Bzzlletin. Jaargang 6

[p. 13]

Een vrouwenleven in de achttiende eeuw
Hella S Haasse

Charlotte Sophie von Aldenburg werd geboren op 5 augustus 1715. Zij was het enige kind, en dus de erfgename, van graaf Anton II von Aldenburg, die in het noordwesten van het Duitse Rijk, tussen Oost-Friesland en de monding van de rivier de Weser, twee heerlijkheden, Varel en Kniphausen, en in Gelderland het kasteel Doorwerth met omringende landerijen bezat. Zowel van vaders- als van moederszijde verwant aan vorstelijke geslachten in Duitsland, Denemarken, Zweden en Frankrijk, gold Charlotte Sophie als een belangrijke ‘partij’. In binnen- en buitenland veronderstelde men, dat de graaf von Aldenburg over een zeer groot vermogen beschikte; het tegendeel was echter het geval. Anton II had zijn leven lang te kampen met geldgebrek, moest telkens weer leningen sluiten en zijn bezit met hypotheken belasten om althans de schone schijn te kunnen ophouden en zijn krediet niet te verliezen. Zijn dochter was niet op de hoogte van deze ongunstige omstandigheden, die in hoge mate haar leven zouden bepalen. Heel jong al viel zij op door uitzonderlijke levendigheid en intelligentie; maar haar nerveuze, eigenzinnige karakter, de zeer gebrekkige opleiding die zij - als meisje - ontving, en haar te hooggespannen toekomstverwachtingen veroorzaakten innerlijke kortsluitingen en frustraties en leidden tot een weldra alom gesignaleerd grillig en excentriek gedrag. Toen zij veertien jaar oud was, vatte zij een hartstochtelijke verblinde liefde op voor Albrecht Wolfgang, de regerende graaf van het rijkje Schaumburg Lippe, een weduwnaar van dertig, met de reputatie van charmante lichtzinnigheid. Hij echter koos tot tweede vrouw een andere Charlotte, prinses von Nassau Siegen, een jonge weduwe-met-geld; zij was een nichtje van de von Aldenburgs, en bij hen in huis opgegroeid; ondanks een leeftijdsverschil van dertien jaar beschouwden zij en Charlotte Sophie elkaar als hartsvriendinnen. Tussen Albrecht Wolfgang en de beide Charlotte's ontstond al gauw na het huwelijk een eigenaardige driehoeksverhouding. Aanvankelijk was het even naieve als temperamentvolle jonge meisje min of meer als speelse koppelaarster opgetreden voor die twee mensen van wie zij het meest hield; maar met haar rijpende bekoorlijkheid werd na enige tijd zij het voorwerp van Albrecht Wolfgangs amoureuze belangstelling, terwijl de oudere ‘Lottgen’ (zoals men Albrecht Wolfgangs vrouw noemde) steeds vaker tegen haar zin de rol van toegeeflijke, ja, medeplichtige derde te vervullen kreeg.

Voor Charlotte Sophie had haar vader intussen uit de reeks pretendenten naar haar hand een bruidegom uitgezocht, en wel één uit Holland, dat een vertrouwenwekkende roep van godsdienstige en materiële degelijkheid genoot. Willem Bentinck, een zoon uit het tweede huwelijk van de tot graaf van Portland verheven gunsteling van de Stadhouder-Koning Willem III, had zijn vaders Hollandse bezittingen geërfd: Rhoon en Pendrecht bij Rotterdam, een huis aan het Lange Voorhout in Den Haag, en het om zijn park en oranjerie tot ver buiten de landsgrenzen beroemde Sorghvliet aan de weg naar Scheveningen. Willem had een Voortreffelijke opvoeding genoten, in Leiden gestudeerd, en een ‘grand tour’ of ‘Bildungsreise’ gemaakt door de belangrijke cultuurlanden van Europa. Hij was als vijfentwintigjarige al lid van het invloedrijke College van Hollandse Edelen, en werd algemeen beschouwd als een jongeman met een grote toekomst in de politiek van de Republiek der Verenigde Nederlanden. Het ontbrak hem alleen aan de middelen om een passende staat te voeren. Het legendarische (en helaas niet-bestaande) fortuin van de von Aldenburgs lokte in eerste instantie ook hèm; maar toen hij eenmaal met Charlotte Sophie zelf had kennisgemaakt, won verliefdheid het van alle andere overwegingen bij het dingen naar haar hand. Wat háár betreft, zij kon toen noch later een zweem van sympathie opbrengen voor de ernstige, integere, maar wat stijve en weinig hoofse jongeman, die haar vader zo goed beviel (onder andere, omdat Anton II in de mening verkeerde dat de Bentincks rijk genoeg waren om Charlotte Sophie in grote stijl te onderhouden en met hun krediet ook hèm uit de zorgen te helpen). Gehoorzaam aan haar ouders, maar naar haar eigen zeggen ‘ten prooi aan een onoverwinnelijke afkeer’, trouwde Charlotte Sophie in 1733 met Willem Bentinck: een tragikomisch geval van een wederzijds huwelijksbedrog. Zij woonden 's winters in Den Haag, en in de zomermaanden op hun buitenplaats Sorghvliet. Omdat Charlotte Sophie letterlijk ziek was van heimwee, brachten zij ook vaak maanden achtereen in Varel door, of hadden zij haar ouders te logeren. Willem deed zijn uiterste best om de genegenheid van zijn vrouw te winnen, maar slaagde daar niet in; ook de geboorte van twee zoons, in 1734 en 1737, bracht geen verandering teweeg in haar gevoelens voor hem. Intussen was door middel van een drukke correspondentie het contact met het echtpaar zu Schaumburg Lippe blijven voortduren. Toen - vier jaar na haar huwelijk - op Charlotte Sophie's onophoudelijke aandringen eindelijk weer eens een ontmoeting plaatsvond, laaide de wederzijdse passie tussen haar en Albrecht Wolfgang onbedwingbaar op. Vermoedelijk werd hij al in 1737 haar minnaar, met medeweten van zijn vrouw. De dood van Anton von Aldenburg in 1738 bracht de ontstellende omvang van diens schulden aan het licht. Een en ander was voor Willem Bentinck des te pijnlijker, omdat hij zich enkele jaren tevoren bereid getoond had met zijn goede naam en krediet borg te staan, toen zijn schoonvader in de Nederlanden een kapitaal kon lenen. Maar erger dan de geldzorgen en de problemen rondom het beheer van Varel, Kniphausen

[p. 14]

en Doorwerth, was voor Willem het feit, dat zijn vrouw in 1739 hem en hun beide kinderen verliet, en vanuit Bückeburg, de residentie van Albrecht Wolfgang zu Schaumburg Lippe, om scheiding van tafel en bed verzocht. Uit zelfbehoud, èn om de toekomst van zijn zoons veilig te stellen, eiste (en kreeg) Willem voorwaarden, die in feite betekenden dat Charlotte Sophie in de gebieden die zij geërfd had geen werkelijk gezag meer kon uitoefenen en alle inkomsten moest afdragen om de schulden van haar vader te delgen. Van 1740 tot 1748 woonde zij afwisselend in haar wat boerse kasteeltje te Kniphausen en bij de zu Schaumburg Lippe's in hun barokke slot in Bückeburg. Zij schonk haar minnaar twee kinderen, die zij door ondergeschikten liet adopteren opdat zij een naam zouden hebben (van de oudste, Charles, is even sprake in het hieronder afgedrukte autobiografische fragment). Om Albrecht Wolfgang, met zijn ongedurige amoureuze temperament, te blijven boeien, trachtte zij eerst Bückeburg in een cultureel toonaangevend hof te herscheppen (Voltaire was er enkele weken te gast), en later zichzelf onmisbaar te maken door op te treden als raadgeefster en vertegenwoordigster van Albrecht Wolfgang in een langdurig (hèm te ingewikkeld) proces inzake een erfenis. Zij kon echter zijn tanende hartstocht geen nieuw leven inblazen. Albrecht Wolfgang kreeg bovendien in zijn staatje, en vooral in zijn carrière als bevelhebber van een regiment in dienst van de Republiek der Verenigde Nederlanden, tegenslag op tegenslag te verwerken. Hij leed in toenemende mate aan depressies. In 1748 stierf hij, vijftig jaar oud, waarschijnlijk aan een nierkwaal. Charlotte Sophie trok zich gebroken terug in Kniphausen. Als gevolg van haar langdurige perioden van afwezigheid en haar slordige beheer werd haar op verzoek van Willem Bentinck de administratie van haar landgoederen ontnomen. In 1750 verliet zij voorgoed haar geboortegrond. Zij leefde eerst enige tijd in Berlijn om de hulp van Frederik II in te roepen, vervolgens in Wenen, waar zij trachtte de protectie van keizerin Maria Theresia te verwerven, en procedeerde nog dertig jaar lang met Willem Bentinck, en na diens dood met haar zoons en kleinkinderen, om het recht over haar vaderlijk erfdeel te beschikken. Zich bewust van de lacunes in haar intellectuele vorming las en studeerde zij, en maakte zij, als een van de eerste vrouwen van haar tijd, een ‘grand tour’ door Italië en Zwitserland. Zij schreef een (door een van haar onwettige zoons met gravures geïllustreerd) werk over antieke munten.¹⁾ Met Voltaire, die zij in Berlijn weer had ontmoet, onderhield zij tot aan het einde van zijn leven een vriendschappelijk contact. Na haar dood in 1800 liet deze merkwaardige vrouw een verbijsterende hoeveelheid paperassen na, brieven áán haar van honderden tijdgenoten, onder wie staatslieden, geleerden en vrijwel alle leden van de ‘Almanach de Gotha’, brochures, pamfletten en andere drukwerken die zij bewaard had, processtukken, administratieve papieren, kattebelletjes en rekeningen, dagboekfragmenten, autobiografische aantekeningen, schetsen voor filosofische verhandelingen, enzovoorts. Behalve haar muntenboek heeft zij - voorzover thans bekend - nooit iets

1) ‘Catalogue d'une Collection de médailles Antiques, faite par la comtesse douairière de Bentinck, neé comtesse d'Aldenburg, Dame de Varel, Kniphausen et Doorwerth’, verschenen in 1787 en 1788 bij de erven K. Eel te Amsterdam, in 2 delen en een supplement.

[p. 15]

gepubliceerd, althans niet onder haar eigen mam, zij kon zich uitstekend uitdrukken (uiteraard in het Frans, ‘de’ taal voor communicatie en creatie in haar tijd en milieu), en gaf blijk van een levendige verteltrant, maar een schrijfster in de zin waarin bijvoorbeeld Belle van Zuylen dat was, is zij niet geweest. Charlotte Sophie Bentinck - von Aldenburg boeit in hoofdzaak door haar eigenaardige persoonlijkheid vol tegenstrijdigheden, door haar in vele opzichten vrijgevochten opvattingen, en haar veelbewogen leven, dat als het ware een kern vormt waar omheen een groot brok ‘petite histoire’ van de achttiende eeuw kon uitkristalliseren. De meeste van de documenten (meer dan honderd jaar lang bewaard op het in de vorige eeuw aan het geslacht Bentinck toebehorende kasteel Middachten) bevinden zich nu in het Rijksarchief Gelderland, in Arnhem. Dáár, en in de British Library van het British Museum te Londen, en ook in het Fürstlich Schaumburg Lippisches Hausarchiv in Bückeburg, heb ik gezocht naar documenten met behulp waarvan ik een beeld zou kunnen geven van Charlotte Sophie in haar verhouding tot Willem Bentinck en Albrecht Wolfgang zu Schaumburg Lippe. In het begin heb ik nog wel met de gedachte gespeeld een en ander tot een roman te verwerken, maar daar ben ik al gauw van teruggekomen, omdat ik de mensen over wie het gaat nooit echter en levender kan neerzetten dan zij het in hun eigen woorden zichzelf en anderen gedaan hebben. Tijdens het uitzoeken, chronologisch rangschikken, redigeren en vertalen van al die brieven en persoonlijke aantekeningen, heb ik telkens weer beseft hoe wáár het op een rouwzegel van het Huis Aldenburg aangebrachte devies is, dat ik als motto gekozen heb voor mijn boek ‘Mevrouw Bentinck of Onverenigbaarheid van Karakter’: LES MORTS SONT VIVANTS.

Wat hiernaast volgt is de tekst van een klein journaal dat Charlotte Sophie bijgehouden heeft gedurende een voor haar zeer emotievolle logeerpartij in Bückeburg in 1744. Zij heeft dan een periode achter de rug waarin zij weer eens een tijd in Kniphausen gewoond heeft en haar geliefde maar enkele malen heeft kunnen ontmoeten. Maar juist nu zij van plan is haar intrek bij hem te nemen, komt zij tot de pijnlijke ontdekking dat hij niet meer van haar houdt.