Bzzlletin. Jaargang 6

[p. 142]

Politicus zonder partij
Henk Niezink

In december van het jaar 1933 verscheen in Forum het eerste hoofdstuk van Menno ter Braaks Politicus zonder Partij.

Een titel die inmiddels een begrip is geworden, waarop toespelingen en waarmee woordspelingen worden gemaakt (nog steeds of wederom): ‘Beter een politicus zonder partij dan een partij zonder politicus’.

Het komt ons nu vreemd voor, dat Ter Braak het boek aanvankelijk De ingebeelde zieke had willen noemen.

Dat eerste hoofdstuk had als titel meegekregen: ‘Een schrijver na zijn dertigste jaar’.

Hierdoor alleen al ontstaat de indruk dat de schrijver een balans heeft opgemaakt, zich rekenschap heeft gegeven omtrent zijn positie in het leven.

De overige hoofdstukken: ‘Geschiedenis ener intelligentie’; ‘Nietzsche contra Freud’; ‘Een zonde tegen de heilige geest’ en het slothoofdstuk ‘Politicus zonder Partij’ werden niet gepubliceerd in Forum. Het heeft er alle schijn van, dat de moeilijkheden bij de redactiehervorming aan het einde van Forums tweede jaargang, waarbij o.a. Du Perron de redactie verliet en er in feite een Nederlands en een Vlaams Forum in één omslag ontstond, daarbij een rol hebben gespeeld.

Het boek Politicus zonder Partij, waarin de al genoemde hoofdstukken met een ‘Voorrede over Stirner’ en een ‘Epiloog’, verscheen in 1934 bij Nijgh en Van Ditmar.

Het omineuze jaar 1933 is het jaar geweest waarin het grootste deel van Politicus zonder Partij is geschreven. Op 27 januari brandt het gebouw van de Duitse Rijksdag af. Marinus van der Lubbe wordt gearresteerd en bijna een jaar later, op 10 januari 1934, als zondebok terechtgesteld met de valbijl.

Hitler wordt rijkskanselier, Goering rijksminister zonder portefeuille, Goebbels minister van voorlichting en propaganda. Op 10 mei 1933 worden boeken van Freud, Marx, Brecht en vele, vele andere ‘pro-bolsjewistische, defaitistische, decadente en pacifistische schrijvers’ in het openbaar verbrand.

Bij de Rijksdagverkiezingen op 12 november 1933 kan men alleen op de N.S.D.A.P. van Hitler stemmen; andere stemmen worden ongeldig verklaard. De N.S.D.A.P. krijgt dan 92,2 procent der Duitse kiezers achter zich. De nachtmerrie van het zogenaamde ‘Duizendjarig Rijk’ is begonnen.

Toen Ter Braak en Du Perron in 1932 Forum oprichtten, meenden zij dat de politiek buiten hun gezichtsveld lag. De gebeurtenissen in Duitsland brachten een ommekeer in deze zienswijze. De politiek werd hun opgedrongen. Vooral Ter Braak werd ‘politicus’ tegen wil en dank. Maar dan wel een ‘politicus’ met een gezonde afkeer van de partijgangers, de verblinde gelovigen die rücksichtslos de alleenzaligmakende ‘Partij’ volgden. Het is voor mij dan ook onbegrijpelijk dat een zeer bekend verstokt partijpoliticus onlangs Ter Braak een lievelingsauteur van hem noemde. Hij moet hem beslist niet goed begrijpen.

Er is nóg een factor die van geweldige invloed is geweest op de schrijver van Politicus zonder Partij.

Bij het lezen van de titel van het eerste hoofdstuk denken wij aan een boek van Friedrich Nietzsche (1844-1900), dat eveneens als titel had kunnen krijgen Een schrijver na zijn dertigste jaar.

[p. 143]

Nietzsche immers schreef dit boek toen hij begin dertig was. Het verscheen in 1878 onder de titel Menschliches Allzumenschliches, Ein Buch für freie Geister. Met dit boek begint de tweede fase in de ontwikkeling van Nietzsches denken, een fase waarin hij het accent legt op de rol van het eigenbelang.

Hij wil ontmaskeren, aantonen dat in religie en kunst illusies in stand worden gehouden door mensen die daar belang bij hebben. Deze belangen domineren doorgaans over de waarheid.

Nietzsche wil de pretenties van de kunst, de moraal, de politiek, de godsdienst dóórlichten. Aantonen wat achter de schone schijn wel of niet aanwezig is. Hij wil de ware motieven blootleggen van de aanhangers van ideologieën. Ook het zelfbedrog der idealisten wordt ontmaskerd, ook hier speelt het eigenbelang zijn rol.

‘Wo ihr ideale Dinge seht, sehe ich - Menschliches, ach nur Allzumenschliches’.

Ein Buch für freie Geister zo luidt de ondertitel. Vrij is iemand die door zijn kritische geest zich heeft weten te ontdoen van door de mens zelf ontworpen vormen van metafysica; die achter de maskers durft te kijken naar het tweede, of eventueel derde gezicht; die afstand durft te nemen van het fetisjisme in al zijn gevariëerde verschijningsvormen. Nietzsche trekt zich terug op de smalle basis van het eigen mens-zijn. De massa zal dit individualisme afwijzen. ‘Wat gehaat wordt door het volk, als een wolf door de honden, is de vrije geest, de vijand van alle kluisters, de niet-aanbidder, de man die niet een geregeld partijlid is’.

Dit boek moet Menno ter Braak in deze jaren diepgaand hebben beïnvloed. Wij herkennen er gedachten in die in Politicus zonder Partij een belangsrijke rol spelen.

Het motto is dan ook aan Nietzsche ontleend: ‘So wie man uns jetzt erzieht, bekommen wir zuerst eine zweite Natur; und wir haben sie, wenn die Welt uns reif, mündig, brauchbar nennt. Einige wenige sind Schlangen genug, um diese Haut eines Tages abzustossen: dann, wenn unter ihrer Hülle ihre erste Natur reif geworden ist’.

Ter Braak wilde de vooroordelen als een slangehuid van zich afstropen. De natuurlijke, rechtschapen mens vinden.

‘Zo durven wij ons zelf weer zien als dieren met grammatica, als schimmel van de aardkortst, die logica nodig heeft om te woekeren. Tegenover die hoofdzaak wordt alle geestelijke rompslomp spel en amusement’.

Een ‘terug tot de natuur en de natuurlijke mens’ klinkt in deze zinnen van Ter Braak door. Hij gold voor velen als de incarnatie van het nuchtere, analyserende intellect, maar wie het romantische element in Ter Braak niet onderkent, taxeert hem naar mijn mening niet op de juiste waarde. Het intuïtieve denken wordt door hem op de meest logische manier onder woorden gebracht. Ten dele is wellicht hieruit ook zijn voorkeur voor het gebruik van paradoxen te verklaren.

Politicus zonder Partij heeft een antischolastisch, een biologisch accent. Het is een polemiek van Ter Braak met zichzelf.

Geen boek van hem is zó persoonlijk. Hij wil zich rekenschap geven van de positie waarin hij als schrijver na zijn dertigste jaar verkeert. Hij beziet zijn verleden, wil zich losmaken van de pseudo-heilige geest die zoveel dingen vervalst, om aards te worden, een nomade, een gewone rechtschapen mens, een ‘honnête homme’.

Het begrip ‘honnête homme’ duikt aan de vooravond van de Franse Revolutie voor het eerst op bij Mirabeau.

Ter Braak gebruikt het in Politicus zonder Partij als tegenstelling tot alles wat gecorrumpeerd is.

Na de grote afrekening met vele vooroordelen in de voorgaande hoofdstukken, wordt in het slothoofdstuk Politicus zonder Partij de balans opgemaakt.

Dan wordt, zoals Gomperts het formuleert, ‘een nieuw beeld geboetseerd: de “honnête homme” met als attribuut de menselijke waardigheid, een afgod met alle voordelen van zijn afkomst, die met zich laat verkeren zonder door zijn schittering te verblinden, die inderdaad zo honnête en zo menselijk-waardig is, dat hij het zijn gelovigen niet gemakkelijk maakt zich van hun respect voor hem te ontdoen.

Een nieuw geloof met als organisatie: de hiërarchie van het avontuur en met de humor als liturgie. De gelovige heet hier: politicus zonder partij; politicus uit belang bij de politiek, zonder partij, omdat het belang van het avontuur elke partijenformatie doorkruist. Iedere partij kan het genoegen te beurt vallen deze politicus achtereenvolgens als tegenstander en als partijgenoot te mogen begroeten.’

Tot aan zijn te vroege dood heeft Menno ter Braak vastgehouden aan de idee van de ‘honnête homme’, de menselijke waardigheid en het zin-

[p. 144]

delijk denken.

Hij deed het zonder illusies, dogma's of principes. Velen in dit land van orthodoxe gelovigen en ongelovigen hebben hem dit kwalijk genomen. Het is interessant te horen wat Ter Braak hierover in de zomer van 1933 tijdens een interview met G.H. 's-Gravezande zei:

Dr. Dumay is min of meer een Vorstufe voor dit nieuwe boek geweest. In dit nieuwe boek (Ter Braak geeft me een dik pak getikte bladzijden in handen) heb ik sterk naar voren gebracht, dat ik ook de intelligentie in mezelf problematisch acht. Intelligentie is een bijproduct van de menselijke persoonlijkheid; een ontdekking, die dan natuurlijk leidt tot de omkering van alle ‘geestelijke’ waarden. Een van de hoofdstukken heet ook ‘Een zonde tegen de Heilige Geest’. De bedoeling van het boek is om me af te vragen wat eigenlijk de mens als levend wezen tussen de andere fenomenen zou moeten zịjn. Die vraag heb ik gesteld in het laatste hoofdstuk. Het zal een boek worden, dat in Nederland waarschijnlijk wel op zeer grote tegenstand zal stuiten, een intellectuele autobiografie waarvan de titel nog niet vaststaat.

(Die titel is Politicus zonder Partij geworden)

De ‘Voorrede over Stirner’ heeft Ter Braak, zoals te doen gebruikelijk, later toegevoegd.

Max Stirner (1806-1856) was een leerling van Hegel, die zich met de uitspraak ‘mir geht nichts über Mich’ verzette tegen alle boven het individuele menszijn uitreikende idealen en abstracties, en die de aarde verkoos boven de hemel.

Menno ter Braak las Stirners hoofdwerk Der Einzige und sein Eigentum pas na voltooiing van zijn Politicus zonder Partij, en ontdekt een merkwaardige parallellie in hun beider gedachtengang.

De ‘Epiloog’ eindigt met een veelzeggende anecdote over de grote scheikundige Lavoisier, die vóór zijn terechtstelling middels de guillotine als gunst verzocht, een wetenschappelijk onderzoek te mogen afmaken. Bij Menno ter Braak roept dit fanatisme bewondering maar tevens afgrijzen op.

Hij besluit zijn boek met de volgende regels:

Dit staat voor mij vast: had men mij onder het schrijven van dit boek de dood op korte termijn aangekondigd, dan zou ik die termijn niet gebruikt hebben om het te voltooien; het zou spoorloos weggevallen zijn voor een laatste pijnloze middag in de plantaardige stilte van een dorpstuin en, misschien, voor een gesprek met mijn vrienden van weinig woorden en veel zwijgen, ver van alle wetenschap:

Tot en met de laatste zin blijft Politicus zonder Partij een zeer menselijk en zeer aards boek.

Tussen Politicus zonder Partij en het in 1937 verschenen Van Oude en Nieuwe Christenen bestaat een nauw verband. Toch is de Politicus mij liever, omdat het zo helder en tevens zo ‘apoëtisch’ is. De misverstanden die bij sommigen zijn gerezen over dit zeer intelligent en dikwijls zeer humoristisch geschreven boek (‘Ter Braak valt de geest aan’; terwijl hij zijn aanval richtte tegen het misbruik dat door velen met die geest wordt bedreven) komen mij onbegrijpelijk voor. Het is de toonzetting van het gehele boek, de ogenschijnlijk zo eenvoudige en daarom zo briljante formuleringen die het je zo dierbaar maken.

Het is verleidelijk daarvan enkele voorbeelden te geven. Uit die beroemde passage ter verdediging van Reinaert misschien?

(Ter Braak dankte er zijn bijnaam ‘De Reinaert van Eibergen’ aan).

Of die andere bekende passus over zijn zwakke lichamelijke constitutie in zijn jeugdjaren die hij dan compenseerde met zijn ‘geest’?

Of een zin die je is bijgebleven:

De beste remedie tegen het ‘geloof’ (van Rome tot Christian Science) is echter de ‘gelovige’; van mijn populaire godsbevliegingen genas ik nooit beter en spoediger dan door de overweging, dat de veronderstelde almachtige bestuurder nimmer speciale voorrechten kon hebben toegekend aan zulk slag lieden; een aardse overweging voorwaar, maar een bij uitstek gezonde en afdoende.....

Ik wil mij echter beperken tot een enkel fragment, waaruit de lenige stijl van deze toch niet zo koele scepticus kan blijken.

De verleiding om te zwijgen is mij soms te machtig.
Moet er weer een boek ontstaan? Moet er aan de ‘aproductie’ weer een exemplaar worden toegevoegd? Is het dan niet mogelijk afstand te doen van de schrijfdrang en een eerzaam burger te worden met hen, die brieven schrijven? Wat, ‘aeerzaam’! Men behoeft niet eens eerzaam te worden, wanneer men leeft zonder schriftelijke stofwisseling, men kan dan zelfs royaal en zwijgend het zijne denken van de eerzame auteurs van het vak!.....In die stemming heb ik mij dikwijls afgevraagd, waarom ik dit boek zou beginnen. Het kwam mij voor, dat alles wat ik te zeggen had, zo vanzelf sprak, dat ik het rustig ongeschreven kon laten en er hoogstens over be-

[p. 145]

hoefde te spreken met een paar vertrouwde vrienden, die geen litteraire inkleding van node hebben en bij het eerste woord al vermoeden, wat het laatste zal inhouden. In die stemming liep ik onlangs te soezen, zonder enig verlangen naar schriftelijke klaarheid in mijn buitelende begrippen, toen ik bijna door een tram werd overreden. Het was ditmaal niet het gewone ‘bijna’, dat voor elke stedeling dagelijkse ervaring is; het scheelde een seconde, zodat de conducteur mij een gerechtvaardigde vloek toesmeet. Ik was niet eens geschrokken; pas enige minuten later begon het tot mij door te dringen, wat ‘bijna’ ditmaal had betekend. Wie zal het mij kwalijk nemen, dat ik toen even sentimenteel werd over mijzelf en denken moest aan de mismaakte massa, die men, gegeven een miniem tijdsverschil, onder de zware motorwagen van lijn 9 te voorschijn had kunnen halen! Daarna hadden mijn gedachten de volgende richting kunnen kiezen: ‘Bijna. Het leven hangt aan een zijden draad. Het is de moeite niet waard die korte tijd te verknoeien met het schrijven van boeken.’
Maar zij kozen die richting niet; zij speelden met het onzichtbare embryo, dat niemand onder vlees en botten zou hebben gevonden: het boek, waaraan ik niet kon beginnen. Die gedachte kwam mij plotseling onzinnig voor: dat iets zo vleselijks als mijn embryonale ideeën niet gevonden zou worden, maar mijn overjas wèl. Een gevoel in mij had zich al zo sterk aan het embryo van mijn boek gehecht, dat het onmiddellijk protest aantekende tegen zijn verloren-gaan onder een tramwagen. Zo herinnert een enkel moment de zogenaamde scepticus telkens weer aan de grenzen van zijn scepticisme, dat hem wil dwingen de weg van het zwijgen in te slaan.

Als ‘lézer na mijn twintigste jaar’ las ik voor het slapen gaan jarenlang eerst enkele bladzijden ‘Ter Braak’. Elk deel van zijn Verzameld Werk heb ik ettelijke keren geleend van de Openbare Leeszaal in Enschede.

Wat later, ik woonde toen in Dordrecht, kwam ik regelmatig in die wonderlijke boekhandel van Koos Versteeg.

‘Aan jou is het Verzameld Werk van Ter Braak goed besteed. Jij mag het hebben voor de helft van de prijs’. Nooit ben ik - toen gesjochten jongen - later zo blij geweest met boeken.

Mijn zoon noemde ik Menno. Jeugdige dweepzucht? Niet helemaal. Velen van mijn generatie heeft Ter Braak durend beïnvloed in gunstige zin. Hij was 38 jaar toen hij de dood koos. ‘Een schrijver na zijn veertigste jaar’ is ons daardoor voor altijd onthouden gebleven.....