Bzzlletin. Jaargang 6

[p. 125]

Menno ter Braak en het fascisme
Charles Vergeer

Wat hier volgt heeft geenszins de bedoeling een historisch exposé te zijn. Wie van het fascisme weet wil dragen, kan bij tal van publicaties terecht, en wie Ter Braaks mening daarover wil kennen, doet beter zelf zijn boeken ter hand te nemen dan van mij een aftrekseltje te verlangen. Het belangrijkste wat Ter Braak over het fascisme schreef is te vinden in Politicus zonder Partij (1934), Van oude en nieuwe Christenen (1937), Het Nationaal-Socialisme als Rancuneleer (1937) en De nieuwe Elite (1939).

Ook is er over Ter Braaks houding ten opzichte van het fascisme al vaker nagedacht en geschreven. Carel Peeters, in twee voortreffelijke studies in Muza, beschrijft de tijd waarin Ter Braak redacteur van Propria Cures was. De daarop volgende tijd wordt bestreken door de briefwisseling met Eddy du Perron, Van Galen Last, de uitgever van de vier delen correspondentie - blijvend een der fascinerendste documenten uit die tijd - heeft het daarbij gevoegde omvangrijke notenapparaat omgewerkt tot een wat handzamer boekje Nederland voor de Storm (Bussum 1969). Over de verhouding Nietzsche-Ter Braak is slecht geschreven door de Belg Henrard en goed door Gomperts in zijn bundels Jagen om te leven (Amsterdam 1949) en De Schok der Herkenning (Amsterdam 1959): twee studies onmisbaar bij het vormen van een beeld van Du Perron en Ter Braak.

Maar mijn vraag is anders. Nog steeds, of alweer, bedreigd door het fascisme, en, als na de oorlog geborene, ontsteld over de miljoenenvoudige moordpartij daarvóór en vooral door het besef dat er maar zo weinig hoeft te gebeuren om een normale samenleving in handen te laten vallen van een stel misdadige elementen, die er vervolgens mee doen en laten kunnen wat hen belieft. En naast het gemak waarmee misdadigers de macht kunnen grijpen en het ongebreidelde corrumperen dat dan volgt, treft me de grote zwakte van de tegenstanders van het fascisme.

Dat alles is verbijsterend, en des te gretiger grijp ik me vast aan een man die wel, als uitzondering, het karakter en de moed bezat tegen de algemene vunzigheid in te gaan. Bovendien een scherpzinnig denkend mens. Er zijn maar weinig figuren in Nederland geweest die moed aan intelligentie wisten te koppelen.

Wat ik wil weten is of hij me kan helpen.

Merkwaardig meteen al is dat Ter Braaks begrijpen van het fascisme zo vergaand beïhvloed is door het denken van Nietzsche. Is Nietzsche niet juist de filosoof, de blonde bruut, de verheerlijker van de macht en van de geweldsmens? De filosoof van het nazisme? Men kent de foto's van Hitler in het huis van de filosoof, ernstig oog in oog met zijn borstbeeld. En ook Mussolini, die zich altijd ernstig moeite gaf het voor te doen komen dat hij duits lezen kon, kreeg op zijn laatste verjaardag van Hitler het verzameld werk van Nietzsche.

Het is een misverstand dat ook nu nog niet geheel de wereld uit is. Men behoeft niet zo ongegêneerd ongenuanceerd te zijn als Walter Jens die Nietzsche nog steeds bestempelt als een ‘Lakaien der herrschenden Klasse’ (in zijn pas gebundelde Republikanische Reden (München 1977)

Filosofen schijnen moeilijk te begrijpen: men haalt er uit wat men er in stopt. Plato wordt met het christendom, Marx met het bolsjewisme opgezadeld. Hegel en Nietzsche blijken zelfs basis te kunnen zijn voor de meest onderdrukkende

[p. 126]

reactie als voor de meest bevrijdende revolutie. Dat is natuurlijk een vreemde paradox; en tegenstrijdigheden worden snel ontweken door een flinke keus: Nietzsche is een fascist (-) Nietzsche is een revolutionair.

Het is ook niet gemakkelijk zo'n paradox uit te houden en te bedenken waarom Nietzsche zo vaak zichzelf tegenspreekt en dubbelzinnig denkt.

François Lamelle probeert wel verder te denken over ‘les deux politiques de Nietzsche’. ‘Nietzsche est, en un double sens, le penseur du fascisme: il est, d'une certaine manière, un penseur fasciste, mais il est d'abord le penseur de la subversion du fascisme.’ (Nietzsche contre Heidegger, thèses pour une politique nietzschéenne (Paris 1977)

Een paar opmerkingen slechts over de verhouding van Nietzsche tot het fascisme.

De kopstukken van het fascisme lazen Nietzsche niet of nauwelijks; laat staan begrepen hem.

Veel teksten die aanknopingspunten boden voor fascistische meningen zijn niet van Friedrich maar van Elisabeth Nietzsche - iets wat pas na de oorlog bekend werd.

Voor mij lijdt het ook geen twijfel dat Nietzsche slechts verachting voor het Hitler-regime over zou hebben; zoals hij evenzeer de machtspolitiek van Bismarck veroordeelde.

Ook staat vast dat veel van Nietzsches filosofie verregaand misbegrepen is. Zo de kerngedachten over de ‘blonde Bestie’, de ‘Wille zur Macht’ en de ‘Uebermensch’.

Eveneens staat het vast, dat er weinig anderen zijn geweest dan juist Nietzsche en bij voorbeeld Jacob Burckhardt, die zo indringend, met zo'n profetische blik, geschreven hebben - ik zal hieronder tal van voorbeelden geven - over de komende pervertering van de macht: over het fascisme.

Ook Menno ter Braak was er zich van bewust in een dubbelzinnige positie te geraken door zich samen met de nazi's op Nietzsche te beroepen in zijn strijd tegen die nazi's. Ter Braaks positie was zelfs, om drie redenen, nog moeilijker dan de onze.

Voor ons is het slechts een historische notie dat ook de nazi's Nietzsches leer misbruikt hebben. Voor Ter Braak was die pervertering realiteit. Een realiteit die steeds weer alle denken over Nietzsche in een verkeerd licht dreigde te stellen. Ook werd Ter Braak nog geconfronteerd met tal van brallende uitspraken waarvan wij nu weten dat ze van mevrouw Nietzsche-Foerster zijn. Tenslotte nog was Ter Braaks manier van Nietzsche begrijpen niet zozeer filosofisch, veeleer literair.

Nietzsche zelf - het is voldoende duidelijk - stelde, als de gedachte waar hem alles aan gelegen was, de eeuwige wederkeer van hetzelfde als hoogste wil tot macht. Die kerngedachte laat Ter Braak echter volledig buiten zijn interpretatie. Hij begrijpt Nietzsche vanuit diens leer van de ‘Uebermensch’.

Hierin volgt Ter Braak de meeste der interpretaties van Nietzsche in het begin van de eeuw. Ernst Bertram meent zelfs de leer van de eeuwige wederkeer een ‘trügerisch äffendes Wahnmysterium’ te kunnen schelden.

Maar zonder deze leer is ook de gedachte over de ‘Uebermensch’ niet te begrijpen. Deze immers is de mens die reeds leeft met de werkelijkheid van de eeuwige wederkeer. ‘Aus dem Glück des Uebermenschen heraus das Geheimnis, dass alles wiederkehrt.’ Tegenover de ‘Uebermensch’ staat ook niet zoiets als een ‘Untermensch’, zelfs niet een ‘Untertan’ - waarbij de hogere mens recht zou hebben de lagere te onderdrukken, te verdelgen zelfs. Maar tegenover de ‘Uebermensch’ staat ‘der letzte Mensch’: ‘Der Gegensatz des Uebermenschen ist der letzte Mensch: ich schuf ihn zugleich mit jenem’. De laatste mens is de mens die nog niet de wederkeer, maar ons rechte tijdsbegrip - waarbij het leven een aflopende zaak is, zonder, uiteindelijk enig gewicht, zonder doel - doorleeft. Zo doelloos en zinloos als het bestaan van de laatste mens is, zozeer is daarentegen ‘der Uebermensch, der Verklärer des Daseins.’

Geenszins dus is de ‘Uebermensch’ de verdrukker die met zijn ‘Wille zur Macht’ de anderen wenst te vertrappen.

De wil tot macht immers heeft noch met willen - Nietzsche ontkende de vrije wil - noch met macht - welke Nietzsche verfoeide - van doen. De ‘Wille zur Macht’ is Nietzsches uitdrukking voor zijn gedachte de tegenspraak tussen worden en zijn op te heffen. ‘Dem Werden den Charakter des Seins aufzuprägen - das ist der höchste Wille zur Macht.’

‘Wille zur Macht’ en ‘ewige Wiederkehr des Gleichen’ zijn beide uitdrukkingen voor het opgeheven zijn van de oude platoonse dualiteit: worden en zijn. Beide geven ze het leven weer nieuw gewicht, ‘das neue Schwergewicht’. Dat aan gene zijde zijn van het platoonse dualisme wordt, als het de tegenstelling worden en zijn betreft, uitgedrukt met de twee hierboven gegeven begrippen; en als het betreft het ‘jen-

[p. 127]

seits von Gut und Böse’ uitgedrukt met het ‘Wir Immoralisten’. Een term die ook zeer verkeerd begrepen ging worden. Wat Gide ervan begreep - een afwijzen van de moraal der bourgeois - was niet wat Nietzsche er mee bedoelde - een opheffen van de dualistische metafysica van Plato met zijn goed-slecht, zijn-worden etc. Ter Braak heeft zowel begrepen dat de fascisten het denken over de ‘Uebermensch’ misbruikten, als niet begrepen dat Nietzsches opvatting van de term anders was dan de zijne.

In het denken over de ‘Uebermensch’, de betere mens, heeft Ter Braak veel willen zien dat overeenkwam met zijn eigen gedachten over de ‘honnête homme’.

Een ‘honnête homme’, wie of wat is dat? De betekenis ontwikkelde zich van het franse ‘un homme du monde’ en ‘un homme du bon goût’ tot wat Ter Braak er, ongeveer, onder verstond: een man die, zoiets vaags en twijfelachtigs als ‘de menselijke waardigheid’ toch bereid is te verdedigen.

De menselijke waardigheid, heeft het zin daarover te praten in tijden als die van Hitler en Stalin?

Een antwoord daarop is noch snel met een pessimistisch defaitisme, noch met een optimistisch hoopvolle uitweg te geven. Dat dit antwoord niet zo duidelijk te geven is ligt aan een merkwaardige paradox - een paradox die ons tevens een stap dichter voert tot het eigenlijke van Ter Braaks opvatting over het fascisme.

Menselijke waardigheid wordt gedragen door vrije mensen, en vrije mensen leven in een democratie. In een democratie is iedereen vrij, omdat iedereen gelijk is voor de wet.

En bij het fascisme is iedereen onvrij - en bestaat er dus ook geen kans op het vasthouden aan de menselijke waardigheid - omdat iedereen gelijk is voor de heersende macht.

‘Het fascisme - zegt Ter Braak, maar ik kort de zin wat in - voedt zich met de instinctzwakte der democraten. Het is zelf een afvalprodukt van die democratie; het is de democratie doorgetrokken In haar valse consequentie van “Gleichschaltung”’ Zo'n bekentenis maakt de strijd tegen het fascisme niet gemakkelijker: fascisme is zowel de doodsvijand van de democratie als zelf democratie. Het verschil? De gelijkheid.

Over die gelijkheid spreekt Ter Braak in zijn Van oude en nieuwe christenen in de hoofdstukken over christelijke-, socialistische- en fascistische vrijheid. Het is niet moeilijk ook hier weer de gedachten van Nietzsche op de achtergrond te herkennen.

Ter Braak schetst in de genoemde drie hoofdstukken hoe de grieks-romeinse beschaving een aristocratische was, steunend op de ongelijkheid van de mensen. Voor het christendom is echter iedereen gelijk, althans voor God. Een geheel nieuwe gedachte. Wel beperkt het christendom zich tot de theorie - gelijk zijn voor God, dus in de hemel - en schuwt de praktijk - gelijk zijn hier op aarde. Maar sinds de Franse Revolutie gaan met name de socialisten de christelijke theorie verwerkelijken: niet in de hemel, maar op aarde is ieder gelijk.

Het fascisme tenslotte is de laatste stap; de totale gelijkschakeling. ‘Als zodanig is het (fascisme) de pervertering van de beroemde Déclaration des Droits de l'Homme et du Citoyen. Het fascisme betekent: onbeperkt recht op een infantiele levenswijze voor iedereen’.

Deze diagnose van Ter Braak: het fascisme als totale gelijkheid en dus onbeperkte infantiliteit is vóór hem ook al zo gesteld. Door Jacob Burckhardt in zijn vrees voor ‘les terribles simplificateurs’. Door Nietzsche met zijn ‘Der Pöbel binzelt: wir sind alle gleich’. Door Taine, Marx, De Tocqueville, Graf Yorck, Hegel, Donoso Cortés. En door vele anderen, want het is hét thema in de eeuw van het liberalisme.

Bijna angstwekkend duidelijk is de profetische blik geweest van Nietzsches vriend, de oudere Jacob Burckhardt. ‘Mijn voorstelling van de terribles simplificateurs die over ons oude Europa komen zullen, is niet aangenaam’, schrijft hij, maar ze is wel waar gebleken. In zijn brief van 2 juli 1871 schrijft hij aan Friedrich von Preen: ‘Eens zullen het ontzettende kapitalisme van boven en de begerige aandrang van onder als twee sneltreinen op hetzelfde spoor tegen elkaar opbotsen.’ En hij vervolgt met de gedachte ‘dat de wereld drijft naar het alternatief tussen volledige democratie en absoluut rechtloos despotisme, dat dan waarschijnlijk niet meer van dynastieën zou uitgaan - want die zijn te weekhartig - maar van zogenaamd republikeinse militaire bevelhebbers.’ (.....) ‘Dan komen de tijden, dat alle stadiën van de chaos na elkander moeten worden doorlopen, tot eindelijk ergens na mateloze naakte gewelddadigheid zich een macht vormt, die met kiesrecht, volkssoevereiniteit, materiële welstand, industrie etc. heel weinig omslag maakt. Want dat is het onvermijdelijke einde van de rechtsstaat, wanneer hij aan het tellen van de hoofden en de gevolgen daarvan overgeleverd is.’ Om dan te vervolgen:

[p. 128]

‘Het merkwaardigst zal het gaan met de arbeiders. Ik heb een vermoeden, dat voorshands nog complete onzin lijkt en dat mij toch maar niet wil loslaten: De militaire staat moet fabrikant in het groot worden. Die ophopingen van mensen in de grote fabrieken mogen niet eeuwig aan hun nood en begeerten overgelaten blijven: een vastgestelde mate van misère en promotie, in uniform, met trommelslag begonnen en beëindigd, dat is wat logisch zou moeten ontstaan.’

Ter Braak las Burckhardt, en voelde zich getroost: iemand die zo duidelijk de komende fascistische en stalinistische werkelijkheid aan zag komen en toch de strijd daartegen en voor de menselijke waardigheid, of wat daarvan nog zal resten, niet opgaf.

Dezelfde gedachten vinden we nog kernachtiger verwoord bij Nietzsche. Die spreekt over ‘Die grösste aller Lügen: “Gleichheit der Menschen”’. De christelijke theorie van de ‘Gleichheit der Seelen vor Gott’ is een ‘Sklaventheorie’? en ‘schadet ausserordentlich’? Waarom? Omdat gelijk recht voor allen het einde van het recht is. ‘Gleiches Recht für alle ist die ausbündigste Ungerechtigkeit.’

Dezelfde ontdekking dat het ideaal van de franse revolutie van vrijheid, gelijkheid en broederschap door het 19-de eeuwse liberalisme in praktijk gebracht, feitelijk neerkwam op een vergrote mate van onrecht en ongelijkheid - want een zwakkere en een sterkere met gelijke maat meten betekent toch dat de sterkere nog sterker, de rijke nog rijker wordt -: diezelfde ontdekking was al door Marx ook gedaan.

Dat alles zijn gedachten die parallel lopen met Ter Braaks gedachten over het fascisme als de grote gelijkheid, de pervertering van de democratie.

Deze dubbelzinnige positie van het fascisme ten opzichte van de democratie is het waar Ter Braak de volle aandacht op wenst te vestigen. Het fascisme is door zijn onvrijheid en onmenselijkheid de tegenpool van de democratie; door zijn gelijkheid gelijk aan de democratie. Althans zo wenst ze het voor te doen komen. Maar het begrip van gelijkheid van de fascisten is een pervertering van het echte gelijkheidsbegrip. Dat masker, die valse frase moet het fascisme afgerukt worden. Dat is wat Ter Braak meent met zijn ‘Wie het fascisme in zijn kern wil aantasten, moet het aantasten in zijn phrasen.’ Of wat Nietzsche zegt ‘Mit diesen Predigern der Gleichheit will ich nicht vermischt und verwechselt werden.’ - Een bede die voor hem niet vervuld werd.

De moeilijkheid om het fascisme in zijn frasen aan te tasten is daar in gelegen dat zo'n aanval een genuanceerde aanval is. En als er iets op het botte fascisme afstuit is het wel de nuance. Heeft Hans Magnus Enzensberger niet eens als definitie van het fascisme gegeven: de agressieve mentaliteit ‘waag het eens na te denken, en je zult zien wat er dan gebeurt.’?

Misschien heeft dan Slauerhoff meer gelijk, die zei ‘je moet niet met ze praten, je moet ze dood slaan.’?

Ook Ter Braak uit zich wel eens zo. Bij voorbeeld in zijn aantekening van 3 september 1939:

‘Stemming in de afgelopen dagen: wisselend van uur tot uur. Angst, onverschilligheid, woede, beschaming. Eén gevoel alles overheersend: te blijven leven tot Hitler hangt. Dit zonder enig bijgevoel van wraakzucht. Ik haat dat individu niet, ik veracht het niet eens, maar het moet worden uitgeroeid. Daarna kan men verder zien.’

Zo'n strijd tegen het fascisme lijkt wel erg dicht bij het fascistische zelf te liggen.

Distinguendum est.

Als een fascist een mens wil breken komt dat volgens Ter Braak uit de volgende mentaliteit voort.

Voor een fascist - bij Hitler was dat heel duidelijk - kan alles als je maar een sterke wil hebt. Moeilijkheden kunnen door de wil overwonnen worden. Moeilijkheden liggen niet in het wezen der dingen.

En als er toch iets mislukt ligt dat niet aan jezelf, noch aan de omstandigheden of allerlei gegeven beperkingen. Het ligt aan sabotage van kwaadwillige reaktionairen (etc; het is een voor uitbreiding, maar niet voor nuancering vatbare groep).

Zo'n opvatting houdt natuurlijk de onbeperkte mogelijkheid in luchtkastelen te bouwen.

Dit is, zegt Jacob Burckhardt, het gevolg van een verkeerd begrip van vrijheid: ‘alle dingen te eisen alsof de wereld een tabula rasa was.’

Hitler zag om zich heen slechts menselijk onvermogen, gebrek aan wilskracht, en menselijke kwaadwilligheid. Dat laatste is dan een tegengestelde wil die gebroken moet worden. Die andere wil te breken is niet zo moeilijk. Het was wat Ter Braak het meest verbijsterde. Erger nog dan de duitse overweldiging van Noorwegen acht hij het nieuwsgierige, geinteresseerde, schaapachtig alles ondergaand en zich maar weer aanpassend bij de ‘neue Verhältnisse’ publiek dat de intocht van het fascistische leger bekijkt.

[p. 129]

(En ook Amsterdam mei '40 leek niet op Praag '68).

Nietzsche had al gewaarschuwd. ‘De dresseerbaarheid van de mens is in dit democratische Europa zeer groot geworden. Mensen die gemakkelijk leren, zich gemakkelijk schikken zijn de regel. Het “kuddedier”, zelfs hoogst intelligent, is geprepareerd. Wie bevelen kan, vindt al diegenen, die zullen gehoorzamen.’

Waarom men zo snel gehoorzaamde? Ook hier valt aan te wijzen hoezeer Ter Braaks beschouwing van het fascisme leunt op het denken van Nietzsche. Nietzsche spreekt erover dat de nieuwe ‘gehoorzame kuddemens’ gedreven wordt door rancune, door ressentiment.

Dat is ook bepalend voor de sfeer tussen de beide wereldoorlogen. De meeste mensen voelden, zeker sinds de economische crises van het kapitalisme, dat de waarden van boven niet langer deugden. Het ongebreidelde vooruitgangs-optimisme van de vorige eeuw was omgeslagen in een pessimisme, een gevoel van onmacht en verlamming vaak. Geen beter illustratie dan de enorme weerklank van bijvoorbeeld Oswald Spenglers Der Untergang des Abendslandes.

Men denke ook aan de ondergangsvisioenen van de vriend van Eddy du Perron, Carel Willink.

Een tweede trek die overheersend was in die jaren dertig was de angst voor de waarden - of, zei men, de waardenloosheid - van ‘het lagere volk’. Men had angst voor de dreiging die uitging van de opgestane massa's, met name natuurlijk van de bolsjewistische massa's. Ik hoef slechts het even stukgelezen boek van Ortega y Gasset La Rebelión de las Masas (vert. De opstand der horden) te noemen.

Beklemd tussen deze dreigingen van boven en van onderen zwichtte men voor ‘de gezonde elementen die zich manlijk tegen deze dreiging weerden’.

Weerstand was er niet sinds in '14-'18 de oorlog internationaal en het socialisme enkel nationaal bleek. Want dat is de derde trend in die jaren: wantrouwen in het internationalisme en terugvallen op het nationale en zelfs op het individualistische.

Zo'n man die, los van welke partij of internationale broederband, streed tegen het nazidom, die zich niet liet dresseren maar de dingen bij hun naam wenste te blijven noemen, was hij die Arthur van Schendel in de zomer van '44 met het volgende gedicht eerde:

Een rechte geest die alle onrecht haatte
En moedig tegen alle leugen stond,
De valsheid en de draaierij verachtte,
Met geen bedrieger aan de tafel zat
Tenzij om voor de waarheid te getuigen.
Het was hem voor of tegen, geen accoord,
Geen uitvlucht om den lieven vrede,
Alleen het doel voor ogen, recht en vast.
Veel strijd ontmoette hij want overal
Zag hij het kwaad in woord en daden tieren
En op zijn aangezicht blonk de verachting
Voor al wat hij gereed stond uit te roeien
En weg te vegen op de vuilnishoop.
In eer tot man gegroeid vond hij geen tempel,
Maar smokkel en bedrog en huichelmarkt.
Veel vijandschap rees tegen hem, maar veel
De vrienden die getrouw zijn zijde hielden.
Hij leefde in een tijd die zulke mannen
Van node had, want leugen en bederf
Stortten in vloed van alle kanten aan,
En hij was de gemerkte die moest vallen.
Hij weigerde te dulden en hij ging.
Een hoog man heeft ons land aan hem verloren,
Al wat ons bleef zijn woorden en zijn naam.