitenland laat verschijnen, en dat hier alleen maar roofdrukken te krijgen zijn. Of misschien moet ik met een pseudoniem gaan werken, zodat ik juridisch helemaal niet meer besta.’