Bzzlletin. Jaargang 6

[p. 62]

Arena het terrein van de waarheid^* Michel Leiris
Vertaling E. Jongeburger

Met betrekking tot de liefdesdaad - of eerder tot het bed waarin deze zich afspeelt - zou ik de uitdrukking ‘het terrein van de waarheid’ willen gebruiken, de naam die men bij het stieregevecht aan de arena geeft. Net zoals de matador, de ‘doder’ toont wat hij waard is als hij alleen tegenover de stier staat (wat in het taaleigen van het stieregevecht zo goed weergegeven wordt door de term ‘ingesloten zijn’) zo staat ook in het geslachtsleven de man oog in oog met een werkelijkheid als hij alleen is met de partner die hij moet domineren. Ik die me maar nauwelijks opgewassen voel tegen alledaagse problemen, die behalve als ik bang ben het gevoel heb dat ik in de vaagste onwerkelijkheid rondspartel, ik ben gek op stieregevechten, omdat ik - in tegenstelling tot wat ik ervaar bij toneel - of zelfs circusvoorstellingen, waarin alles aan waarde inboet door de identieke herhaling avond aan avond en door het voorziene, het stereotiepe ervan, hoe groot ook het gevaar is - het gevoel heb dat ik iets werkelijks zie: een ter dood brenging, een offer dat echter is dan welk eigenlijk godsdienstig offer ook, omdat hij die het offer brengt voortdurend bedreigd wordt door de dood, een werkelijke stoot - hij kan op de horens genomen worden - in plaats van die magische, dus fictieve dood waaraan wie dan ook die zich al te plotseling aan het bovennatuurlijke waagt zich blootstelt. Het is niet belangrijk of de corrida wel of niet afstamt van de stieregevechten op Kreta, van de godsdienst van Mithra of een andere godsdienst waarbij runderachtigen gedood worden; waar het om gaat is te bepalen hoe het komt dat zij gepaard gaat met een offer dat er veeleer dan het in het oog lopende sadistische aspect een hartstochtelijke waarde aan geeft doordat de verwarring die ontstaat in aanwezigheid van het heilige verband houdt met de geslachtelijke emotie.

De corrida is in de eerste plaats een soort mythisch drama met als onderwerp: het Beest getemd en vervolgens gedood door de Held. De goddelijke momenten - als men het gevoel heeft te wankelen aan de rand van een afgrond en duizelt van afschuw en genot tegelijk - zijn die waarop de torero met de dood speelt, haar betovert en er slechts als door een wonder aan ontsnapt; zo wordt hij tot de Held in wie een hele menigte zich inleeft, die door hem een onsterfelijkheid, een eeuwigheid beleeft die des te duizelingwekkender is daar zij slechts aan een zijden draad hangt.

Voor wat betreft het Beest is er de gedachte dat het onverbiddelijk ten dode opgeschreven is; de toeschouwers zweren samen en communiceren, allen hebben deel aan de moord; zij juichen de doder toe of jouwen hem uit als zij hem niet groot genoeg achten om zich met hem te identificeren; zij moedigen hem aan met hun ‘Clé!’ dat niet gezien moet worden als een beloning maar als een aanmoediging, net zoals men tijdens een bevalling kan schreeuwen om een vrouw bij te staan.

Stormend van mantel naar spies, van spies naar man die zich omtovert tot mantel, van man naar banderilla, van banderilla naar degenstoot, van degenstoot naar dolkstoot is het grote beest weldra nog slechts een hoop dampend vlees. Als er niets anders was dan die min of meer verleidelijk opgesierde moord zou de corrida niet die bovenmenselijke schoonheid hebben die berust op het feit dat er tussen de doder en zijn stier zowel samensmelting als strijd is (het beest omvat door de bedrieglijke mantel, de man omsloten door het beest dat om hem heendraait) net zoals in liefdesgebeuren en offerceremonies; ook daar bestaat een nauwe band met het slachtoffer: van de priester en de aanwezigen in dat beest dat hun bode is bij de hogere machten en ook daar gebeurt het meestal dat men zijn substantie tot zich neemt door het eten van zijn dode vlees.

Het huidige ceremonieel van de corrida's kan men nauwelijks interpreteren als een rechtstreeks overblijfsel van een religie. Het is bekend dat de corrida aanvankelijk een ridderlijk vermaak was, vergelijkbaar met steekspelen en dat voor Pedro Romero, Costillares en Pepo Hillo - de professionele torero's die omstreeks het begin van de vorige eeuw de spelregels van het moderne stieregevecht uitwerkten - alles veel ruwer toeging. Toch zijn er enkele feiten die duidelijk pleiten voor een interpretatie als offerceremonie.

Ten eerste het feit dat de grote corrida's samenvallen met de plaatselijke fiesta's op godsdienstige feestdagen. Vervolgens het gebruik van speciale, glinsterende kostuums die men ‘lichtkostuums’ noemt, die iets gewijds hebben en van de hoofdrolspelers een soort priesters maken. Er is zelfs een bijzonderheid die aan de tonsuur doet denken, de ‘coleta’, een klein knotje (nu een soort pruikje) dat de torero's dragen als kenmerk van hun beroep.

Bij nadere beschouwing wordt men getroffen door het minutieuze karakter van de ‘etiquette’, vooral met betrekking tot het doden zelf. Voor wat betreft hen die actief zijn, kan men vaststellen dat in tegenstelling tot de spelregels

* fragment uit L'âge d'homme, waarvan dit najaar een vertaling verschijnt in Privé-Domein van E. Jongeburger.

[p. 63]

van sporten, waarbij veel toegestaan en relatief weinig verboden is, het stieregevecht de stierenvechter slechts een klein aantal handelwijzen toestaat, terwijl betrekkelijk veel verboden is. Men heeft dan ook sterk de indruk niet met een sport, een vrij los geheel van regels te maken te hebben, maar met een magisch gebeuren, waarvan het verloop tot in de kleinste bijzonderheden geregeld is, waarbij allerlei problemen van ‘etiquette’ en stijl de onmiddellijke doeltreffendheid in gevaar brengen. Voor wat betreft het publiek geschiedt het doden in een duidelijk plechtige sfeer. Of de matador nu door het publiek toegejuicht wordt als held en groot kunstenaar of uitgefloten en verontwaardigd uitgejouwd wordt omdat hij niet volgens de regelen der kunst gedood heeft maar eenvoudigweg vermoord, of men de stier prijst om zijn dapperheid of uitscheldt om zijn lafheid, vast staat dat de houding van het publiek op dat moment religieus is: een levend wezen heeft de dood gevonden; hiervoor pleit ook het feit dat in sommige plaza's iedereen gaat staan zodra het dier neerstort, om pas weer te gaan zitten als de volgende stier de arena inkomt.

Nog andere gebruiken kunnen in dat verband genoemd worden, zoals het ‘alternative’, de wijding van de nieuwe matador door een van zijn mentoren, lijkend op de ridderslag; dat van de stierevechter die het dier dat hij gaat doden opdraagt aan een persoonlijkheid aanwezig in de arena, aan het gehele publiek, aan de stad waarin het feest plaats vindt (waarbij de aangeboden stier in eigenlijke zin tot een slachtoffer wordt), of ook dat van het opeten van de geslachtsdelen van het gedode beest, een gewoonte die recent schijnt te zijn en die in zwang geraakt is bij sommige overtuigde liefhebbers die zich deze op hun plaats in de arena laten brengen om ze op te eten terwijl ze naar de andere gevechten kijken; zo geven ze zich met het kadaver van de gedode stier over aan een soort ritueel festijn, alsof ze zich de kracht van het beest dachten toe te eigenen.

Het indrukwekkende karakter van het stieregevecht is nauw verbonden met de religieuze aard van de ceremonie (die consequenter is dan alle rituelen van de moderne westerse godsdiensten die hun diepe betekenis verloren hebben door het offer nog slechts in symbolische vorm te aanvaarden) en ik geloof dat het kan ontroeren, ongeacht de kwaliteit van het gevecht. Waar het om gaat is dat het dier gedood wordt met inachtneming van nauw omschreven regels en dat hij die de stier doodt dat doet met gevaar voor eigen leven.

Van de zes gevechten die ik tot nog toe heb mogen bijwonen was het eerste, in de Romeinse arena van Fréjus, ronduit waardeloos: te jonge of te oude torero's, grote kalveren die afgemaakt werden als in een slachthuis, soms pissend en loeiend van angst. Onder de toeschouwers ging het te pas en te onpas ‘Spaans’ toe. Een scheidsrechter liet de staart van een redelijk gedood dier afsnijden, een overdreven eerbewijs voor de matador die hem op zijn beurt hoffelijk toewierp aan een vrouw in de loges. Deze viel flauw, werd bijgebracht door de omstanders, die het trofee in een oude krant wikkelden en haar uitlegden hoe fijngevoelig het gebaar van de matador wel was. Het tweede (een schijngevecht in Frans Catalonië, in Saint Laurent de Cerdan) was lachwekkend maar ontroerend. Ter inleiding werden op het dorpsplein waar het gevecht zou plaatsvinden Catalaanse dansen uitgevoerd, begeleid door de zonnige klanken van de blaasinstrumenten die men tenoras noemt.

Hotelkamers waren voor deze gelegenheid in loges veranderd, de balkons hingen vol met sjaals. Geestdriftige toeschouwers die voor de eer een kokarde wilden bemachtigen werden onder de voet gelopen. Het meeste succes boekte een slagersjongen. Er werd gecollecteerd ten bate van de torero, om zijn broek te vervangen die door een stoot van de horens gescheurd was. Het derde, in Saragossa, was een novillada (een gevecht volgens de regels maar met jonge stieren of dieren die ongeschikt waren bevonden voor een grote corrida). Ondanks de middelmatigheid van dit schouwspel voor gereduceerde prijzen was het gevecht fascinerend: een zekere Fidel Cruz werd twee keer op de horens genomen, zag groen en geel, maar slaagde er toch uiteindelijk in met een goede dexcabello, een stoot in de nek die het ruggemerg doorsnijdt en de stier als de bliksem treft, een eind aan het gevecht te maken.

Een angstig dier sprong haast midden in het publiek. Een erg jonge stiere

die mooi met de mantel zwaaide, werd uitgefloten na keurig een helaas te zwak beest, waarvan het publiek de afkeuring geëist had, gedood te hebben. Aan het eind van het gevecht regende het kussens; na zijn tegenstander de genadeslag toegebracht te hebben vertrok hij, gesteund door zijn vrienden, snikkend met zijn baret voor zijn gezicht. Tussen de bedrijven door een loting, midden in de arena, met behulp van een aan een zwengel rondgedraaid tonnetje vol nummers. Tot besluit van het feest voerde de politie een charge met de wapenstok uit om de menigte arena te verdrijven na het incident met de Andalusiër. Het vierde vond plaats in Barcelona in de ‘Monumental’, een plaza vol reclames, een soort Vel'd'Hiv^*. Twee matadors de één een Mexicaan, de ander een Bask - deden hun best Mexicaan, de ander een Bask - deden hun best met moeilijke dieren; niemand vond het vreemd dat een muziekkorps van het Rode Kruis als orkest fungeerde. Het was een lastig en gevaarlijk, maar toch eentonig en naargeestig gevecht. De twee laatste heb ik verleden zomer gezien - het ene in Vitoria met Joaquim Rodriguez CACANCHO (een hooghartige zigeuner die even bekend stond om zijn elegantie als om zijn taltijke aanvallen van paniek), Pepe BIENVENIDA (een torero met een verfijnde en klassieke stijl), Luis Comez EL ESTUDIANTE (een student in de medicijnen die stierevechter was geworden, kaarsrecht, slank, aristocratisch), Louis Castro EL SOLDADO (een Mexicaan van een indrukwekkende dapperheid, een woeste dierentemmer) - het andere in Valencia met Rafaël Ponce RAFEALILLO (dat wil zeggen de kleine Rafaël) afkomstig uit de stad zelf en door de pers unaniem als wonderkind beschouwd. Deze laatste gevechten waren in alle opzichten bewonderenswaardig; zij hebben

* overdekte wielerbaan in Parijs.

[p. 64]

me geestdriftig gemaakt maar mijn visie is er niet door veranderd. Alle corrida's die ik bijgewoond heb zijn voor mij even opwindend geweest, behalve een gevecht waarbij de stier niet gedood werd. Niet het schouwspel is dus het belangrijkste maar het karakter van offer, de strakke gebaren onder dreiging van de dood en met de bedoeling te doden.

Als ik een stieregevecht bijwoon heb ik de neiging me te identificeren met de stier op het moment dat de degen in zijn lijf gestoken wordt of met de matador die het risico loopt gedood (of misschien ontmand?) te worden door een stoot van de horens, juist op het moment dat hij zijn mannelijkheid het duidelijkst toont.

De afbeelding van Lucretia, treurend nadat zij verkracht is door haar zwager, de vechtjas Sextus Tarquinius, raakt dus bij mij een gevoelige snaar. Ik kan mij de liefde niet anders voorstellen dan te midden van kwellingen en tranen; er is niets dat me zo ontroert en aantrekt als een vrouw die huilt, of het moest dan Judith zijn met haar ogen die alles schijnen te willen vermoorden. Herinneringen aan verwonde vrouwen gaan terug tot mijn prilste kinderjaren.