Bzzlletin. Jaargang 6

[p. 39]

Fragmenten uit de Tagebücher^* Robert Musil
Vertaling Hans W. Bakx

Er zijn mensen die zich vernederd voelen wanneer ze hun gedachten neerschrijven. Onze manier van schrijven is een product van ons intellectuele niveau. Twee millennia schrijven met ons mee. Het meest echter onze ouders en grootouders. Punt en puntkomma zijn achteruigangssymptomen - stilstandssymptomen. De syntaxis zou niet aan versteende professoren overgelaten moeten worden. Punt en puntkomma zetten we niet alleen omdat we het zo leerden, maar omdat we zo denken. - Dat is het gevaarlijke eraan. Zolang je in zinnen met een slotpunt denkt, laten bepaalde dingen zich niet zeggen - hoogstens vagelijk voelen. Anderzijds zou het mogelijk zijn dat men zich zo leert uitdrukken, dat bepaalde oneindige perspectieven die nu nog aan de drempel van het onbewuste liggen, duidelijk en begrijpelijk worden.

Je bent echt niet dit of dat, maar wanneer je met een ander mens in contact komt, slaat die ander een heel bepaalde (of heel onbepaalde) toon in je aan - en dat ben je dan.

Laten we eens een beetje met elkaar van gedachten wisselen, meneer Musil. U heeft dus dagen waarop u de kunstenaars niet mag?

Ja.

En ook dagen waarop u de filosofen mijdt? Inderdaad. De ene keer zijn de kunstenaars me te weinig filosofisch en de andere keer de filosofen te weinig menselijk.

En vandaag?

Vandaag houd ik het met de kunstenaars. Ik heb me vandaag op het instituut geërgerd en zat toen 's avonds naast een tafeltje met kunstenaars; ik amuseerde me met hun onschuldige vrolijkheid.

Onschuldige vrolijkheid is bijna een devies. Het is de manier waarop men vroeger kunstenaars waardeerde.

Hm tja, u raakt daar een gevoelige plek.

Pardon.

Niet nodig. We moeten ons hierover eens wat duidelijkheid verschaffen. Ik moet bekennen dat ik - hoewel ik geloof een kunstenaar te zijn - niet weet wat dat is. Het filosofische irriteert me. Ik lijd onder die vermenging. Ja, ik lijd echt. Mijn opvatting van filosofie is veeleisender geworden; zij trekt datgene naar zich toe, wat ik tot dusver als het wezenlijke aan de kunstenaar heb beschouwd.

U heeft daar tegenover mij al eens op gezinspeeld. De filosoof weigert de diepzinnige kunstenaar voor vol aan te zien, zei u.

Zo is het. Diepzinnigheid kan niet diep genoeg, niet exact genoeg zijn. Dat zou zich echter in eerste instantie toch alleen tegen de Maeterlincks, de Hardenbergs, de Emersons e.d. richten. Zij doen geen recht aan hun ideeën, laten zich er te zeer door op sleeptouw nemen en dergelijke dingen meer. Maar een schrijver is toch pas hij, die een dergelijke gedachte in een mens onderbrengt, het effect schildert dat zij op menselijke relaties heeft, etc. Daartoe mist de filosoof toch het talent?

Dat wel; maar de schrijver mist de gedachte. Hij kan een gedachte niet zo verfijnd in al haar consequenties gestalte geven als de smaak van de filosoof dat vraagt.

Maar is dat ook nodig? Moet de schrijver niet juist op een soort tussenniveau zijn gedachten zoeken en onder het mes nemen?

Ik heb daar ook al aan gedacht, en wel ten aanzien van de psychologie. Deze heeft momenteel zeer exacte indirecte methoden, met behulp waarvan zij processen blootlegt die zich anders geheel aan onze waarneming onttrekken, - een soort van hersenspiegels. Naar het zich laat aanzien zal een en ander nog verder worden uitgebreid. Er worden steeds dieper liggende elementen zichtbaar gemaakt. Maar heeft dit zijn weerslag op de wijze waarop de schrijver de dingen weergeeft? Hij werkt steeds alleen met die complexen, die zich op het eerste gezicht aandienen. Zoals de schilder geen atomen maar in lucht ingebedde lichamen weergeeft, zo geeft de schrijver de aan de oppervlakte liggende gedachten en gevoelens en geen psychische elementen weer.

Maar men prijst het in een schrijver, wanneer hij in de diepte dringt!

En dat vond ik nu juist de verdienste! En klaarblijkelijk is de zelfwaarneming niet het geëigende werktuig om dat mee te doen! Het is uitzichtloos, verkeerd dit te ambiëren. Vandaar dat die versleten theorieën over het spel der verbeeldingskracht, de schone schijn e.d. voor mij nu een nieuwe betekenis krijgen. Maar ik ben moe; ook vandaag wordt het laatste woord niet gesproken. Goedenacht, meneer Musil

Goedenacht, meneer Musil.

Lichte verhoging wilde niet weggaan. Ik moest op bevel van de dokter weer naar bed en mag nog niet naar buiten. Ik lees Anna Karenina. Ondanks een opgeruimd en goed humeur voel ik me een beetje beroerd.

Een inval: een mens schilderen die in de christelijke moraal is opgegroeid en onderzoeken of hij tot de mijne komt. Maar heb ik er wel een? (Om niet te vergeten: die christelijke moraal zacht, ondogmatisch en sympathiek in een moeder belichamen van wie je kunt houden.) Ik geloof dat ik geen moraal heb. Reden: alles wordt voor mij tot brokstukken van een theoretisch systeem. De filosofie heb ik echter opge-

* Een keuze uit de ‘Tagebücher’ van Robert Musil zal najaar '79 verschijnen in de vertaling van Hans W. Bakx in Privé-Domein.

[p. 40]

geven, dus valt de rechtvaardiging weg. Wat alleen overblijft: invallen. -

Bemin uw naaste als uzelf: dat levert een duidelijk en zeker gevoel op. Bovendien een perfecte stelregel voor het handelen. Eindelijk het rustige zich-invoegen in objectieve relaties dat de psychiaters net zo eisen als de katholieke moraaltheologen.

De staat heeft groot gelijk wanneer hij christelijk wil zijn, de christelijke geestesgesteldheid bevat alles wat hij nodig heeft. Christelijke opvoeding is opvoeding tot het gemeenschappelijke, actieve leven.

Niettemin beginnen de fouten daar, waar men anderen tot dit geluk wil dwingen, bijv. zoals Karenin niet in een scheiding wil toestaan om zijn vrouw te behoeden voor de zonde van het onwettig samenleven. Toch is het stellig in tegenspraak met de wetten van de evolutie in een christelijke staat de enig gezonde te zien.

Mensen met een gemeenschapsopvoeding neigen tot militante machtspolitiek.

De beweging van een vrouw op een stapvoets rijdend paard ziet er van onderen, vanaf een bank, ongelooflijk wellustig uit. Alsof ze bij elke stap door een golf wordt opgepakt en omhooggetild.

Wachten: ik kijk naar mijn werk. Het is bewegingloos; als van steen. Niet zonder betekenis, maar de zinnen bewegen niet. Ik heb twee uur de tijd voor ik - correct gerekend - kan weggaan. Om de vijf minuten kijk ik naar de klok, het is steeds minder niet dan ik geschat heb, meer dan ik - als op een wonder - hoop. Ik zie voor het eerst de meubels in mijn kamer stilstaan. Het ziet er zo anders uit, alsof je vijf stippen als ruiten vijf ziet. De tafel, de twee stoelen, de sofa, de kast. Zo moet het mensen zonder ideeën vergaan, wanneer ze hun dagtaak beëindigd hebben. Ik voel al een ietwat overdreven blije verwachting. Dezelfde overdreven blije verwachting als op de 24e december, kort voordat het zover is.

Wanneer de critici tegenover de gestalten van een boek en de schrijver eens zouden volstaan met zich af te vragen wat dat voor mensen zijn. Simpelweg nieuwe exemplaren van de menselijke soort registreren in plaats van zich in te laten met kunstwetten die ze niet begrijpen: niet alleen zouden ze in de meeste gevallen het verstandigste zeggen dat er überhaupt over een literair kunstwerk gezegd kan worden, maar ze zouden ook het vurig verbeide wonder volbrengen (in elk geval jammert men steeds weer over het uitblijven ervan) de literatuur met de mensheid te verenigen, haar uit haar isolement in het warme midden te halen.

Leven, leven... niets willen dan mooie ervaringen: met die instelling verzin je een roman.

Je moet gevoelens verzinnen, nieuwe, het aardige daarvan is, dat je daarmee de handeling verzint. (-)

Behalve de zelfanalyse, het gesprek, is de situatie de enige uitdrukking voor het gevoel. Het gevoel moet bepaalde situaties creëren. Anderzijds moet ook al van situaties (dat wil ook zeggen: mensen die tot bijzondere gevoelens in staat zijn, creëren simpelweg van dergelijke situaties) het gewenste gevoel irradiëren. Voor allebei is de eerste stap dat men zich afvraagt: welke gevoelens? en in welke situaties raak je met die gevoelens, welke zoek je ermee...?

Je moet zo vaak mogelijk feiten laten uitspreken in plaats van gevoelens. Daardoor ontstaat die bepaalde mooie droogheid. Dat wil dus zeggen dingen die aanspraak maken op objectieve, en niet alleen op subjectieve geldigheid. Als stelregel misschien: uitspraken waarvoor je het pronomen wij kunt zetten.

Een weg die naar het wezen van de literatuur voert, is het oog hebben voor het feit dat aanduiden sterker werkt dan uitvoeren. Daarmee samenhangende feiten uit het dagelijks leven zien: Het spel van kinderen met geheel onbewerkte poppen. Waarom prikkelen die de fantasie sterker dan ‘echte’? Houdt dat verband met het feit dat een hond met een steen als met een ‘prooi’ speelt, maar met een nagemaakte haas niets weet te beginnen? Omdat die een tot in het onherkenbare afgezwakte weergave van het origineel is, terwijl de steen dat maar op één punt is: hij kan ook in de bek genomen worden. Het kleine van de pop, zodat je er mee kunt scharrelen: dat is voor het moedergevoel de hoofdzaak. Je zou kunnen zeggen dat zo'n pop de idee van het kleine kind is, waarvan een grote hoeveelheid gedetailleerde verschijnselen alleen maar kan afleiden.

Ik werd als kind reusachtig opgewonden door de leeuwen en tijgers op een circusaffiche, voordat ik het te pakken wist te krijgen en verknipte, en door een bonbonnière in de vorm van een paard. Ik geloof - paarden had ik altijd al willen hebben - dat hier de plotselinge mogelijkheid van het bezitten van het voorwerp bepalend was. (-)

Wezen van het gerucht. Aan datgene waarover je niets met zekerheid weet, onbrandt de fantasie. Wezen van de metafoor. De vergelijking van een mond met een koraal (koraal is echter ook - zij het nog zo vaag - drager van een waardeïdee) zou alles alleen maar afzwakken, wanneer door het onduidelijke element dat daarmee wordt ingebracht niet juist het effect ontstond.

Vergroting van een gevaar in de verbeelding. Het wordt misschien niet groter gemaakt, maar geïsoleerd voorgesteld.

Het wezen van fobieën houdt zeker op de een of andere manier verband met dit probleem.

Waarom prikkelen geuren de fantasie zo sterk? (Het wezen van de artistieke fantasie.)

Ideologie van het socialisme:

1)	Alle mensen zijn gelijk.
2)	Bemin uw naaste als uzelf.

1) Is een opgelegde onwaarheid. De eigenlijke ware betekenis van deze uitspraak is intussen

[p. 41]

gebleken. Juryrechtspraak, raden, parlement, de leraar vaak slimmer dan de leerling. Neem geestelijk van tijd tot tijd een purgeermiddel en reinig je van al het weten. Geest is destructief en constructief alleen door het formuleren van een verzameling oplossingen waaruit de praktijk zich bedient. Alleen en op zichzelf is geest een gevecht zonder eind. (Hieruit volgt de positie van de schrijver en de filosoof binnen de socialistische samenleving.)

Zomer 1940 Robert & Martha Musil in Zürich

2) Deze uitspraak is nooit gerealiseerd. Hij is niet alleen onbruikbaar voor de ethiek van het leven van alledag maar ook voor die van de meest ontwikkelden. Zo überhaupt, wordt hij eigenlijk alleen maar verwezenlijkt in de overdrijving: bemin uw naaste meer dan uzelf. Maar dan is hij al niet meer puur, want er wordt een idee bemind, een zaak. Voor het overige verwijst hij naar een toestand: die van de liefde.

Je zou die uitspraak moeten vervangen door de ethisch veel geringere maar praktisch veel belangrijker regel: handel solidair.

De ethiek van het socialisme berust dus op twee praktische maximes. Wat kun je anders verwachten van een politieke beweging.

Haat tegen de onderdrukkers, meegevoel met de geknechten - zouden dat de drijfveren zijn achter al die idealen van de socialist? Allereerst behoren al die ideeën in de status nascendi van het socialisme, niet in de uiteindelijk, voltooide maatschappij.

Ziel.

Dat woord dient alleen voor onwerkelijke mededelingen. Je praat in de uren waarin je niet leeft. Zo gauw we spreken, gaan er deuren voor ons dicht. Het zwijgen van een menigte is een onverklaarbaar gewicht. De mensen komen alleen maar samen om te praten.

Bedoeld: de dunne korst van het rationele waarin we op het irrationele roeien. De ware waarheid tussen twee mensen kan niet uitgesproken worden. Iedere inspanning wordt tot een hindernis voor de ziel. De zielen verenigen zich wanneer de lippen zich van elkaar scheiden.

Alles in het leven verloopt volgens een overeenkomst vooraf, waarover met geen woord gerept wordt. (Dat zijn de mensen wier leven ieder ogenblik present is, hen omringt.)

Door zich te sluiten, sluit vorm uit. Zij sluit geprobeerde vormdelen uit, vaak met verlies; ze sluit gedachten (invallen) uit die zich niet laten ‘onderbrengen’.

Daarmee is ook gezegd dat vorm net zoiets is als toeval of het lot. Het hangt samen met het verrassende van het vormidee. Het verleent er het geluk van een beslissing aan. De lezer voelt het aan het voltooide gedicht als kracht en onbevangenheid, een bewijs dat het gelukt is, maar dat niet precies beredeneerd kan worden.

Maar, zal men zeggen, dat zijn allemaal maar nevenaspecten van de schoonheid.

Doordat vorm een verlies en toch mooi is, troost zij ons voor de verliezen die we in ons hele bestaan onophoudelijk lijden, voor datgene wat we steeds tekort komen om het volmaakte te bereiken.

Schandaal: Het werkt zo verlammend. Je weet dat die mensen die wonderbaarlijk exacte machines bouwen, met het veldreglement onder hun kussen slapen, de hele wereld bestieren, - je weet dat die mensen bij de eerstvolgende psychische gelegenheid wéér...

Oostenrijkse officier (anekdotisch): ‘Wann i im Dienst bin, da kenn i nix (kane Rücksichten), da bin i a Vieh. Und i bin immer im Dienst.’