Bzzlletin. Jaargang 6

[p. 146]

Menno ter Braak
en het probleem van de democratie
H. Würzner

Hoewel niemand zal betwijfelen dat Menno ter Braak een van de belangrijkste schrijvers van de eerste helft van deze eeuw in Nederland is, bestaat er toch een bepaalde aarzeling hem als zodanig te waarderen. Gedeeltelijk is dit ook zeer goed te begrijpen. Deze ‘intellectualist’ en ‘negativist’ biedt blijkbaar voor een oppervlakkige partijganger weinig identificatiemogelijkheid. Bovendien doet zijn favoriete tegenstelling van individualisme en collectivisme ietwat anachronistisch aan, op grond waarvan hij het socialisme en het fascisme even veel bestreed. Zonder twijfel ligt zijn actieterrein in de tijd voor 1940, maar daar neemt hij dan ook een uitzonderlijke plaats in, waarvan de uitwerking misschien toch niet met 1940 is afgesloten. De plaats van Ter Braak is niet gemakkelijk te bepalen. In de eerste plaats ligt dit aan de manier van zijn denken, dat op het eerste gezicht zo weinig positiviteit vertoont, en aan zijn taalgevoeligheid. Met beamen of afwijzen kom je er niet, omdat het niet in deze zin om etaleren van bekentenissen en overtuigingen gaat, maar om dat, wat hij zelf polemiek noemt. Het zal hier om de structuur van deze polemiek, zoals deze vooral in zijn kronieken tot uitdrukking komt, gaan, als een specifieke vorm van essayistiek.

In de beroemde inleiding van Forum is niet het belangrijkste, dat weer ‘de persoonlijkheid van de kunstenaar zich voor ons in zijn werk bevestigt’, maar dat pas zó communicatie mogelijk wordt. ‘De polemiek is voor ons onafscheidelijk van de zelfbegrenzing der persoonlijkheid en in de angst voor de polemiek, die zich tracht te verbergen achter een voorzichtige en decente objectiviteit, zien wij een bewijs, dat die angstigen de polemiek als levensbevestiging niet kennen, dat zij polemiek niet anders kunnen concipiëren dan als twist.’ (V.W. IV, p. 269). Deze voorgeschreven objectiviteit is een fictie, zij ontheft de schrijver niet van een persoonlijk standpunt. De polemiek als levensbevestiging moet aantonen, wat dit standpunt waard is. Zoals bij Nietzsche zijn de beide aspecten van deze polemiek zowel zelf-analyse als ook de psychologie van het ontmaskeren, het blootleggen van de eigenlijke motieven. Voorlopig blijft dit echter vooral een literaire aangelegenheid, dat hier ook maatschappelijke belangen een rol spelen blijft voorlopig nog buiten beschouwing.

Een van de belangrijkste vragen voor Menno ter Braak is: hoe kan het individuum zich handhaven in de moderne massamaatschappij, b.v. ten opzichte van socialisme en fascisme, die als collectieve vormen de individuele verantwoordelijkheid proberen te beperken en uit te schakelen. Het is de kernvraag voor vele Nederlandse intellectuelen in de dertiger jaren. Voor Ter Braak blijkt zijn uitgangspunt duidelijk uit b.v. de ‘Brief aan J.G. over het individualisme’.

Het probleem is ‘of men als individualist, afkomstig uit de “burgerlijke” wereld en door de geschiedenis van een voorgeslacht belast met “aburgerlijke” cultuur, in de twintigste eeuw gedoemd is om de afzijdige toeschouwer te zijn, die zich hoogstens kan lenen tot het meedoen aan een tijdelijke coalitie met allerlei elementen, waarvan men de onsamenhangendheid reeds bij het toetreden tot die coalitie duidelijk beseft.’ (V.W. IV, p. 171). Gepropageerd wordt niet het zich terugtrekken in de ‘ivoren toren’ of de rol van de eenzame man, maar wel degelijk de maatschappelijke verantwoordelijkheid, echter niet in de zin van het collectivisme, wat tenslotte onderwerping aan de phrase betekent. Massa is

[p. 147]

‘een onuitwarbaar net van gemeenplaatsen’, en ‘broederschap in abstracto, uit principe, leidt onvermijdelijk tot kuddegeest, die zich met phrasen optooit om de bruid Mensheid te behagen’.

De taak van de individualist is juist de zeer onpopulaire rol van intellectueel geweten in de maatschappij te spelen, d.w.z. de phraseologie als zodanig te herkennen en aan te wijzen.

Karakteristiek voor Ter Braaks manier van polemiek is zijn poging het fenomeen democratie nader te bepalen. Steeds duidelijker krijgt de democratie voor hem een hogere waarde, echter niet als ideologie van gelijkheid, maar als staatsvorm, als kader, waarbinnen het individualisme het best kan functioneren.

Het is dus een negatieve gevolgtrekking. Hij schrijft in dezelfde brief over het individualisme: ‘Er is voor ons maar één “zuivere reden”, schijnt mij, om in deze tijd humanitaire phrasen hoger te stellen dan die van bloed en bodem: omdat zij weer in de oppositie zijn, na lang een soort burgermanswelbehagen te hebben vertegenwoordigd. Iedere phrase, die onder ligt, is tevens een mogelijkheid voor het leven, dat zich aan de phrasen tracht te ontworstelen: merk maar op, hoezeer het begrip (de phrase, als je wilt) “democratie” in de laatste jaren, sedert de opkomst van het nationaal-socialisme, aan “realiteit”, aan persoonlijke mogelijkheid heeft gewonnen, en denk even aan dat vette, luie meelzakkenbegrip “democratie”, zoals het in de tijd der “prosperity” vegeteerde! Begrippen zijn geen realiteiten, maar slechts mogelijke logementen voor realiteit; wij betrekken die logementen, wanneer wij ze kunnen gebruiken, maar behoeven daarom nog niet in de waan te geraken, dat deze logementen onze vaste woning zijn!’ (V.W. IV, p. 174/5). In deze redenering wordt duidelijk, dat de polemiek bij Ter Braak een dialectisch karakter heeft. Niet de definitie is beslissend, omdat zij gemakkelijk met haar noodzakelijke abstractie tot phrase wordt, die in geen relatie meer tot een werkelijkheid staat. Aan de andere kant vermijdt Ter Braak echter ook bewust iedere synthese, zodat men eigenlijk van een negatieve dialectiek kan spreken. In een andere samenhang schrijft hij:

‘Wie voor de “democratie” opkomt, en doet alsof hij precies weet, wat men daaronder verstaat, ziet gewoonlijk voorbij, dat hij die preciese wetenschap aan het dode verleden ontleent, waarin democratie “iets” was..... iets, dat men nu kan omschrijven, omdat het voorbij, geweest, geworden is. Daarom aarzelt de “criticus” lang, zeer lang, eer hij zijn posiviteiten formuleert; en zelfs als hij het eenmaal doet, doet hij dat met het bewustzijn, dat het woord vastkleeft aan het verleden en nooit meer kan zijn dan een handleiding voor de practijk, onmisbaar “voor dagelijks gebruik”, maar ook gevaarlijk, omdat zij altijd meer belooft dan zij in de practijk kan geven’ (V.W. IV, p. 169).

Ter Braak voorkomt, dat deze dialectiek in een spel met woorden ontaardt, door niet alleen het begripsmatige in zijn dialectiek te betrekken, maar ook de persoon die achter een uitspraak staat. Men zou van intellectuele gedragsvormen kunnen spreken, die in taal tot uitdrukking komen en de abstractie van het begrip doorbreken. ‘De taal is een conservatief instrument en de definitie altijd nog een te gemakkelijk middel om zekerheid te scheppen, waar geen zekerheid heersen kan’, schrijft hij in De nieuwe elite. Daarom is er ook geen synthese als een nieuwe zekerheid mogelijk, maar slechts de paradox, de tegenspraak en de enig mogelijke houding: het opportunisme. Door de eeuwen heen ziet Ter Braak de hiërarchie van de elite bepaald door ‘asacerdotium’ en ‘regnum’, paus en keizer, geestelijk en wereldlijk, verbum en ferrum, woord en macht. Maar er ontstaan geen echte, slechts voorlopige elites, het resultaat is: ‘de bruut en de schoolmeester’. Door het eliteprobleem wordt echter de paradox van de democratie duidelijk, want de hiërarchie is bezig te verdwijnen. ‘Het conflict in de democratie is, dat zij slechts door een hiërarchische orde kan bestaan, maar geen absolute hiërarchische orde kan erkennen.’ Van hieruit wordt ook de waardering van socialisme en fascisme door Ter Braak duidelijk. In het socialisme met het ideaal van de klasseloze maatschappij zijn er alleen elites van voorbijgaande aard mogelijk - een Stalin zou zichzelf overbodig moeten maken.

‘Wie gelooft het nog? Maar omdat men het niet meer gelooft, ziet men het nihilistisch karakter van het socialisme des te helderder. Dat het enerzijds tot verburgerlijking en anderzijds tot de dictatuur van het geweld moest komen’. Toch zijn in het socialisme macht en woord nog op elkaar betrokken, waardoor tenslotte het nihilisme niet tot de laatste consequentie wordt ontwikkeld. Aan de andere kant is juist daardoor een bepaald opportunisme mogelijk, dat een zekere positieve uitwerking kan hebben, wat uit Ter Braaks kronieken over S. Tas, J. de Kadt en Norbert Elias blijkt. Zo schrijft hij in Het Vaderland op 8 januari 1935 naar aanleiding van een artikel in het Duitse emigrantentijdschrift Die Sammlung van Norbert Elias: ‘De historisch-

[p. 148]

materialistische methode is - uit dit artikel blijkt het mij voor de zooveelste maal - buitengewoon vruchtbaar, wanneer zij toegepast wordt door een intelligent mensch; in de handen van dogmatici is zij evenzeer verfoeilijk, omdat zij dan aanleiding geeft tot het met een air de dédain spreken over de cultuur als een verschijnsel, dat slechts behoeft te worden “omgedraaid” om voor ieder lid van een Marxistische partij zoo helder te zijn als glas.’

Portret van Ter Braak door Paul Citroen/1937.

Er is ook een rechts opportunisme mogelijk, zoals bij Ernst von Salomon en Ernst Jünger blijkt. Toch wil Ter Braak deze schrijvers niet gelijkstellen met een warhoofd als Alfred Rosenberg c.s. In het nationaal-socialisme ‘heeft het nihilisme zich echter zover ontwikkeld, dat de geestelijke autoriteit volkomen phrase is geworden, de waardigheid volkomen ondergeschikt geworden is aan de macht’. Slechts de rancune blijft over. Vooral in zijn geschriften Het nationaal-socialisme als rancuneleer en ‘Geest en vrijheid’ heeft Ter Braak staaltjes van zijn kunst van het ontmaskeren gegeven op grond van zijn taalgevoeligheid en historisch inzicht. Het is natuurlijk de vraag of deze geschiedphilosophische en daardoor literaire aanpak het fascisme niet toch te zeer tot een geesteshistorische categorie maakt, waardoor maatschappij-politieke categorieën verwaarloosd worden. In zichzelf echter is Ter Braaks redenatie en argumentatie zeer consistent. Tot dusver is gebleken, dat het zeer moeilijk is inhoudelijk een punt aan te geven, op grond waarvan een positieve redenering voor het opportunisme bij Ter Braak zou kunnen worden gevonden. Een bepaalde fascinatie is blijkbaar uitgegaan van het begrip ‘conservatieve revolutie’. Toen in 1937 het eerste nummer van Thomas Manns tijdschrift Mass und Wert verscheen, kondigde Ter Braak het aan als ‘Maat en Waarde, een nieuw tijdschrift onder leiding van Thomas Mann voor een conservatieve revolutie’ (Het Vaderland, 18-8-1937 (V.W. IV, p. 637). Refererend aan de Betrachtungen eines Unpolitischen zegt Ter Braak, dat ondanks de veranderingen Th. Mann dezelfde is gebleven, ‘want nog is Mann “unpolitisch” in de beste zin van het woord, nog beschouwt hij het als zijn roeping om de “cultuur” te verdedigen tegen de “civilisatie”, haar caricatuur’. Conservatieve revolutie is dus niet een politieke, maar een culturele revolutie. Mass is de conserverende factor, maar die ‘kan niet bestaan zonder een voortdurende bewustheid van de revolutionaire herschepping van het traditionele’ - getoetst aan het heden. Ter Braak

[p. 149]

merkt terecht het paradoxale op, men zal moeten kiezen tussen conservatief of revolutionair, iets, waarop op het zelfde tijdstip een ander, nl. Ernst Bloch wees (Thomas Manns Manifest, september 1937), echter met nadruk op het politieke aspect, waardoor de vraag ontstaat, waarom conservatief, revolutie is voldoende, omdat zij altijd een stuk ‘Erbe’ volgens Marx doorgeeft.

Voor Ter Braak heeft conservatief echter ook een positief aspect, en wel als een afbakening tegenover dat, wat Rauschning als ‘nihilistische Revolution’ omschrijft. Toch vermijdt hij het woord conservatief, spreekt ook in samenhang met Thomas Mann liever van burgerlijk en vindt als een voorlopige omschrijving voor zijn opvatting van het opportunisme: ‘demo-aristocratisch’: ‘wellicht - schrijft hij in De nieuwe elite - ‘heeft men in twintig of dertig jaar weer een woord gemobiliseerd, dat ons niet meer het recht zal geven van opportunisme te spreken; want opportunisme is een houding, die allerminst onzekerheid uitdrukt, maar alleen het voorlopig ontbreken van een woord(begrip) voor bepaalde handelingen, gevolg van of verbonden met bepaalde gedachten. Opportunisme is dus niet doelloos; de opportunist is zich juist zeer helder bewust van het risico ener cultuur, die tussen bruut en schoolmeester geen midden meer heeft, althans in woorden geen midden erkennen kan’.

Het laatste artikel van Ter Braak, de bespreking van Ulrich Volkmanns (ps. van M. Beheim-Schwarzbach) Die preussische Revolution zou men als een soort testament van hem kunnen beschouwen. Hem was duidelijk geworden, dat het vacuum, dat in Duitsland was ontstaan tussen cultuur en misdaad, niet met ‘humanistische bakersprookjes’ gevuld kon worden. Ook Rauschning trekt de consequenties uit zijn analyse niet, maar ontwerpt een ‘soort romantisch Pruisendom’. Volkmann toont aan, dat het Pruisendom de oorzaak van nihilisme is, de Pruisische geest als ‘de oppositie tegen Europa’, als ‘protest tegen het humane leven’, als ‘de incarnatie der drie vreugdeloze Pruisische idealen “Pflicht, Leistung und Ordnung”, die zich trachten te realiseren door macht’. De Pruisische Revolutie veracht woorden, zij brengt zichzelf niet meer onder woorden, en daarom begrijpt ze zich ook zelf niet. De enige consequentie wordt in een der laatste regels geformuleerd: ‘Men kan het Pruisische protest niet onschadelijk maken door biljetten, die uit vliegtuigen gestrooid worden, of door beroep op een volkenrecht, dat ook een formule is, maar dan een potdode, zolang er geen macht achter staat.’

Een mogelijk opportunisme is hier volledig uitgeschakeld, woorden hebben alle betekenis verloren ten gunste van macht. Het meest huiveringwekkende voor Ter Braak was echter niet, dat het woord tegenover de macht het onderspit had moeten delven, maar dat de schoolmeesters hieraan hebben meegewerkt. In De nieuwe elite schrijft hij:

Ik wil mij niet in voorspellingen verdiepen over de toekomst van het nationaal-socialisme; het kan oorlog brengen en het kan in elkaar storten, maar het feit ongedaan maken dat het er geweest is kan het in geen geval. Dit was mogelijk in Europa; men onthoude het, men onthoude het vooral, als het nationaal-socialisme als systeem mocht verdwijnen; het kan nooit kwaad te onthouden, hoe nihilistisch wij zijn geworden, ook als de schijn anders zegt. Want veelzeggender dan de heerschappij van de ‘massa-elite’, van de geemancipeerde bruut, is de instinct loosheid der schoolmeesters, die niet slechts gedwongen, maar met zwakzinnige geestdrift de Opperbruut hebben vereerd als een werkelijke autoriteit, als de top (lach niet!) van een werkelijke hiërarchie!’.

Menno ter Braak/1939