Bzzlletin. Jaargang 6

[p. 99]

Menno ter Braak en de literaire kritiek
Henk Flinterman

Er zijn in Nederland heden ten dage bizonder veel literaire critici, maar er is er geen die het constante niveau bereikt dat Ter Braak bereikt heeft. Dit gebrek aan niveau heeft verschillende oorzaken en ik hoop dat ik er in zal slagen deze oorzaken aan te geven.

Multatuli zegt ergens in een van z'n brieven dat, wil men op de juiste wijze boeken beoordelen, men dan naast de literaire sloot moet staan in plaats van erin. Ook Ter Braak stond om zo te zeggen naast die sloot. Er zijn verschillende aanwijzingen in zijn werk, waaruit blijkt dat hij zich van deze positie terdege bewust was. Maar laat ik nog even wachten met citeren. In Ter Braaks kritieken gaat het niet alleen om de literatuur. Literatuur is voor hem iets dat een onderdeel vormt van het cultuurgeheel. Vandaar dat men in zijn werk ook allerlei andere belangwekkende publicaties besproken vindt die alleen in de verte nog verband lijken te houden met literatuur in engere zin. De vergelijking tussen een kritiek van Nijhoff en hem, beide gewijd aan de vertaling van Homerus' Odyssee door Boutens, is in dit verband bizonder leerzaam. We zien hoe Nijhoff's belangstelling vooral gericht is op de technische aspecten (hoe heeft Boutens het hem geleverd een Nederlandse hexameter te creëren?) terwijl Ter Braak zich in de eerste plaats afvraagt of Homerus' wereldbeschouwing en het totaal afwijkende daarvan vergeleken met de onze beter overkomt in deze vertaling dan in de ‘gezellige’ vertaling van Timmermans. Ter Braak is cultuurhistoricus, cultuurfilosoof desnoods, en dat geeft hem een stok om op te leunen of om mee te slaan. Je zou ook kunnen zeggen: dat stelt hem in de gelegenheid vragen te stellen aan een literaire tekst vanuit een visie, die niet in die tekst zelf hoeft te zitten.

Juist moderne critici lijken zich weinig aan te trekken van deze critische mogelijkheid. Er is er geeneen bij wie je al lezend het gevoel krijgt dat ie bij wijze van spreken voor of tegen stemt, want deze heren hebben nu eenmaal geen mening. Goed, ze hebben een boek gelezen dat ze moeten bespreken, ze bespreken het, vertellen zo goed en zo kwaad als het gaat het verhaal na, maar ik zweer je dat je achteraf met geen mogelijkheid een beoordeling van dat boek zult aantreffen. Het lijkt wel alsof het boek ze niet interesseert.

Ach, laten we er maar rond voor uitkomen: de meeste jonge critici zijn bedorven door een special soort leerschool: de Neerlandistiek, om dat rotwoord maar eens te gebruiken. Daar hebben ze allerlei interessante dingen geleerd, ‘formele’ dingen wel te verstaan. Dat taalkunde formeel is, lijkt onvermijdelijk, maar dat de hooggeleerden en hun adjudanten er in slagen ook de literatuur uitsluitend ‘formeel’, vormelijk, aan te pakken, is onvergeeflijk. Maar wat zien we nu? In plaats van een Damascus-ervaring, zien we bij de afgestudeerden een noest voortborduren op hetzelfde patroon. Het enige dat ze nog waarnemen, zijn vormen, structuren zoals ze die dingen zelf noemen, maar inhoudelijk: lege blikjes.

Zou dat nou het nihilisme zijn waar Nietzsche ons zo voor waarschuwt?

In ieder geval: de voortgezette geestelijke, zelfs ‘formele’ afhankelijkheid van de universiteit is funest. Vanaf Multatuli is daar in de Nederlandse literaire traditie herhaaldelijk en met klem tegen geprotesteerd en in deze traditie is Ter Braak een van de meest opvallende figuren.

De afhankelijkheid van de universiteit doet zich gelden tot in de wijze waarop de jongeren zich bedienen van argumenten: door zich op uitge-

[p. 100]

breide schaal te voorzien van voetnoten die de schatplichtigheid aan de wetenschappelijke conventie verraden. Juist in dertiger jaren, bij Marsman, Vestdijk, Du Perron en uiteraard Ter Braak zien we de poging zich volslagen onafhankelijk op te stellen tegenover de Academie en haar pretenties. Voetnoten ontbreken. Men veronderstelt een publiek dat ingewijd is, dat de onderonsjes met de auteur gemeen heeft.

Nu is het zo ongeveer ‘mos’ het essay, het artikel dat men schrijft, vergezeld te doen gaan van overtalrijke voetnoten de de ingewijde lezer voortdurend de indruk geven te doen te hebben met een betweter die zich over zijn hoofd richt tot de ‘van Kemenadeschare’ die ook het recht heeft voorgelicht te worden over willekeurig welk ‘cultuurproduct’.

Voortbordurend kan men zeggen dat Ter Braak wat dit betreft de werkwijze van Van Deyssel ter harte neemt en laat zien dat de literaire kritiek alleen kan gedijen op voorwaarde dat ze zelf ook als kunstwerk wordt gezien. Ik kan me nog niet voorstellen dat de kritieken van pakweg Kees Fens^*, Ton van Deel, J.J. Ooverstegen es. Verzameld zouden worden uitgegeven, als onderdeel van hun hele werk. Het is er te onsamenhangend voor, te zeer gebonden aan het werk dat op dat ogenblik besproken wordt, om het onverwisselbare merk te dragen van hun eigen opinie, hun eigen wereldbeschouwing. Het is niet ‘agressief’ genoeg, dat is het!

Bijdrage aan enquête ‘Onderschatting & Overschatting’

Overstegen constateert zelfgenoegzaam in z'n dissertatie dat Ter Braaks latere critische productie objectiever is, meer bereid de onderscheidene scribenten in hun waarde te laten. Ik geloof dat Overstegen zich hier vergist. In de eerste plaats verschoof Ter Braaks aandacht en interesse zich in dat tijdsbestek steeds meer naar de politiek-levensbeschouwelijke kant. En verder is z'n voorkeur nog steeds te volgen aan de hand van b.v. de lengte van z'n artikelen, die over de Kadt, Teixeira de Pascoaes, Rauschning en Denis de Rougemont bijvoorbeeld.

Tenslotte, zoals reeds aangegeven, Ter Braaks preoccupatie was buitenliterair. Hij was iemand die met ideeën gewapend andermans ideeën te lijf ging: de enige techniek (methode, zo men wil) waardoor een schrijver of kritikus er in slaagt de belangstelling van een goede lezer gaande te maken.

* Eén noot dan: bij het werk van Fens is dat al gebeurd!