Bzzlletin. Jaargang 6

[p. 116]

Ter Braak, een filosofie.
Aanval op de rationalistische antropologie. Het pragmatisme.
Rob Beuten

I. Inleiding: Schrijft Ter Braak filosofie?

Wat filosofie is, is reeds een filosofisch probleem en op dit glad ijs wagen we ons nu niet. Als we in wat volgt spreken over de ‘filosofie’ van Ter Braak, dan bedoelen we een gedachtencomplex, een denkwereld, een verzameling van overtuigingen en ideeën. Daarbij uitgaande van de stelling, dat filosofie zich a) tot het menselijke intellect wendt, b) waardoor dit de werkelijkheid rationeel duidt, en dit c) door middel van abstracte redenering en daaruit voortkomende oordelen, d) Deze oordelen geschieden wezenlijk in begrippen. We wensen hier niet in te gaan op de vraag of slechts filosofie bestaat, in zover zij - enerzijds - in haar beschrijving objectief rekening houdt met de kennisinhouden van de andere wetenschappen, en of zij - anderzijds - slechts van zulkdanige vooronderstellingen, grondpremissen gebruik mag maken, die uitgaan van de algemeenmenselijke situatie en derhalve dan ook voor iedereen controleerbaar en (vooral) in zich evident moeten zijn.

Het feit alleen al, dàt men oordelen uitspreekt - en wie oordelen uitspreekt, doet niets anders dan begripsmatig denken - wijst erop, dat men filosofeert. Dat er ook niet-strikt-wetenschappelijke filosofie is, doet niets af aan de waarde van haar denkbeelden of oordelen.

Toch zou het een vergissing zijn te beweren, dat Menno ter Braak aan filosofie doet, als ‘strenge Wissenschaft’.

In de eerste plaats kan dit verklaard worden uit Ter Braaks eigen opvatting over de filosofie¹. Het filosofisch denken betekent voor hem een persoonlijke stellingname vanuit de persoonlijke levenservaring. De intensiteit en de kwantiteit van de levenservaringen bepalen de waarde en de aard van het denken, en het komt er verder nog op aan, in het denken zo direct en zo volledig mogelijk getuigenis af te leggen van die persoonlijke levenservaring, - zonder gebruik te maken van Grote Woorden, van veel referenties, van de ‘wetenschappelijkheid’² in een mooi sluitend systeem.

Buiten deze individueel geldende vooronderstelling ligt het wezenlijke verschil tussen Ter Braaks geschriften en die van een vakfilosoof in de aard van de geschriften zelf (al meent tB zelf van niet)³. Ter Braak verwoordt zijn ideeën in essays. Het verschil tussen een filosofisch essay en een filosofisch wetenschappelijk tekstboek ligt niet aan de behandelde onderwerpen, maar in de aard van behandeling van die onderwerpen. In zijn boek over Ortega y Gasset schrijft J.H. Walgrave: ‘Het verschil tussen een wijsgerig essay en een wijsgerig tekstboek is als het verschil tussen een luchtfoto en een stadsplan. Elke foto laat bepaalde dingen in het duister of het vage en doet andere dingen met ongemeen reliëf naar voren treden. Het stadsplan geeft alle straten en plaatsen weer in hun precieze mathematische proporties volgens een welbepaalde schaal. Maar het plan is iets doods en abstracts, de foto is concreet en levend’⁴. Een essay behandelt slechts wat zijn auteur als belangrijk ziet, als zeggenswaardig. Het geeft steeds slechts een bepaalde - dus onvolledige - kijk op de dingen. Vanuit welbepaalde individueel geldende premissen en vooronderstellingen - in aantal méér dan bij de wetenschappelijke beschrijving - analyseert de auteur het object subjectief; hij heeft reeds op voorhand zijn standpunt ingenomen. Vandaar dat wat hij wil bewijzen luid gezegd wordt, op de spits is gedreven. Een essay kenmerkt zich door een uiterst directe, ‘hevige’ uitdrukkings-

1 Zie vb. ‘Met eigen ogen’ (VW V), ‘Het huwelijk tegen de passie’ (iGmdO), ‘Dat ben jij’ (AvDl).

2 Vergelijk met Ter Braaks aanval op de (traditionele) wetenschappelijkheid.

3 Teipe en Van der Woude (in hun: Dr. Menno ter Braak, Reinaert uit Eibergen) vinden dat men bij CdB niet te doen heeft met een wijsgeer, maar met een essayist. Ter Braaks antwoord: ‘Voor de rest vind ik die tegenstelling niet zeer helder; is voor T. en v.d. W een wijsgeer per se geen essayist, of een essayist per se geen wijsgeer?’ (‘Een dubbelganger’, iGmdV, p. 166).

4 J.H. Walgrave, De wijsbegeerte van Ortega y Gasset, Utrecht/Antwerpen 1967, p. 31.

[p. 117]

kracht. Een wetenschappelijk werk daarentegen registreert zo objectief mogelijk de meest verscheidene facetten aan een onderwerp en tracht (logisch-systematisch redenerend) verklarend te beschrijven. Wat de auteur daarvan vindt, is irrelevant.

Laten we daarom de vraag of Menno ter Braak filosofie schrijft, bevestigend beantwoorden, maar dan wel in het licht van de hierboven gemaakte restrictie.

II. Benaderingswijzen van de Ter Braak-filosofie

a) De thematische differentiatie

Schrijver dezes wijdde in 1975 een licentiaatsverhandeling (Aspecten uit de filosofie van Menno ter Braak, Antwerpen 1975) aan Ter Braak, waarin de filosofie van deze denker minutieus onderzocht werd. In een inleiding heb ik daar proberen aan te tonen, dat de thematische differentiatie in Ter Braaks denken chronologisch te volgen is en zich in twee momenten laat indelen. Vanuit chronologisch standpunt bekeken, ordenen wij Ter Braaks denken in twee momenten. We mogen nl. niet spreken van twee verschillende fasen met een duidelijk gemarkeerde overgang. Deze twee momenten zijn als twee lijnen, die van zeer vroeg reeds naast elkaar voortlopen en waarbij de ene lijn eerst een hoogtepunt bereikt en dan een plotse daling vertoont, terwijl de andere lijn inmiddels naar háár hoogtepunt stijgt. We wensen de scheiding tussen beide momenten, hoe abstract, arbitrair en aanvechtbaar ook, ergens definitief vast te leggen, en kozen het jaar 1934. De Politicus was geschreven (1933) en aan een vriend schrijft Ter Braak op 27-5-'34: Nu komt nog wat deze, mijn honnête homme moet doen; l'honnête homme en action. Ik zal er nog een boek over moeten schrijven om erachter te komen..... Als individualist kom ik tot de sociologie, tot de politiek, kortom: tot de collectiviteit..... Vreemd schouwspel!’⁵

Onder het eerste moment in Ter Braaks denken (dus tot 1934) versta ik de behandeling van themata op theoretisch-filosofisch en antropologisch gebied (de bezinning over de natuur van de menselijke existentie en andere aanverwante of hiermee samenhangende topics) alsook de kunsttheoretische reflexies (over cinematografie en literatuur). Het tweede moment daarentegen zie ik bestaan uit cultuur- en geschiedfilosofische, maatschappijtheoretische en religieuze analyses. In mijn werk hield ik me hoofdzakelijk bezig met het eerste moment van Ter Braaks denken.

5 Zie: H. Walschap, ‘De menselijke waardigheid van Menno ter Braak’, in: De Vlaamse Gids, augustus 1950, p. 485.

b) De gerichtheid van het denken

Het grote schema in Ter Braaks denkwereld is zonder twijfel de oppositie tussen een ‘oude’ en een ‘nieuwe’ orde. Hiermee doel ik niet enkel op zijn cultuur- en maatschappijtheoretische stellingen (vb. de nieuwe, opportunistische elite) maar evenzeer in zijn filosofische beschouwingen (antropologie, kennistheorie) botsen steeds twee fundamenteel tegengestelde visies op elkaar.

Geestigaards gingen spreken over Menno ter Afbraak en begrepen om de liefde gods maar niet waar Ter Braak toch maar weer àl die energie (en moed) haalde om met alles en nog wat schoon schip te maken. Het staat hen natuurlijk vrij, dit niet te begrijpen, maar in hun voortvarendheid zijn ze aan de werkelijke inhoud van Ter Braaks denken voorbijgevlogen.

De nadruk leggen op het destructieve karakter van Ter Braaks denken is een vertekening van de waarheid. Het is een flagrante onjuistheid te beweren, dat hij geen eigen ideeënperspectief opbouwde, dat zijn denken niet óók een instructief moment bezit. De verleiding is echter groot, toegegeven, en dit wel door de speciale gerichtheid van zijn denken. Het is nl. van kapitaal belang, op te merken, dat Ter Braaks denkhouding niet dezelfde is, als die van een wetenschapsman, die de werkelijkheid zo onbevooroordeeld mogelijk tegemoet treedt, registreert, en waarheden formuleert. Ter Braaks houding daarentegen is geen verdediging van een aantal overtuigingen, die zich van andere overtuigingen onderscheiden, naast andere overtuigingen staan, maar de dagbladschrijver (in zijn kronieken voor Het Vaderland), als de briefschrijver (in correspondentie met Du Perron), als de denker Ter Braak is constant in de aanval.

Het is hem niet te doen, om het bereikte-eigene te verdedigen (als had hij op eigen kracht iets voorheen ongeziens ontdekt, als E = m.c²), dan wel om het vreemde te ontmaskeren en er zelf een positie tegenover in te nemen. De waarde van de eigen ideeën blijkt niet uit de waarheid (als overeenstemmend met de werkelijkheid) van die ideeën, maar uit het feit dat tegengestelde overtuigingen niet meer rendabel of voor Ter Braak niet meer houdbaar of aanvaardbaar zijn, en dus verwerpelijk. Zijn ideeëncomplex is dus niets anders dan het resultaat van zijn persoonlijk stelling-nemen-tegen⁶. De eigen mening wint hier niet enkel en uitsluitend aan kracht (of: waarde) door de inhoud van deze mening, maar wel doordat de mening zich van andere meningen afzet.

6 Deze gang van zaken wens ik het ‘démasqueren’, het ‘ontmaskeren’ te noemen. Men ziet het: ik behoor niet tot hen, die ‘ontmaskeren’ zondermeer gelijkstellen met ‘afbreken’. Het draagt voor mij tegelijk ook een positief aspect: in en door de ontmaskering groeit het nieuwe.

[p. 118]

In concreto: Ter Braaks uitgangspunt is een welbepaalde filosofische wereldbeschouwing (de rationalistische antropologie), waar hij niet mee instemmen kan, en die hij dan ook moet verwerpen. Door en uit zijn destructie van deze ‘oude’ filosofie, verzamelt hij een aantal overtuigingen en bouwt dus stilaan ook aan een eigen ideeëncomplex. Het is nu echter zo, dat de héle terbraakse filosofie juist dàt is, wat de ‘oude’ filosofie niét is.

Zoals wij haar uit Ter Braaks belangrijkste werken hebben begrepen, is zij niets anders dan het binnenste-buiten-keren van dié filosofie waartegen Ter Braak te velde trekt. Hij ontmaskert de ‘oude’ filosofie, maar dit houdt ook in, dat hij in feite niets nieuws wil, maar enkel iets anders.

Zo pleit hij bijvoorbeeld niet voor het eerste, maar voor het tweede gezicht, niet voor systeemfilosofen, maar voor filosofen-voor-de-afgrond, voor geest zonder Geest, idealen zonder idee-alen, waarheid zonder de pretentie van dé Waarheid, woorden (termen, begrippen.....) zonder ‘grammatica’⁷, voor een verschil tussen mens en dier, geest en lichaam, maar een ànder verschil. Hij wil een andere, maar hij wil een intellectueel, oppervlakkigheid, intelligentie, genie, ordening, antropologie, waarheid, gewoonheid, meerderheidserkenning, kennis, wetenschap, filosofie, etc.⁸.

7 Duidt op de ‘geestelijke’ pretentie als zou de taal algemeen geldende waarheden kunnen uitdrukken en de werkelijkheid in woorden vastleggen.

8 Op maatschappijtheoretisch vlak: hij wenst een politicus, maar een zonder partij, een nieuwe ipv. een oude hiërarchie (denk vb. aan de meerderheidserkenning op basis van het lichamelijk heersersgebaar, het genie als bestendiging van de ‘gewoonheid’, de honnêteté, de menselijke waardigheid, de nieuwe élite, etc.

c) Vier grondslagen

Ik hield me in mijn proefschrift hoofdzakelijk bezig met het eerste moment, nl. met Ter Braaks theoretisch-filosofische en antropologische opvattingen. Aldaar heb ik ten minste 4 grondslagen blootgelegd, 4 pijlers waarop de terbraakse filosofie steunt, die we als constanten van zijn denken mogen beschouwen. 1) Ter Braak voerde een biologische reductie door en concipieerde zo een biologische antropologie. 2) We vonden hoe hij steeds weer uitging van een uitgesproken individualisme, 3) op élk terrein (ivm. de kennis, het menselijke Zijn (lichaam-geest, stof-geest, dier-mens) de taal, de wetenschapsbeoefening, de opbouw van een nieuw mensbeeld, etc) ‘despiritualiserend’ tewerk ging⁹ en 4) iedere overtuiging, iedere waardegeving, ieder standpunt, iedere beschrijving (ivm. de in punt 3 aangehaalde probleemstellingen) op los zand zette, omdat ze alle niet enkel relatief en voorlopig waren, maar ook - dicit Ter Braak - getuigden van belanghebberij. (Hij belandde bij het pragmatisme).

Laten we in wat volgt eens dieper ingaan op deze ‘despiritualiserende’ trend. Onze analyse zal niet enkel aan het licht brengen, hóe Ter Braak in de aanval gaat tegen die ‘oude’ filosofie, maar zal ons eveneens de gelegenheid bieden, de ‘nieuwe’ (lees: terbraakse) filosofie te karakteriseren.

9 Zo voltrok Ter Braak de ontmaskering van de heerschappij van de rationalistische antropologie.

III. Aanval op de rationalistische antropologie a) Ontmaskering van de ‘geest’ en van de rationalistische stellingen

De ontdekking van de persoonlijkheid (in ‘Ondergang’ van 1927) en van de oorspronkelijkheid (in ‘Het Schoone Masker’ van 1927) betekent voor de vijfentwintigjarige Ter Braak niets anders dan de ontdekking van de mens. Later zal hij, op een behoorlijk aantal andere plaatsen, dit probleem van de persoonlijkheid weer opnemen. Wat ons nu interesseert is, dat Ter Braak in ‘Het Schoone Masker’ er nog een idealistische visie op nahoudt. In dit werkstuk betoont hij juist dat een individu tot de ontdekking van zijn oorspronkelijkheid komt (= de polariteit tussen leven en dood ontdekt) door de ‘Geest’, en dat juist deze geest de oorspronkelijke mens de eerste aanleiding geeft, de agens is, tot creaties. Onvermijdelijk werkt hier Hegel nog door.

De ontmoeting met Fr. Nietzsche (vanaf december 1930) is op vele punten doorslaggevend geweest, maar van hoofdbelang is toch, dat de reeds van in het begin aanwezige (!) vitalistische trekken door de Nietzsche-lektuur in volle hevigheid doorbreken.¹⁰

Zeer vereenvoudigd gezegd, is Nietzsche een der negentiende eeuwse denkers, die hevig van leer trokken tegen het rationalisme, doordat hij het Zijn van de mens niet meer beschreef vanuit diens, door het rationalisme aangehangen, suprematie van de rede, maar deze onder andere totaal afhankelijk maakte van het biologische, lichamelijk-vitale aspect van het Zijn. (cfr. levensfilosofie, vitalisme).

In deze rationalistische mensvisie staat de rede, die Vernunft, centraal. Zij is het, die de mens tot mens maakt. De rede zorgt voor de menselijke zelfaffirmatie en persoonlijkheidsafbakening. Zij is het menselijke antropinon bij uitstek. In die zin is de mens een superieure verschijning in de kosmos en staat hij boven alle andere wezens. Voor de rationalistische antropologie bestaat er dus wezenlijk de ‘chorismos’ tussen mens en dier, tussen lichaam en geest. Beide dualismen waren onoverkomelijk.

10 Nietzsche moest dus wel, op zijn minst gezegd, inspelen op wat in Ter Braak sluimerend aanwezig was.

[p. 119]

Waar, wanneer, hoe en in welke mate nu precies die invloed van Nietzsche haar spel gespeeld heeft, laat ik in dit korte bestek in het midden, maar feit is, dat omstreeks 1933 (einde van het schrijven aan de PzP)¹¹ Ter Braak zelf ook een aanval lanceert op die rationalistische antropologie.

Hij ontmaskert de geest.

Het is zo, dat ‘men de oorsprong van de geest vooral niet te hoog moet zoeken en liever in de buurt van de ademhalingsorganen moet blijven’ (PzP, p. 111). Geest wordt voor Ter Braak een lichamelijke aangelegenheid, maar wel zo, dat het een ander, maar overigens gelijkwaardig aspect van de menselijke gedraging wordt. Geest wordt een organische functie¹². Beide aspecten (lichaam en geest) completeren elkaar. Want hier komt het tenslotte op aan: ‘Het commando is eenvoudig genoeg; leven, zo compleet mogelijk, als het niet anders kan, dan door de geest’ (PzP, p. 117). Geest is voor Ter Braak dus niets anders dan een levensvorm, net als het lichaam. Het is evenzeer het-in-de-wereld-zijn der mensen, een persoonlijkheidsafbakening, een teken van lijfelijke aanwezigheid, een teken van leven. Er bestaat dus geen verschil tussen het zgn. ‘hogere’ en het zgn. ‘lagere’.

Wie zich toch van het ‘lagere’ naar het ‘hogere’ wil optrekken, wie dus daartussen een verschil poneert, als tussen rede en instinct, mens en dier, heeft belang bij de geest. Wie de geest niet als levensvorm ziet, ‘heeft de geest nodig om zichzelf ernstig te kunnen nemen’ (PzP, p. 143), omdat voor hem de geest geworden is tot iets ‘waarin men zich terugtrekt, als men met het lichaam niet meer toe kan, in dat geval bedient men zich van de geest als reddingsboei’ (PzP, p. 142). Voor dit soort mensen is de geest een toevlucht tegen het fysieke overwicht: hùn belang bij de geest is een vorm van ressentiment. Ter Braaks belang daarentegen bestaat erin, de ‘oude’ hiërarchie van de geest af te breken, het lichaam, het biologisch-vitale in de mens te herwaarderen. Zijn belang is de geest ‘als middel onder andere middelen’ (PzP, p. 142), ‘de geest als melodie van het lichaam’ (PzP, p. 132), ‘de geest is (.....) weer tot de zintuigen teruggekeerd en heeft zijn laatste hogere privileges laten varen’ (PzP, p. 134).

Evenzeer beschrijft Ter Braak de mens naar analogie met het dier. De mens is niet zonder meer een dier, maar hij is het óók. Ik zie de mensen volstrekt niet als koeien of paarden aan mij voorbijgaan; ik verval niet in biologische, half-sentimentele vergelijkingen; ik erken op dat ogenblik de mens volledig als denkend, voelend, willend mens, en toch zie ik hem als dier! (PzP, p. 140). Dwz. ‘Voor mij betekent het woord “dier” niet langer a priori een waarde van “hoger” of “lager“; ik wil niet boven het dier uit, ik verlang niet naar de aap terug, ik aanvaard mijn dierlijkheid in de vorm van menselijkheid, daarmee is eigenlijk alles gezegd’ (PzP, p. 141).

Het intellect, dat we in PzP onder de algemene term ‘geest’ leren kennen, is daarom voor de geestelijke mens het enige antropinon. Hij bouwt zich een ‘cultuur’ op - wij spreken van een hiërarchie, een orde - bekleed met ‘de verantwoordelijkheid van “hogere” doelstellingen’ (HtG, p. 132). Deze hogere, geestelijke, dus rationalistische doelstellingen zijn: ‘Waarheid, gerechtigheid, vrijheid’ (HtG, p. 134), onderhorigheid aan de staatsvorm en de partijdoctrine (cfr. HtG, p. 129-130), de religie (voor de gelovige), de schoonheid (voor de dichter), de list der Idee (voor de filosoof), de objectiviteit (voor de wetenschapper), de vooruitgang of het Volkstum (voor de politicus), de scepsis (voor de scepticus) (cfr. HtG, p. 107). ‘Evolutie, de Geest, het Woord, de Kunst, de Objectiviteit’ (HtG, p. 130), en ieder ander geestelijk ideaal. Deze doelstellingen zijn door de menselijke geest zelf ontworpen. In de ‘oude’ hiërarchie staan deze termen als streefidealen. Ze zijn daarom absoluut, universeel en superieur. De geestelijke mens heeft er belang bij, deze autoriteiten te poneren, omdat hij daardoor de oude orde kan handhaven.

Wanneer de mens in zijn geschiedenis zover is gekomen, dat hij op eigen benen kan staan, dwz. dat hij geen behoefte meer heeft aan de door hemzelf geschapen autoriteiten, dan blijkt automatisch dat het leven steeds weer kiezen betekent, zelf een weg banen. We zouden met J.P. Sartre kunnen zeggen dat de mens zichzelf moet ontwerpen, en ‘le choix est possible dans un sens, mais ce qui n'est pas possible, c'est de ne pas choisir’¹³. Deze vrijheid brengt automatisch mee, dat de vroeger zo vaststaande waarden en gebruiken nu verschralen en ook hun lelijke kanten laten zien. De ‘schoolmeesterstermen’, waarop Ter Braak doelt (evolutie, waarheid, gerechtigheid, etc) betekenen voor hem geen menselijke zelfrechtvaardiging meer, maar zij zijn aangekomen in het stadium der instinctieve onschuld, zij (= de termen, nvds) kunnen zelfs, zodra de omstandigheden veranderen, met hun tegendeel verwisseld worden, zonder dat daardoor afbreuk gedaan wordt aan de bedoelingen van de gebruiker (HtG, p. 134).

11 En dan zeker later, vnl. 1934 (‘Geest en vrijheid’ (HtG), en 1935 (‘Het instinct der intellectuelen’ (HtG).

12 Cfr. HtG, 102. Over de verhouding ‘lichaamgeest’ bij Nietzsche dit willekeurige citaat: ‘Der Leib ist eine grosse Vernunft, eine Vielheit mit einem Sinn. (.....) Werkzeug deines Leibes ist auch deine kleine Vernunft, mein Bruder, die du “Geist” nennst, ein kleines Werk- und Spielzeug deiner grossen Vernunft’. ‘Es ist mehr Vernunft in deinem Leibe als in deiner besten Weisheit.’ (Fr. Nietzsche: Von den Verächtern des Leibes’, in Also sprach Zarathustra, Stuttgart 1972, pp. 27 en 28).

13 in: L'existentialisme est un humanisme, Paris 1952, p. 73. Ter Braak zegt identiek hetzelfde: ‘Het leven dwingt tot aanvaarden en afwijzen, tot omarmen en neerslaan; het laat geen andere keuze dan de keuze.’ (CdB, 168). keuze dan de keuze.’ (CdB, 168).

[p. 120]

Dit betekent dus, dat de absoluutheid, de universaliteit en de superioriteit van de zoëven genoemde termen fictie is. Zo bestaat dé Waarheid, dé Objectiviteit, etc. niet. Daarentegen zijn deze termen ter-beschikking, door iedere generatie, al naar gelang van de omstandigheden, met een nieuwe inhoud op te laden. Dit betekent: uitgaan van de situatie, (pragmatisme)

In het licht van deze redenering ontmaskert Ter Braak ook het hele gangbare wetenschapsbedrijf¹⁴ en pleit hij voor een ander soort wetenschappelijkheid. Hiermee samengaand trekt hij van leer tegen het specialisme in wetenschap en kennis, ten voordele van een dillettantisme¹⁵. Hij gaat, om nog een voorbeeld te noemen, fel in de aanval tegen het woord, het begrip, de definitie, de term, die de werkelijkheid proberen vast te leggen en de waarheid fixeren¹⁶, waar hij die slechts gebruiken wil voor een tijdelijke synthese, voor een voorlopige ordening van de chaos.

Hoe interessant een onderzoek van deze topi ook moge wezen, toch kunnen we hier niet op ingaan, omdat een zinvolle analyse - mede door de systeemloosheid en vaak ook de moeilijkheidsgraad der Ter Braak-teksten - slechts kan geschieden door langzame argumentatie, voorzichtig meeredeneren en zorgzaam citeren. Dat zou veel te lang worden.

Eén probleem willen we ondanks alles toch nog even apart nemen, nl. het waarheidsbegrip.

Ter Braak beklemtoont de relativiteit van de waarheid. Ze is slechts een momentane synthese, een element van periodieke ordening van de chaos. De in de ‘oude’ hiërarchie (en in de wetenschap heimelijk aanvaarde) vermeende universaliteit en altijdgeldigheid van haar inhoud is pure fictie. Wanneer Ter Braak de waarheid ontdoet van haar ‘geestelijke’ prerogatieven, blijkt dat wat ik ‘waarheid’ had genoemd of heimelijk nog als waarheid onderga, (.....) zich (.....) (had) verraden als de geharnaste aanvalsvorm van mijn belang bij het leven (.....). (Ik kon voortaan) voor mijn meningen opkomen (.....) als geïnteresseerde bij een partijdige formule (PzP, p. 62).

De waarheid kan mij niet meer schelen, of duidelijker gezegd: het waarheidsaccent, dat ik niet missen kan en waarvan ik alle logische of grammatische consequenties volkomen blijf aanvaarden, betekent voor mij niets anders meer dan een onderdeel van de demarcatielijn, die ik tussen vriend en vijand tracht te trekken (PzP, p. 101). De waarheid-als-eigenbelang is de charge van de eigen overtuigingen en voegt zich als zodanig bij de waarheid-als-belang van vrienden, en ramt het belang van de vijand, want deze laatsten, ‘zij hadden gelijk, mijn tegenstanders: zij hadden gelijk, tegenover mijn volstrekt gelijk, want zij kwamen op voor andere belangen dan de mijne, hùn belangen, “geestelijker” belangen vooral’ (PzP, p. 104). Samenvattend gezegd, blijkt dat de waarheid dus principieel ten dienste staat van het individuele belang.

Uit deze vaststelling kunnen we twee consequenties afleiden. Ten eerste blijkt hieruit dat er geen algemene waarheid bestaat, alleszins niet in het intermenselijk verkeer, dat dus niets anders is dan een polemiek, en een tegen elkaar botsen van individuele belangen (zeg: waarheden).

Uit deze vaststelling, alsook uit de reeds eerder gemaakte, volgt nog, dat de waarheid terug te voeren is tot het individuele belang van het persoonlijk beleefde. Wààr is het dus niet, wat ik zeg of denk, dat ik, of dat de dingen zijn, maar zoals ik persoonlijk aanwezig ben bij de dingen. Wààr is, zoals ik de dingen beleef, ruik, hoor, betast, etc. Het lijdt daarom geen twijfel, dat (nadat we weten dat de ‘geest’ door Ter Braak reeds ontmaskerd en gebiomorfiseerd werd) de waarheid wezenlijk een lichamelijk aspect bezit. Hiermee bedoel ik te zeggen, dat de waarheid aan het licht komt in het ‘doen’ van de mens, in zijn handelen, in zijn practisch bestaan. Zij blijkt in zijn levensverrichtingen.

Waarheid, im Sinne Ter Braak, heeft niets te maken met de verhouding denken-realiteit. Het is hem niet te doen om de waarheid van het denken, van het oordeel¹⁷. Omwille van zijn theorie van het belang (ook i.v.m. de waarheid), is overeenstemming vast te stellen met het pragmatisme volgens J. Hessen een vorm van relativisme, waarvoor ‘eine teleologische Betrachtung charakteristisch (ist), die die menschliche Erkenntnis von ihren Zwecken aus sieht und wertet. Diese liegen nach der hier herrschenden Auffassung ausschliesslich im menschlichen Handeln’¹⁸ Bedoeld is, dat het pragmatisme de waarheid beschouwt in het licht van haar nuttigheid. De pragmatist stelt niet de vraag naar de waarheid (an sich) maar naar de waarheid-tot. Sprekend over het Angelsaksisch pragmatisme¹⁹ zegt M. Landmann: ‘Hier ontstaat de geest geheel en al uit het leven en krijgt hiervan zijn directieven. Zelfs zijn eigenlijkste taak, die van het kennen, volbrengt hij slechts in opdracht van het leven. Wel verre van hem bij zijn bezigheden te schaden, streeft hij veeleer naar de waarheid omdat zij van vitaal belang is, en hij streeft daarom ook alleen die waarheid na, welke van vitaal belang is. En ook of zij in de stricte zin waarheid is, kan

14 Wetenschap, denken, kennen, weten: ook in deze kennistheoretische aspecten ontmaskert Ter Braak de heerschappij van de geest. Hij ontrukt de intellectueel zijn geestelijke, ‘hogere’ pretenties, hij weigert de (voor de meeste mensen gangbare en erkende) ‘wetenschappelijkheid’ der wetenschap te aanvaarden (inzake de objectiviteit, de logica, het hanteren van termen, de impliciete veronderstelling dat men de realiteit naar waarheid kan kennen, en dat men ook derhalve algemene waarheidsoordelen kan uitspreken, etc). Verder blijkt hij de mening toegedaan te zijn, dat men in de wetenschap niet de realiteit voor ogen stelt, maar met woorden jongleert (de feiten volgen dus de woorden), waardoor men het haast natuurlijk gaat vinden, dat elke wetenschappelijke bezigheid uitmondt in een systeem (systeem van waarheden). Alles goed en wel overwogen kan men eenvoudigweg zeggen, dat de (‘traditionele’) wetenschap een kwestie van belanghebberij (nl. bij het ‘hogere’, ‘geestelijke’) is, en zelfs de moderne vorm van ressentiment.

15 Een begrip, dat bij tB echter een bijzondere inhoud krijgt.

16 Door de geest kan de mens, volgens de rationalistische opvatting, algemene, eeuwiggeldende waarheden over de wereld opdoen, en, om deze te formuleren, heeft hij de taal nodig.

17 Ook wat het waarheidsbegrip betreft, zien we dus dat Ter Braak het ratio-nele aspect van de waarheid negeert.

18 Hessen, J.: Lehrbuch der Philosophie. Erster Band: Wissenschaftslehre, München-Basel 1964, p. 189.

19 W. James, F.C. Schiller, J. Dewey.

[p. 121]

hem niet schelen: het is voldoende als zij in de praktijk voldoet (vandaar pragmatisme). De oudere, klassieke betekenis van waarheid als getrouwe weergave van het object is illusoir’²⁰.

‘Dé’ waarheid bestaat niet. Wààr is wat uit een persoonlijke beleving groeide en wat mijn belang verdedigt. Daarom is er niet één (absolute) waarheid, maar zoveel als er mensen zijn, die belangen te verdedigen hebben.

20 Landmann, M.: Filosofische Antropologie, Utrecht-Antwerpen 1972, p. 112-113.

b) Het pragmatisme

In welk licht moeten we nu de terbraakse filosofie beschouwen, hoe kunnen we ze het best karakteriseren?

Ter Braak duidt het Ik, het menselijke Zijn. Iedereen, die dit menselijke zijn anders dan ‘terbraaks’ opvat, wordt doodgeverfd, als iemand, die bij zijn opvatting belang heeft. Want zo hij er geen belang bij had de feiten te verdraaien, zo redeneert Ter Braak, zou hij tot dezelfde conclusies moeten zijn gekomen. De theorie van het belang is daarom allereerst een formeel middel, een methode om tegengestelde opvattingen te kelen, niet door ze rationeel te ontleden of op foutieve argumentatie te wijzen, maar door ze a.h.w. belachelijk te maken: belachelijk omdat die andere mensen nog niet wisten wat Menno wel al wist.

Waartegen hij van leer trok hebben we reeds eerder gezegd.

Zo blijkt dan de oppositie in Ter Braaks denkwereld tussen de ‘oude’ en de ‘nieuwe’ orde (een these, die we eerder stelden), de botsing tussen de rationalistische antropologie en Ter Braaks nieuwe mensvisie, niets anders te zijn dan een botsen tussen twee belangen²¹. Ter Braak betoogt, dat ook hij belang heeft bij zijn nieuwe orde. Ik wil hier dan ook spreken van Ter Braaks formeel pragmatisme, of van het pragmatismeals-methode.

Formeel omdat het gaat om de methode van analyseren (ontmaskeren), pragmatisme omdat elke visie, elke beschouwing, elk ideeëncomplex dus slechts waarde bezit, en als zodanig door Ter Braak gezien wil worden, in zover het doelmatig, bruikbaar, dienstbaar, nuttig is (i.c. als belangenverdediging).

Dit is echter nog maar de halve waarheid over Ter Braaks pragmatisme.

Ook zijn eigen mensbeeld is, inhoudelijk bekeken, pragmatisch.

De bespreking van het waarheidsbegrip toonde dit al onomstreden aan. En wel met Ter Braaks eigen woorden. Maar om zijn filosofie in te passen in de denkstroming die ‘pragmatisme’ heet, hebben we zwaardere argumenten nodig.

Het pragmatisme wil het wezen van de mens beschrijven in functie van zijn handelen, zijn actief lichamelijk bezig-zijn. Wordt bij W. Jansen zelfs het bewustzijn van de mens beschreven vanuit het lichamelijke ‘doen’²².

Landmann schrijft in verband met het pragmatisme: ‘Hij (= de geest, nvds) moet aan het leven (.....) een voldoende oriëntering geven met behulp waarvan het zich doeltreffend en zonder gevaar in de wereld kan bewegen. Heel zijn waarheid is daarom a priori op de behoeften van het leven afgestemd. (.....) In het Angelsaksische pragmatisme (.....) ontstaat de geest geheel en al uit het leven. Zelfs zijn eigenlijkste taak, die van het kennen, volbrengt hij slechts in opdracht van het leven’ (p. 112).

Ter Braaks vitalistische trekken (van in het begin aanwezig, maar door Nietzsche tot ontplooiing gebracht) brengen hem ertoe een (zoals ik het noem) biologische reductie door te voeren: hij wil de mens begrijpen en beschrijven vanuit diens biologische situatie. Ik bedoel: in zijn antropologie komt het wezen van de mens tot

21 In de bondige analyse van bijvoorbeeld de ‘geest’, de doeleinden als Waarheid, Evolutie,....., het wetenschapsbedrijf, de taal, het waarheidsbegrip wezen we er - met citaten - al duidelijk op.

22 Lees in: ‘Does consciousness exist?’ (van 1905) in: Essays in Radical Empirism (van 1912). In Essays in Radical Empirism (London 1912, p. 37) wordt ‘geest’ direct in verband gebracht met ‘adem’, ‘ademen’. Evenzeer bij Ter Braak: Cfr. PzP, 111: ‘geest wordt in verband gezien met ademhalingsorganen.

[p. 122]

uitdrukking in het menselijk-organische, dit is biologische bestaan²³. Ook voor hem staat dus het ‘doen’, het ‘handelen’ voorop, de beweging.

Maar wat is het pragmatische aan de inhoud van Ter Braaks filosofie?

Ter Braak stelt het belang voorop.

Wat betekent dit?

De mens is. Hij is een bepaalde levensvorm. Feitelijk het belangrijkste, wat van hem te zeggen is, is dat ook hij wezenlijk een biologischorganisch bestaan leidt. Elke gedraging²⁴ nu van de mens ziet Ter Braak in het licht van het belang. Dit houdt in, dat hij het criterium, dat hij hanteert ter beschrijving van de wezenstrekken van de mens, in de toekomst legt. De vraag is niet: is dit goed, is dit waar, is dit logisch. De vraag is: wat is de doelstelling, die het maakt dat de mens deze of gene handeling verricht. Of anders gezegd: wat bedoelt de mens met deze handeling, is zij hem dienstbaarder, nuttiger, voordeliger dan een andere.

Zo wordt de geest ontmaskerd als belanghebberij van hen, die zich niet lichamelijk verdedigen kunnen, en de wetenschap als een woordenspel, een constructie als een systeem van waarheden waar men baat bij vindt (PzP, p. 76), als een modern geloof, als ressentiment (cfr. PzP, p. 92) van hen die niet op een spontane wijze met de werkelijkheid verkeren kunnen, d.m.v. de intuitie, de kinderlijk-geniale ontdekking, de constante verwondering over de veelvuldigheid van fenomenen in dit bestaan (cfr. PzP, p. 125-128).

Zo zijn de absoluutheid, de universaliteit en de superioriteit van de streefidealen (doelstellingen!) als Waarheid, Gerechtigheid, Evolutie, etc. zeer bruikbaar voor het soort mensen, dat zweert bij een rationalisme, alsook de eenduidigheid, de vastgelegdheid en de communicatieve kracht van de taal. En tenslotte: wààr is niet wat ik als evident ervaar in de spontane, onmiddellijke ervaring (zoals de fenomenologie en vnl. E. Husserl dat meent), maar wààr is, wat verantwoord kan zijn, in déze situatie, vanuit mijn individuele Ik benaderd. Dit is: waar is, wat zichzelf waarmààkt ten voordele van het Ik. Vandaar ook dat men bereid moet zijn de waarheden van vandaag morgen op te geven.

Ter Braaks theorie van het belang betekent, dat hij de menselijke gedraging²⁵ ziet vanuit

23 Zie hoe hij de geest beschreef in functie van het lichaam en de mens in functie van het dier.

24 ‘gedraging’, ‘handeling’ in de breedst mogelijke zin: eten, aan wetenschap doen, een filosofie opstellen, geloven, vechten,.....

25 Weer in zijn breedste zin op te vatten!

[p. 123]

het oogpunt van de hier-en-nu situatie; beter gezegd nog: vanuit de doelstelling om verantwoord op te treden in die situatie, - verantwoord dan met betrekking tot het eigen Ik: zelfverantwoord. Waar is wat verantwoordelijk is, wat zorgt voor de individuele zelf-affirmatie, voor de persoonlijkheidsafbakening²⁶.

Dit is wat ik Ter Braaks inhoudelijk pragmatisme zou willen noemen.

26 Ter zijde: het schrijven van een polemiek en/of kritieken met als hanteerbaar criterium: de ‘persoonlijkheid’ (cfr. ‘Ter Inleiding’, openingsartikel van Forum, VW V) is dus ook niets anders dan de verdediging van het eigen belang versus het belang van de tegenstander.

Noot

Bij al het voorgaande was het niet mijn bedoeling om te bewijzen, dat Ter Braak bewust een pragmatische filosofie (à la James,..... ) heeft willen construeren. Wat ik zijn pragmatisme noem, lijkt mij echter in wezen het resultaat van zijn aanval op de rationalistische antropologie, of nog: het is datgene wat overblijft nu hij dat rationalisme binnenste buiten keert. Zijn theorie van het belang is het enige wat hem rest, nu hij afscheid heeft genomen van het land van de ‘geest’.