Bzzlletin. Jaargang 6

[p. 159]

3 Brieven van Menno ter Braak aan Albert Vigoleis Thelen
Jaap Goedegebuure

Menno ter Braak en Albert Vigoleis Thelen (1903) hadden contact met elkaar sinds Thelen, tijdens zijn eerste verblijf in Nederland in 1931, in elf dagen tijd het Carnaval der Burgers vertaald had, ‘so vom Blatt in die Maschine hinein’, zoals hij beschrijft in Die Insel des zweiten Gesichts. Zes jaar later was hij er, vele pogingen ten spijt, nog niet in geslaagd een uitgever voor de Duitse versie van Ter Braaks eerste belangrijke werk te interesseren. Tenslotte wendde Thelen zich tot Thomas Mann om zich van diens bemiddeling te verzekeren.

Toen Ter Braak op 2 augustus 1937 Mann een bezoek bracht in het Zwitserse Küssnacht - hij bracht er in Het Vaderland van 18 augustus 1937 officieel verslag van uit - kwam de vertaling van het Carnaval uiteraard ter sprake. Bij diezelfde gelegenheid kwamen Mann en Ter Braak overeen dat in het door Mann en Ferdinand Lion geredigeerde tijdschrift voor emigrantenliteratuur Mass und Wert een hoofdstuk uit Van oude en nieuwe Christenen zou worden gepubliceerd. Thelen zou voor de Duitse tekst zorgen.

Door allerlei tegenwerking van Lion, die bezwaren had tegen de strekking van Ter Braaks betoog, en door Manns schipperende bewegingen tussen kool en geit werd de publicatie steeds uiten tenslotte afgesteld. Het uitgebreide relaas van deze affaire is behalve uit het verdere verloop van Ter Braaks brieven aan Thelen, die voorlopig nog ongepubliceerd blijven, ook te volgen in de correspondentie tussen Ter Braak, Lion en Thomas Mann, door H. van Galen Last openbaar gemaakt in Tirade 125(1967), p. 266-274.

Ten tijde van deze verwikkelingen vertaalden Thelen en zijn vriend H. Marsman, bij elkaar in Auressio (Zwitserland) wonend, Sao Paulo van de Portugees Teixeira de Pascoaes, tevens schrijver van Sao Jerónimo en Napoleao, in het Nederlands, op grond van een door Thelen rechtstreeks uit het Portugees vertaalde Duitse tekst. Zijn verzoek om over Pascoaes in de door Ter Braak geredigeerde letterkundige rubriek van Het Vaderland te mogen schrijven kon Thelen met meer recht doen omdat hij al enige tijd aan die krant verbonden was als medewerker voor ‘Duitsche letteren in den vreemde’, onder het pseudoniem Leopold Fabrizius. Tot aan Ter Braaks dood in mei 1940 werd deze medewerking voortgezet, al moest Ter Braak soms in Thelens artikelen schrappen met het oog op de neutraliteit die Nederland, en derhalve ook de Nederlandse media, in acht dienden te nemen, om niet in de Tweede Wereldoorlog betrokken te worden.

Kort voor het uitbreken van die oorlog had Thelen zijn toevlucht bij Pascoaes in Portugal gezocht. Daar bereikte hem Ter Braaks laatste brief.

De 31 brieven van Ter Braak aan Thelen die door de laatste zijn bewaard, berusten thans onder mijn beheer en zullen eerlang worden gedeponeerd in het Letterkundig Museum te Den Haag.

Buochs, 3. Aug. '37 bei Wyrsch - Dürren

Lieber Thelen (lassen wir doch bitte den Herrn und den Doktor, gegenseitig! wir wissen ja beide, wie es um die ‘Herrschaft’ steht!). Ich war gestem in Küssnacht bei Thomas Mann. Es war ein

[p. 160]

Besuch, der meine Vermutüngen über den Menschen und den Schriftsteller durchaus bestätigt hat. Mein Eindrück ist wirklich sehr günstig. Er ist was er ist, wie erschreibt: ein bischen Castorp in älten Jahren, freundlich, und nicht starr und pedantisch geworden wie Huizinga..... mit dem er übrigens in der Kategorie der 19. Jahrhunderts gehört. Das fühlt man sofort; er will unseren Problemen mit allen Wohlwollen entgegen kommen, bleibt trotzdem Humanist in alten Sinne des Wortes. Er kann aber nicht dafür, und ich hoffe, dass ich in den sechziger Jahren noch so bin wie der Thomas. Wenn ich Gelegenheit habe, schreibe ich ein ‘Porträt’ von ihm in ‘Het Vaderland’.

Nun die Praxis. Mann interessiert sich lebhaft und nicht nur anstandshalber für Ihre Bemühungen um der ‘Karnaval’. Er sagte mir, dass er einen sehr sympatischen Eindruck von Ihnen bekommen hatte und erklärte die Ablehnung Bermanns etwas einfacher und weniger ‘tief’ als Herr Bermann selbst in seinem idiotischen Schreiben (das war wirklich die Höhe!); ‘keine Mittel, wenig Aussicht auf Erfolg bei dem Leserkreis’. Weiter hat er mich aus eigener Bewegung um einen Beitrag für seine Zeitschrift gefragt; natürlich unter Vorbehalt, dass es ihm gefällt, aber ça va sans dire. Wir haben fast über nichts anderes als das Christentum gesprochen, sodass er besonders neugierig ist auf mein Buch, aus dem er ein Kapitel bringen möchte. Er interessiert sich stark für die Parallele Marx-Augustin. Ich denke aber, dass das Kapitel ‘Christus, der Antichrist’ ein geschlossener Aufsatz ist, und dabei der ‘Schlüssel’ zum Problem. - Hätten Sie Gelegenheit das jetzt zu übersetzen? Ich möchte Ihnen folgendes vorschlagen: Sie übersetzen das Kapitel, und ich sehe es durch, schicke es dann umgehend an Mann. Lehnt er unverhofft ab, dann zahle ich Ihnen 20 Gulden auf eigne Rechnung; ist es für mich doch sowieso wertvoll den deutschen Text zu besitzen. Schlägt Mann zu, dann zahlt der Verlag Oprecht, der die Zeitschrift herausgegeben wird. Was halten Sie von der Idee?

Es gefällt uns hier besonders gut, das Wetter is günstig, und Buochs ist ein ruhiges Dorf ohne Betrieb und (Ausnahme in dieser Gegend) fast Holländer. Die Holländer verpesten förmlich die Dämpfer, sind aber in den Bergen nicht zu finden, weil sie nicht die Bergtouren machen, die wir vorziehen.

Ueber den Scheck kann ich wohl nicht mehr schreiben, denn, wenn ich mich nicht irre, zahlt man immer am 1. August. Sie werden also dieses Mal noch nach Locarno fahren müssen.

Dieser Brief lassen Sie bitte Marsman und Binnendijk lesen! Ich bin zu faul um viel zu schreiben.

Mit herzlichen Grüss, Ihr

Menno ter Braak

Eibergen, 15. Sept. '37

Lieber Thelen

Schon ist Christus der Antichrist an Thomas Mann abgegangen. Für mich wird seine Antwort entscheidend sein. Lehnt er ab, dann bedeutet das, dass seine ‘konservative Revolution’ konservativ ist ohne die Gegenseite des Revolutionären; und ehrlich gesagt, als ich den Aufsatz noch einmal deutsch las, fing ich erst recht an zu fürchten, dass er so sein würde. Auf jeden Fall können wir abwarten. Ich muss sagen, dass ich in seiner Persönlichkeit und seiner intellektuellen Rechtschaffenkei sehr viel Vertrauen habe. Wenn er ablehnt, wird er es ehrlich tun, und wir werden wissen, woran wir uns zu halten haben. Er schrieb mir vor kurzem einen Brief, nachdem er meinen Aufsatz ‘Nietzsche contra Freud’ (von dem ich eine alte deutsche Uebersetzung besitze) gelesen hatte, der sehr sympatisch war und Zeugnis ablegte von einer wirklich beispiellosen Aufrichtigkeit auch dem eigenen Standpunkt gegenüber: er hoffe, die Kritik ǔber das Christentum ‘würde ihm nicht zu sehr ins Fleisch schneiden’. Also: vom schneiden und vom Fleisch hängts ab.

Selbstverständlich können wir einen Aufsatz bringen über Teixeira! Empfehlen Sie ihn einfach als etwas, das man kennen muss, wenn man ein gebildeter Mensch sein will, und Het Vaderland steht schon bereit! Mit Porträt, wenn möglich! 1½ bis 2 Spalten. Und wann erscheint die holl. Uebersetzung des ‘Paulus’? Ich möchte im Sonntagsblatt darüber schreiben. Also machen wir es so, dass Sie erst über Teixeira schreiben, und ich dann nachher über das Buch.

Ich habe meine letzte Ferienwoche verbraucht im Achterhoek; habe mich leidenschaftlich mit Luther beschäftigt. Von scheissen, huren und stinken bin ich momentan besonders stark erfüllt, weniger von der Reformation.

Grüssen Sie Ihre Frau und die Marsmans herzlichst.

Ihr Menno ter Braak

[p. 161]

Den Haag, 2 Maart 1940 Kraaienlaan 36

Beste Thelen,

Telkens heb ik het plan je te schrijven en telkens is het weer in rook vervlogen, ook na je nieuwe zending Duitsche Letteren in den Vreemde, die volgende week meegaat. Vanmorgen komt het alleraardigste portret van Pascoaes met opdracht, en nu wil ik geen moment langer wachten. Bedank den gever vooral bijzonder hartelijk voor deze attentie! Ik zou erg graag eens persoonlijk met hem kennis maken, want een grooter antipode heb ik in de letteren nog zelden ontmoet. Er wordt binnenkort een vliegdienst Nederland-Lissabon geopend; misschien zouden wij in den zomer eens de beenen kunnen nemen naar Portugal en ook den kasteelheer van Amarante en zijn lijfhumanist bezoeken? Natuurlijk, wanneer de situatie ongeveer blijft zooals zij is, of als Ad. H. vernietigd is; overrompelt hij dezer dagen Nederland, dan zal ik misschien je aanschijn na 1930 niet meer terugzien. Het Iberische schiereiland is nu, althans voor het bloote oog, een van de rustigste plekken van de wereld, wat vroeger met Finland het geval was. Desondanks heb ik er behoefte aan een beetje plannen te maken; Portugal zou ik bij uitstek graag zien, en wie weet of de vliegmaatschappij mij geen journalistenkorting wil verleenen.

Alles gaat hier overigens een niet ongewonen gang. Er worden zoo nu en dan vliegtuigen van je landgenooten beschoten, die hier vast foto's willen maken; en verder worden er al maar forten aangelegd om de Waterlinie te verdedigen, als het moffentuig (je verontschuldigt mij?) over de grenzen mocht komen. De oorlog is ons een obsessie, maar toch went men ook aan deze toestand zoo'n beetje. Ik heb zoo juist het tweede boek van Rauschning, de gesprekken met Hitler, vertaald, maar vrees, dat ze wel verboden zullen worden; dit document is enorm interessant, maar ook voor den Duitschen gezant. Je begrijpt nu zeker ook wel, waarom ik uit je vorige kroniek over Duitsche Letteren ongeveer alles wat politiek was heb moeten schrappen. De dagbladen munten hier n.l. uit door de meest kleurlooze neutraliteit, die denkbaar is, om vooral toch maar geen aanstoot te geven aan dien meneer Adolf. Alsof deze zich aan dergelijke fatsoensoverwegingen zou storen!

Ga in ieder geval voort met die Letteren; ik besnoei ze wel, als het noodig is en tracht altijd zooveel te behouden als vereenigbaar is met het dagbladkarakter. Krijg je de recensieexemplaren regelmatig door? En bewijsnummers en geld? Ik zond ook een ex. van mijn Hieronymus-critiek aan Pascoaes.

Salden maakt hier als bandontwerper opgang. Wij zien hem dikwijls. Met Henny Marsman heb ik de verbindingen een weinig verloren. Greshoff zit, zooals je zeker weet, in Kaapstad, Du Perron is weer hier en woont dicht in onze buurt.

Hart. gr., ook van Ant en aan je vrouw, benevens aan den sympathieken onbekenden antipode Pascoaes,

misschien tot ziens in Lusitania,

Hoe leef je daar? Vertel eens iets. En de brieven van Unamuno?

Menno ter Braak

Ben je al bezig aan de Napoleonvertaling? Die maakt mij benieuwd.