Bzzlletin. Jaargang 6

[p. 58]

George Grosz
Enige activiteiten van de Dadaïsten
Vertaling Hans Hom

Artistiek gezien waren we destijds ‘Dadaïsten’.

Zo dat al iets tot uitdrukking bracht, was dat een reeds lange tijd gistende onrust, ontevredenheid en spotlust. Elke nederlaag, elke plotselinge overgang naar een nieuwe tijd baart dergelijke bewegingen. In een ander tijdsgewricht hadden we evengoed flagellanten kunnen zijn.

Dada, voor zover ik de geschiedenis er van ken, kwam uit Zürich. Tijdens de oorlog had daar een groepje schrijvers, schilders en musici het Cabaret Voltaire opgericht. Hugo Ball was er de leider van, geassisteerd door Richard Hülsenbeck, Hans Arp, Emmy Hennings en nog een paar internationale kunstenaars. Hun program was niet politiek in eigenlijke zin, het was modern futuristisch. De naam Dada vonden Ball en Hülsenbeck toen ze een willekeurig Frans woordenboek opsloegen en blindelings een woord prikten. Het woord was toevallig dada, oftewel hobbelpaardje.

Hülsenbeck bracht Dada naar Berlijn, waar het al dadelijk politieke trekken aannam. In Berlijn waaide een andere wind. De esthetische kant van de zaak werd weliswaar gehandhaafd, maar werd hoe langer hoe meer door een soort anarchistisch-nihilistische politiek naar de achtergrond gedrongen, waarvan de schrijver Franz Jung de voornaamste woordvoerder was. Jung was een Rimbaud-figuur, een vermetele, voor niets terugdeinzende avonturiersnatuur. Hij sloot zich bij ons aan, en met de krachtpatsersaard die hij had, beïnvloedde hij dadelijk de hele Dada-beweging. Hij was een stevige drinker en schreef ook boeken in een moeilijk leesbare stijl. Beroemd werd hij voor een paar weken toen hij met zijn helper, de matroos Knuffgen, midden in de Oostzee een stoomschip kaapte, dat koers liet zetten naar Leningrad en het de Russen schonk - in een tijd dat iedereen het al had over de ophanden zijnde zege van de communisten en er in Duitsland nog nauwelijks een overheid in de ware zin des woords bestond.

Jung deed zelden iets rechtstreeks; hij had altijd een paar vazallen om zich heen die voor hem door het vuur gingen. Als hij dronken was, schoot hij zijn revolver op ons leeg als een cowboy uit een Wildwestfilm, en zijn brood verdiende hij als een soort beursjournalist, gaf ook een tijdje in eigen beheer een blad uit dat zich met economische vraagstukken bezighield. Hij was een van de intelligentste mensen die ik ooit ben tegengekomen, maar ook een van de ongelukkigste.

Als Dadaïsten hielden we ‘meetings’, waarbij we in ruil voor een paar mark entreegeld niets anders deden dan de mensen de waarheid vertellen, dat wil zeggen, ze de huid vol schelden. We namen geen blad voor de mond. We zeiden: ‘U, ouwe hoop stront daar vooraan - ja, u daar met die paraplu, zakkenwasser!’ of: ‘Zit niet te lachen, stommeling!’ Zei er iemand iets terug, en natuurlijk deden ze dat, dan blaften we op kazernetoon: ‘Bek houwen of je krijgt op je lazerij!’ enzovoorts, enzovoorts...

Dat deed snel de ronde en weldra waren onze meetings en zondagmiddagmatinées uitverkocht en afgeladen met zich amuserende en zich ergerende mensen. Het ging zelfs zo ver dat we constant Sipo's in de zaal moesten hebben omdat de vechtpartijen niet van de lucht waren. Later werd het zo erg dat we telkens een speciale vergunning moesten halen bij het desbetreffende politiebureau. We namen gewoon alles op de hak, niets was heilig voor ons, we spuugden op alles, en dat was Dada. Het was noch mysticisme, noch communisme, noch anarchisme. Al die richtingen waren immers toch nog ergens uitgegaan van een program. Maar wij waren het complete, pure nihilisme, en ons symbool was het niets, het vacuüm, het gat.

Tussendoor maakten we ‘kunst’. Maar meestal ging het zo dat de ‘kunst-act’ werd onderbroken. Nauwelijks begon bij voorbeeld Walter Mehring op zijn schrijfmachine te rammen en daarbij iets van eigen hand ten gehore te brengen, of daar kwam ik of Heartfield of Hausmann achter de coulissen vandaan het podium op en riep: ‘Ophouden! Je wilt die schaapskoppen daar beneden toch niet iets aan hun neus hangen, wel?’ Dikwijls werd zoiets van tevoren afgesproken, maar vaker was het improvisatie, want omdat er altijd wel een paar gedronken hadden, was het ook bij ons voortdurend bal, wat dan eenvoudig coram publico, open en bloot op het podium verder werd gevierd.

Iets dergelijks als de beeldende Dada-‘kunst’ was er tot dan toe niet geweest. Het was de kunst (ofwel de filosofie) van de vuilnisbak. De leider van deze ‘school’ was een zekere Schwitters uit Hannover, die alles verzamelde wat hij op een wandeling of wat ook bij stortplaatsen, in afvaltonnen of God weet waar vond: verroeste spijkers, oude poetsdoeken, tandenborstels zonder haar, sigarenpeuken, oude fietswielspaken, een halve paraplu. Alles wat mensen als niet meer bruikbaar hadden weggegooid, vond in Schwitters een verzamelaar en werd door hem * fragment uit Een klein ja, een groot nee; herinneringen. Verschijnt najaar 1978 in Privé-Domein in de vertaling van Hans Hom.

[p. 59]

op oude panelen of doeken geordend in kleinere, platte vuilnishopen, vastgeplakt of met ijzerdraad en touw bevestigd, vervolgens als ‘Merzkunst’ ten toon gesteld en ook gekocht. Vele critici, die voor geen goud achter wilden blijven, zwaaiden deze voor de gek houderij van het publiek lof toe en namen de zaak doodserieus. Alleen het gewone volk dat niets begrijpt van kunst, reageerde normaal en noemde de Dada-kunstwerken rommel, troep en rotzooi - waaruit ze ook bestonden.

Een van de hoofdwerken van deze school was een reuzenplastiek die ‘Duitslands grootheid en ondergang in drie etages’ heette en in werkelijkheid niets anders was dan wat je krijgt als je alle mogelijke soorten afval op een hoop kiepert en willekeurig door elkaar husselt. Dit ‘monument’ was het werk van een zekere Baader, die de titel Opperdada droeg. Deze had zich eens op mystieke wijze met de aarde verenigd, was in lichte mate lijdende aan godsdienstwaanzin en in hevige mate aan grootheidswaan - een echte gek; maar in die zonderlinge tijd onderscheidde hij zich nauwelijks van ons overige Dadaïsten, misschien niet eens van mij. (Tenminste niet volgens het oordeel van de vriendelijke kapitein-arts die me in dienst onderzocht en mijn tekeningen ‘totaal geschift’ vond, in ieder geval geschift genoeg om me aan een zogenaamde idiotentest te onderwerpen. Maar ik beantwoordde al die idiote vragen perfect...) Baader had ook de ‘Dadacon’ samengesteld, het geweldigste boek aller tijden, groter dan de Bijbel, bestaande uit duizenden grote, volgens het procédé van de fotomontage aaneengeplakte krantenpagina's. Deze methode was aangewend om bij het doorbladeren van het boek het gevoel teweeg te brengen dat het je duizelde - ‘want,’ zei Baader, ‘pas als alles in je hoofd rondtolt, kun je de Dadacon begrijpen.’

Dit was dus onze Opperdada, maar ook de rest van ons had titels en functies. Ik was bij voorbeeld de ‘Propagandada’, wat tussen mijn naam en het kleingedrukte zinnetje ‘Hoe denk ik morgen?’ op mijn visitekaartje stond. Mijn taak was om leuzen te verzinnen. Bij voorbeeld: ‘Dada is bij ons’, of Dada overwint’, of ‘Dada, Dada boven alles!’ We drukten deze leuzen op kleine stickers, en spoedig waren etalageruiten, cafétafeltjes, huisdeuren en dergelijke in heel Berlijn ondergeplakt. Het was waarlijk zorgwekkend. De B.Z. am Mittag bracht een heel artikel over het Dadaïstische gevaar. Trap op, trap af, links en rechts, onder en boven plakten we onze stickers. Als de kelner bij Kempinski, destijds de stamkroeg van de meer gefortuneerde Dadaïsten, de tafel afruimde, nam hij onze krankzinnige leuzen op lege borden en flessen en op de Havanna-sigarenkistjes mee. Zelfs op zijn fladderende rokpanden kon je vaak lezen: ‘Dada, een schop onder mijn kont, alsjeblieft, dat wil ik zo graag!’

Er zat natuurlijk meer achter dan alleen maar gein. Waar het op aan kwam was om zo te zeggen in diepe duisternis te werken. We wisten niet wat we deden; voor ons was het of we met lange stokken in de prut van een poel zaten te roeren, zonder enig doel. ‘Dada is zinloos’ was ook een van onze slagzinnen, en juist dat joeg de mensen tegen ons in het harnas. Een nieuwe beweging moest toch op de een of andere manier ergens zin hebben, vonden ze. Maar wij zeiden: ‘Nee, kijk maar, we roepen alleen maar wat rond in de bagger’ - alsof dat de een of andere zin zou hebben.

Verder behoorde tot de Dada-beweging in Duitsland ook mijn zwager Schmalhousen. Als zogenaamde Dadaoz is hij de Dada-historie ingegaan; ook voerde hij de titel van Dada-diplomaat en was als zodanig bij mij, de Propagandada, geattacheerd. Hij was van nature een perfectionist; hij ging altijd uiterst elegant gekleed, haarscherpe vouwen in de broek, stijve Engelse hoed, wandelstok en gele handschoenen, waarmee hij een aristocratische noot in onze manifestaties bracht.

Nog iemand die zich bij ons aansloot was mijn goede oude vriend Rudolf Schuchter. Hij is een van de meest belezen schilders, beschikkend over een welhaast encyclopedische kennis. Toentertijd was hij nog ver verwijderd van zijn tegenwoordige religieuze bezinning en een vat vol tegenstrijdigheden. Hij houdt zijn kunst voor die van een buitenstaander, maar voor mij is hij dat helemaal niet. Ik zie in zijn werk eerder een voortzetting van een ‘romantisch-Duitse, middeleeuwse’ traditie. Op de eerste internationale Dada-overzichtstentoonstelling van 1919 in Berlijn trad hij echter niet als schilder of tekenaar, maar als superrealistische beeldhouwer naar voren. Zijn levensgrote en al even levensechte figuur van een generaal, die onzichtbaar aan de zoldering opgehangen hoog boven de hoofden van de geschokte en boze bezoekers zweefde, zou Castans Panopticum eer aangedaan hebben.

Al die vreemdsoortige bouwsels, collages en montages hadden destijds een ware schokkende werking op het publiek en de publieke opinie. Vooral de moderne kunstenaars waren bijzonder verontwaardigd, omdat hier niets meer serieus werd genomen of werd gerespecteerd. Zelfs de avantgarde werd gehoond. De hele manifestatie werd weldra een zaak voor de rechtbank, en dr. Burchardt moest de tentoonstelling sluiten en bovendien een boete betalen.

Wij hadden ook rijke vrienden die wel tegen een grapje konden en zich gaarne door de legendarische Dadaïsten te pakken lieten nemen. Ik herinner me er eentje die een Grunewald-villa had en daar diep onder een fabelachtige wijnkelder met een heel wegennet van vaten en kisten boordevol met de meest uigelezen wijnen. Deze onderaardse wijnstraten had hij vernoemd naar zijn Dada-vriendjes (zo liep hij bij voorbeeld de Georg Groszgang tussen de sherryvaten door) en op een motorfiets met schijnwerpers toerde hij er dan in rond. Een speciaal vervaardigd reuzenvat heette het Dadavat, waar een heerlijke piesporter inzat, die de kenners onder ons als een echt ‘Dadaïstisch wijntje’ wisten te roemen.

Een zekere dr. Dohmann, huidarts van professie en dus geen Dadaïst in orthodoxe zin, was onze huiscomponist. Zijn Dadatonen werden nooit op papier gezet, hij improviseerde uitsluitend. Bovendien schreef hij onder de naam Daimonides

[p. 60]

groteske gedichten en was een van de weinigen die jazzmuziek op de piano kon spelen. Op een avond ging ik met Daimonides naar Hotel Adlon; in 1919 was dat het hoofdkwartier van de Amerikaanse journalisten. Er werd een ‘party’ gegeven. De gastheer, die Benny werd genoemd, zat met zijn benen over elkaar geslagen op de piano en speelde op zijn viool ‘Everybody shimmies now-’.

Zijn vrouw begeleidde hem. Overal stonden glazen en asbakken vol peukjes; op de tafel stonden Havanna's, sigaretten, twee langhalzige flessen Rijnwijn in het ijs, een voor een kwart gevulde fles Black & White en een fles cognac.

Een reusachtige blikken bus bij de piano zou volgens zeggen vol zitten met scheepsbischuit. (In Duitsland was alles nog op de bon.) Later werden taxi's besteld en reden we allemaal naar een clandestiene dansgelegenheid bij de Weidendammer Brücke; tegen vieren dirigeerde Benny het aanwezige orkestje en instrueerde de pianist in de ragtime.

Deze Amerikaan heette Ben Hecht en was wellicht de eerste die na de oorlog naar Berlijn kwam na de militairen van de Entente-commissie. Een grote Amerikaanse krant betaalde hem een heleboel dollars uit om ter plekke na te gaan of wij echt zo walgelijk waren als Raemaekers ons had afgeschilderd, en of onze republiek wel een echte republiek was en geen nieuwe truc van de Duitse generale staf - ook al gezien de geruchten die de ronde deden dat niet de keizer de wijk had genomen naar Nederland, maar een dubbelganger van hem, die de slimme Ludendorff in diens plaats had laten gaan, en dat Ludendorff als eenvoudig mijnwerker in een oude, voor dit doel ingerichte mijn reeds een contrarevolutie voorbereidde. Men fluisterde dat hele infanterieregimenten bij het uitbreken van de revolutie in één klap door de aardbodem waren verzwolgen en niet meer voor de dag gekomen waren; verklaringen die dit terugvoerden tot de nieuwe, zware granaten, waarvan de trechters de infanteriesoldaten met hele groepen tegelijk gewoon hadden opgeslokt, liet men buiten beschouwing. Het volk is nu eenmaal gek op sprookjes en legenden. Het hielp geen snars dat de nieuwe meesters druk in de weer waren met statistieken en goedkoop marxisme; het volk wilde een mythische verklaring horen voor het onbegrijpelijke. Maar op dat moment was er niemand die dat kon - de grote dagdromers beleefden hun opkomst pas later... En om over die duistere kant, die mijn volk, het Duitse volk, wel altijd zal aankleven - om deze duistere kant te doorgronden en daarover de Amerikaanse krantelezer helder en overzichtelijk te informeren, was Ben Hecht hier naar toe gekomen.

Wij werden spoedig goede vrienden. Hij nam als eregast deel aan een befaamde Dada-manifestatie: een wedstrijd tussen zes schrijfmachines en zes naaimachines, verbonden aan een scheldtoernooi. Op deze avond werd hem ook de ‘oorkonde’ van ‘Ere-dada’ verleend - een zwart geschilderd, voor de helft met zand gevuld bierglas; maar tijdens de na afloop van iedere Dada-opvoering volgende kloppartij tussen Dadaïsten en verontwaardigde toehoorders werd het symbool de toekijkende Ben uit de handen gerukt en als slagwapen aangewend, waarbij het helaas in scherven ging. Een nieuw erebierglas mochten we Ben niet geven; volgens de strenge, in de Dadacon neergelegde reglementen van de beweging kon dat pas weer na verloop van vijfenzestig jaar...

De Dadacon werd Ben later te koop aangeboden, voor de spotprijs van 25000 dollar. Hij wilde er echter maar de helft voor geven, en na lang heen en weer gepraat ging de hele zaak niet door. De Dadacon zou ten slotte door de Opperdada in de omgeving van zijn huis in Lichterfelde-Oost zijn begraven.

Ben Hecht ging terug naar Chicago, schreef succesvolle boeken, verachtte het literatuurbedrijf, wendde zich tot de film en werd een van de bestbetaalde draaiboekauteurs van Amerika, met de bijnaam ‘de Shakespeare van Hollywood’. Wanneer we elkaar zo eens per jaar zien, wisselen we altijd eerst een paar herinneringen uit aan Berlijn - het krankzinnige, verlopen, fantastische Berlijn van vlak na de Eerste Wereldoorlog.