Bzzlletin. Jaargang 6

[p. 81]

Fontane's Effie Briest kan nu eindelijk gelezen worden
Andre Matthijsse

Bovenstaande contatering is niet voldoende voor een ‘run’ op de boekhandel. Als ik er aan toevoeg dat Effie Briest nu eindelijk in het Nederlands kan worden gelezen, zijn er in het meest gunstige geval dank zij de verfilming door Rainer Fassbinder enkele belangstellenden meer. Nog een kooltje op het vuur dan: Thomas Mann. En: de vertaling is van Pé Hawinkels. Effie Briest moet nu maar eens eindelijk gelezen worden.

Briest is een gehucht in de buurt van Magdeburg. In deze omgeving werd in 1853 Elisabeth (Else) Freiin von Plotho geboren. Zij was nog een tiener toen er al een husaar om haar hand stond te trappelen, de vijf jaar oudere Armand Léon von Ardenne. Else was nog steeds een tiener toen hij (de aanhouder wint immers) toestemming kreeg. Loon naar werken wellicht: Armand Léon had zojuist de Franse legers verslagen (1870).

Het moeten vrolijke dagen in het Rijnland zijn geweest. De schilder Wilhelm Beckmann herinnerde zich in elk geval veel feestjes op het in rococostijl gebouwde slot Benrath van het prille paar. Wijn en liederen, gedichten en gezang, lange zomernachten. Een vaste gast was ook de kantonrechter Emil Hartwich, die zich zijn leven lang inzette voor de verbreiding van de lichaamshygiëne; in dat verband zelfs ijverde voor een verandering van het onderwijsstelsel. Reconstruerend moet hij een principiële droogkloot zijn geweest, maar toch: hij was weg van Else, en zij van hem.

In 1884 verhuisde het ministerie van oorlog naar Berlijn (Duitsland was eindelijk één) en Ardenne verhuisde met vrouw en kind mee. Hartwich bleef ook in Berlijn hun gastvrijheid genieten, waarom ook niet. Totdat Ardenne op een onbewaakt moment een bundeltje brieven vond: van Emil aan Else. Het duel werd met pistolen uitgevochten. Hartwich bezweek na vier dagen koninklijke kliniek aan een verwonding in het onderlichaam (december 1886). In maart van het daaropvolgende jaar volgde de echtscheiding. Het kind werd aan het gezag van de moeder onttrokken. Baron von Ardenne werd tot twee jaar hechtenis veroordeeld, maar spoedig op vrije voet gesteld; zoals gebruikelijk verleende de keizer zijn officier deze ‘eclatante genoegdoening’, waarna Ardenne een schitterende militaire carrière maakte. Bij Wilhelm II. viel hij echter in ongenade en werd hij met vervroegd pensioen gestuurd. Hij stierf in 1919. Else was beter tegen dit leven bestand: zij stierf in 1952, kort voor haar honderdste verjaardag.

Het is een hoogst triviaal verhaal, de literatuur niet waardig als het niet én werkelijk was gebeurd én plaats vond op een moment waarop het gebeurde in het socio-culturele spectrum van traditie nele vanzelfsprekendheid in betere kringen naar algehele onaanvaardbaarheid was begonnen te schuiven. ‘Het geval Ardenne’ leidde tot heftige discussies zowel in de media als in de Rijksdag; althans voor zover het geval het duel betrof en dan nog alleen omdat het duel als een klassevoorrecht werd ervaren. Over de oorzaak van het duel, een dood huwelijksleven, werd niet gesproken. Dat was nog steeds een al te onafzienbaar terrein.

Hoewel, de zinsnede van de filosoof Karl Heinrich Heydenreich (in Vesta. Kleine Schriften zur Philosophie des Lebens besonders des häuslichen, 1800) dat noch de staat noch de kerk de verbintenis tussen de seksen bepaalt maar alleen de natuur, was in het begin van de negentiende eeuw toch niet meer zo'n nieuwe gedachte. De in de voorafgaande eeuw nog algemeen aanvaarde scheiding tussen liefde en huwelijk werd aangevochten. De huwelijkswetgeving in Duitsland werd in 1903 in zoverre verbeterd dat zij van het kerkelijk naar het burgerlijk recht werd overgeheveld. Wat in deze onder Franse invloeden zo stormachtige jaren echter overeind bleef staan, was het zedelijk principe. Het huwelijk bleef de heilige hoeksteen van de samenleving; liefde of geen liefde.

Het is daarom niet verwonderlijk dat de roman Die Wahlverwandtschaften van Johann Wolfgang von Goethe in 1809 zo weinig instemming vond. Het is dan ook een roman die, hoe ruimdenkend wij met z'n allen ook mogen zijn, na meer dan 150 jaar de toets van het zedelijk principe nog steeds niet zou kunnen doorstaan: partnerruil avant la lettre. De enige troost is dat de roman niet realistisch of psychologisch maar symbolisch moet worden opgevat. En ach, zelfs de meest ‘moderne’ protagonist in deze roman, Eduard, zweert bij het instituut van het huwelijk. Maar ondertussen... Goethe kende dat gevoel zelf maar al te goed. Zijn als kleine pendant van Wilhelm Meisters Lehrjahre gedachte novelle groeide uit tot een omvangrijke pendant (vooral qua vormovereenkomst) van zijn ‘tragische’ bestseller Die Leiden des jungen Werthers; want Die Wahlverwandtschaften werd Goethe's grote ‘tragische’ roman. Geen wonder. Zelf dan eindelijk toch getrouwd (met Christiane Vulpius - met wie hij overigens al enige tijd samenleefde), liep hij 1807 door een ‘mächtiges Überraschen’ weer tegen Minna Herzlieb op. Het meiske was inmiddels achttien jaar geworden en Goethe had de sonnetkunst in al haar toonaarden nodig om zijn gevoelens de baas te blijven. Intellectueel behandelde hij zijn problematiek in Die Wahlverwandtschaften, een roman waarin ‘kein Strich enthalten, der nicht erlebt, aber kein Strich so wie er erlebt worden’ is.

Met die intellectuele benadering bekende Goethe zich als een kind van zijn tijd. Hij baseerde zijn idee op de in 1775 gepubliceerde

[p. 82]

theorie van de Zweed Torbern Bergman (De attractionibus electivis), waarin deze natuurkundige betoogde dat bij bepaalde chemische elementen, in contact gebracht met een bepaalde andere stof, de eigen verbinding wordt ontbonden, waarna met die andere stof een nieuwe verbinding wordt aangegaan. (Wij spreken in dat verband van affiniteit - bijv. zuurstof heeft affiniteit tot ijzer.) ‘Wahlverwandtschaft’ is niet alleen de personele ‘zielsverwantschap’ waarmee wij dit begrip (zouden) vertalen, het is tevens de Duitse vertaling (men sprak van een ‘kunstwoord’) van de wetenschappelijke term voor deze affiniteit.

Goethe verwees hiernaar in zijn voorwoord (bij de voorpublicatie in Cotta's Morgenblatt): hij ‘mochte bemerkt haben, dass man in der Naturlehre sich oft ethischer Gleichnisse bedient, um etwas von dem Kreise menschlichen Wesens weit Entferntes näher heranzubringen (...)’, en dat wilde hij nu wel eens omdraaien. En dat het hem daarbij niet om de affiniteit tussen twee menselijke wezens ging, wordt ondubbelzinnig aangekondigd in een gesprek in de roman (1e deel, 4e hfst.):

‘Diese Gleichnisreden (zegt Charlotte) sind artig und unterhaltend, und wer spielt nicht gern mit Ähnlichkeiten? Aber der Mensch ist doch um so manche Stufe über jene Elemente erhöht, und wenn er hier mit den schönen Worten Wahl und Wahlverwantschaft etwas freigebig gewesen, so tut er wohl, wieder in sich selbst zurückzukehren und den Wert solcher Ausdrücke bei deisem Anlass recht zu bedenken. Mir sind leider Fälle genug bekannt, wo eine innige, unauflöslich scheinende Verbindung zweier Wesen durch gelegentliche Zugesellung eines dritten aufgehoben und eins der erst so schön verbundenen ins lose Weite hinausgetrieben ward.

‘Da sind die Chemiker viel galanter, sagte Eduard: sie gesellen ein viertes dazu, damit keines leer ausgehe.

‘Jawohl! versetzte der Hauptmann: diese Fälle sind allerdings die bedeutendsten und merkwürdigsten, wo man das Anziehen, das Verwandtsein, dieses Verlassen, dieses Vereinigen gleichsam übers Kreuz, wirklich darstellen kann; wo vier, bisher je zwei zu zwei verbundene Wesen, in Berührung gebracht, ihre bisherige Vereiniging verlassen und sich aufs neue verbinden. In diesem Fahrenlassen und Ergreifen, in diesem Fliehen und Suchen glaubt man wirklich eine höhere Bestimming zu sehen; man traut solchen Wesen eine Art von Wollen und Wählen zu und hält das Kunstwort Wahlverwandtschaften für volkommen gerechtfertigt.’

Met deze drie - Charlotte, Eduard en de Hauptmann die Otto heet - en het na dit gesprek aan het gezelschap toegevoegde meisje Ottilie speelt Goethe een tragisch spel met als inzet de vraag of de determinatie van anorganische stoffen ook op de relatie tussen mensen toepasbaar is, en derhalve of het juist is natuurlijke krachten en strevingen in te perken met een ethisch begrippenapparaat. De vier staan niet voor zichzelf, maar zijn protagonisten van een ‘generatie’, van een opvatting over deze problematiek.

Het geciteerde gespreksfragment geeft het verloop van de roman heel beknopt weer. Charlotte en Eduard zijn gelukkig getrouwd, hebben een innige verbintenis. Maar na de komst van Otto en, wat later, van Ottilie ontstaat affiniteit tussen Charlotte en Otto en tussen Eduard en Ottilie. Het dramatisch verloop van de handeling doet hier niet ter zake (ook Die Wahlverwandtschaften is een boek dat nu maar eens eindelijk moet worden gelezen!), belangrijk is dat met name Eduard tenslotte aan zijn zinnen de voorkeur geeft boven ethische maatstaven. Charlotte geeft pas later aan dit ‘noodlot’ toe: ‘Es sind gewisse Dinge, die sich das Schicksal hartnäckig vornimmt. Vergebens, dass Vernunft und Tugend, Pflicht und alles Heilige sich ihm in den Weg stellen; es soll etwas geschehen, was ihm recht ist, was uns nicht recht scheint; uns so greift es zuletzt durch, wir mögen uns gebärden, wie wir wollen.’ 2e deel, 14e hfst.)

In zeker opzicht is Die Wahlverwandtschaften een roman over de sociale verhoudingen van zijn tijd, een huwelijksroman die brak met de moraal bevestigende cliché's van het genre. Afgezien misschien van de huwelijksroman Armut, Reichtum, Schuld und Busse der Gräfin Dolores door Ludwig Achim von Arnim, die in 1810 verscheen en die, zij het minder de conventies doorbrekend en traditioneler eindigend (let op de boete), veel overeenkomst met Goethe's roman vertoont (vooral in het gebruik van christelijk religieuze motieven), duurde het tot 1895 voordat er weer een roman verscheen die de huwelijksmoraal principieel ter discussie stelde: Effie Briest; het verhaal van Else von Plotho, op opmerkelijke wijze geromantiseerd.

In de roman huwt de zeventienjarige Effie de meer dan twintig jaar oudere baron von Instetten. Pikant detail: hij is een jeugdvriend van Effie's moeder, heeft ook naar háár hand gedongen.

Instetten is keurig, rechtschapen, plichtsgetrouw maar, om met Effie te spreken, een minnaar is hij niet. Teruggetrokken in de provincie levend wordt het voor Effie een vervelingwekkend leven, ondanks de geboorte van een dochtertje. De komst van de militaire charmeur Crampas blijft in die situatie niet zonder gevolgen. Tussen hem en Effie ontstaat een heimelijke affaire. Omdat dit tegen Effie's gevoel voor natuurlijkheid en openheid indruist, komt de verhuizing naar Berlijn als een bevrijding. In de monopole valt ze terug in het gezapige bestaan. Totdat Instetten de brieven van Crampas aan Effie vindt. Vanaf dat moment nemen maatschappelijke en morele coden de loop van de gebeurtenissen de hand. Intstetten daagt Crampas uit voor een duel en doodt hem. Hij verstoot Effie, neemt zelf ontslag.

Door bemiddeling van haar arts kan Effie na jaren van een eenzaam leven naar haar ouderlijk huis terugkeren, waar zij tenslotte sterft.

Met deze roman heeft Fontane geen bewuste poging gedaan die maatschappelijke en morele coden aan de schandpaal te nagelen, of zelfs maar, zoals Goethe deed, ter discussie te stellen. Fontane was een in wezen pessimistische criticus van de samenleving waartoe hij behoorde, alleen door de manier waarop hij die samenleving observeerde en vervolgens in zijn werk tekende. Zoals hij zei: ‘Omdat het is zoals het is, is het nog altijd het beste om terzijde te gaan staan en er af te blijven.’ Dat meende hij, maar het is de vraag of het voor hem ook opgaat. Het feit immers dat Fontane tijdens een tafelgesprek van de affaire hoorde en deze fictief vervormd beschreef, zegt iets over een zekere mate van betrokkenheid. Temeer als we die fictieve vervorming beter bekijken.

[p. 83]

De meest opvallende verschillen hebben te maken met het maatschappelijke rolpatroon. Om daarin de juiste accenten te kunnen leggen, voert Fontane het grote leeftijdsverschil in, en maakt hij van Effie's echtgenoot een goedige droogkloot à la Hartwich, van haar minnaar een bon vivant als Armant Léon. Deze verschuivingen geven Fontane de gelegenheid het thema op eenzelfde manier te benaderen als Goethe met het zijne deed in Die Wahlverwandtschaften; niet in het minst toeval, want Fontane heeft zich in de jaren voordat hij Effie Briest schreef uitvoerig met Goethe's roman beziggehouden. Bij Fontane worden de personen om Effie eveneens protagonisten van een generatie, van een opvatting. Instetten wordt zo de door conventies ingesnoerde ‘Prinzipienreiter’ die in bepaald opzicht zo karakteristiek is voor het Duitsland van Bismarck. Een man die niet uit liefde trouwt, wel, omdat hij getrouwd is, uit principe van zijn vrouw houdt. Effie heeft dat uitstekend door wanneer zij later van hem zegt: ‘hij had veel goeds in zijn karakter en was zo edel, als iemand kan zijn, die zonder ware liefde is’. Wanneer Instetten de brieven van Crampas vindt, is hij dan ook niet werkelijk emotioneel getroffen. In zijn overwegingen over wat hem te doen staat, bedenkt hij het bestaan van een ‘verjaringstheorie, natuurlijk, maar ik weet toch niet of we hier een geval hebben om deze theorie op toe te passen’ - hij praat er over alsof het hem zelf helemaal niet betreft. Toch heeft ook Instetten de situatie goed door. Als hij tot het duel heeft besloten, is hij zich er terdege van bewust dat dit niet omwille van hem zelf is, omdat hij geen wraakgevoelens heeft. ‘So aber war alles einer Vorstellung, einem Begriff zuliebe, was eine gemachte Geschichte, halbe Komödie.

Und diese Komödie muss ich nun fortsetzen und muss Effie wegschicken und ruinieren, und mich mit...’

Niettemin is hij niet bij machte de consequentie uit dit inzicht te trekken. Hij behoort tot de oude maatschappelijke orde, waartoe ook de ouders van Effie behoren. Vandaar dat Instetten hun leeftijd heeft...

In dit opzicht wordt ook de spookgestalte van de dode Chinees -die Effie tijdens haar eenzame leven in de provincie plaagt- interessant. Praten over haar angst gaat niet met Instetten. Het enige dat Instetten kan, is het gesprek daarover verleggen naar de maatschappelijke consequenties! het zou te gek zijn om vanwege de angst voor een spookgestalte te verhuizen. Een dergelijke blamage voor ogen moet Effie wijzer worden, volwassener. Instetten gebruikt haar angst als opvoedingsmiddel, zoals Crampas Effie zo terecht suggereert. Crampas speelt daarmee, hij heeft er plezier in maatschappelijke principes te doorbreken. De tegenstelling tussen de karakters van Instetten en Crampas staat voor een maatschappelijke tegenstelling. Effie schommelt tussen deze tegenstellingen door. Zij is niet ingesnoerd door de oude orde, maar is te open en natuurlijk voor de nieuwe, waarin alleen het spel om het spel lijkt te tellen; zonder de waarachtigheid die Effie eigen is.

Uit het bovenstaande is af te leiden, dat Effie Briest voor mij allereerst een roman is over de sociale verhoudingen in het laatste decennium van de vorige eeuw. In meerdere mate in ieder geval dan een huwelijksroman, die de roman ook is. Zoals Goethe's roman een huwelijksroman is, maar tegelijkertijd een onderwerp behandelt dat daar bovenuit gaat.

Het gaat me echter te ver om te veronderstellen dat bij Fontane de vrouw centraal staat. Dat is formeel gezien wel zo, dwz. dat vrouwen in het middelpunt van de handeling staan, maar zij vormen zelf niet het eigenlijke onderwerp van de handeling, laat staan dat zij de handeling bepalen. Die ogenschijnlijke centrale figuratie van de vrouw in het werk van Fontane vindt m.i. zijn oorzaak in de maatschappelijk positie van de vrouw; bovendien blijft het een feit dat in dramatisch opzicht veel mannelijke ambities en strevingen traditioneel gekoppeld zijn en worden aan het ‘oerthema’ liefde, en dat betekende nu eenmaal altijd een vrouw. Indien er echter een persoons-indificatie gegeven moet worden is het niet van Effie als vrouw maar van Effie als individuele mens. Effie is, en blijft ook later, het meisje in de schommel; vrij zwevend in de lucht, vrij van maatschappelijke bindingen en vooroordelen. Juist hierin ligt haar tragiek, omdat deze opstelling niet in een of ander maatschappelijk kader past.

Fontane laat, hoe indirect ook, een bevrijding uit deze positie doorschemeren. Zoals bij Goethe de gelieven Ottilie en Eduard vredig naast elkaar begraven liggen (‘und welch ein freunlicher Augenblick wird es sein, wenn sie dereinst wieder zusammen erwachen’ is de slotzin van de roman), zo is er bij Fontane voor Effie een spirituele toekomstverwachting. Als de oude dominee Niemeyer Effie na haar thuiskomst bij de schommel uit haar jeugd belooft dat zij in de hemel zal komen, is dit niet als een strikt religieuze uitspraak te lezen. Hans Ester heeft in zijn dissertatie Der Selbstverständliche Geistliche. Untersuchungen zu Gestaltung und Funktion des Geistlichen im Erzählwerk Theodor Fontanes overtuigend aangetoond dat deze Niemeyer de enige is, die het karakter van Effie erkent en bevestigt. En zo valt Effie Briest nog in een ander genre onder te brengen: de zgn. tendens-roman.

In zijn nawoord bij de nu verschenen vertaling wijst Hans Ester terloops op Fontanes tijdgenoot Friedrich Spielhagen, een in zijn tijd bijzonder populair, nu geheel vergeten schrijver. Een fervent tegenstander van Goethe bovendien, die Fontanes Effie Briest hogelijk prees en over Die Wahlverwandtschaften zijn staf brak. Deze Spielhagen hoorde tijdens hetzelfde tafelgesprek waaraan Fontane deelnam hetzelfde verhaal over Else von Plotho. En ook Spielhagen schreef een roman over dit thema: Zum Zeitvertrieb, die in 1897 verscheen. Ik noem deze roman omdat hij een tendens-roman bij uitstek is, derhalve alle kritiek op het genre te verduren kreeg en daardoor een beeld kan geven van de heersende literaire opvattingen; een gematigd verteller als Fontane kreeg deze kritiek begrijpelijkerwijs nooit in deze mate. In Zum Zeitvertrieb heet het bijvoorbeeld over Instetten, die daar Viktor von Sorbitz heet, dat hij ‘gehört zu der höchst ehrwürdigen Klasse von Staatsbürgern, denen es obliegt, das Bestehende zu konservieren und unseren fin-desiècle-Menschen vor den Orgien einer Kopf- und Ziellosen Revolution zu bewahren’. Zo direct zou Fontane het nooit hebben kunnen schrijven. Fontane en Spielhagen doen mij in hun behandeling

[p. 84]

van het thema denken aan het onderscheid tussen Thomas en Heinrich Mann. Spielhagens Zum Zeitvertvieb heeft in de bewust opgelegde melodramatische sfeer veel gelijk met Heinrich Manns Der blaue Engel. Is het verwonderlijk dat beide auteurs in literair opzicht worden onderschat? En verguist, zoals met Spielhagen bijvoorbeeld in de Kritische Waffengänge van de gebroeders Hart gebeurde: ‘er ist tendenziös statt objektiv, moraliserend statt ästhetisch (...) er gibt einen Ausschnitt aus einer Epoche statt eines Gesamtbildes, eine Linie statt einer Fläche (...) Denn nur das rein Aesthetische ist ewig das rein Ethische, alle Zeiten können es verstehen uns geniessen, alles Moralische, Didaktische, Tendenziöse ist vergänglich (...)’.

Effie Briest hééft een moralistisch, didactisch en tendentieus slot, toegespitst in de woorden van Effie's moeder: ‘Of misschien het misschien toch onze schuld is? (...) Of we haar niet anders hadden moeten opvoeden’. Wij zelf. Want Niemeyer is toch eigenlijk een nul, omdat hij nooit duidelijk parij kiest. En dan, Briest, hoezeer het me ook spijt... jij altijd met je dubbelzinnigheden... en ten slotte, waarmee ik me zelf beschuldig, want ik wil in deze kwestie niet de onschuldige spelen, of ze niet toch misschien te jong was?’

‘Ach, Luise’, zegt vader Briest dan met een van zijn stoplappen, ‘Laat maar... dat is een al te onafzienbaar terrein.’

‘Zo zetten allen, elk op eigen manier, het dagelijkse leven voort met of zonder nadenken; alles schijnt zijn gewone gang te gaan, zoals men ook bij noodlot-zware gebeurtenissen, waarbij alles op het spel staat, toch altijd maar voortleeft alsof nergens sprake van was.’

Deze regels zijn afkomstig uit die Wahlverwandtschaften, maar ik citeer ze uit het verhaal De linkshandige vrouw van Peter Handke die met dit citaat het verhaal besluit. Nog een samenhang dus, en niet alleen met Goethe. Lees de laatste alinea maar: ‘Op klaarlichte dag zat ze op het terras in de schommelstoel. De toppen van de sparren bewogen zich achter haar in de spiegelende ruit. Ze begon te schommelen. Ze was luchtig gekleed, zonder deken over haar knieën.’

De woorden schommelstoel en schommelen had ik natuurlijk moeten cursiveren en voorts is er op te wijzen dat die spiegelende ruit achter (!) de vrouwlijke hoofdpersoon een verwijzing is naar het verleden, waarin zij zichzelf (spiegelend) herkent. Effie. Vergeet het maar. Literatuur is niet zo eenvoudig als op school wordt voorgesteld. Hoewel, bij een schrijver als Peter Handke is heel veel mogelijk.

Het thema van De linkshandige vrouw: Marianne, de vrouw van Bruno, een vertegenwoordiger van een porselijnfabriek, besluit dat haar man haar maar moet verlaten; ‘Ga weg, Bruno. Laat me alleen.’ Me dunkt niet zozeer door een ingeving, een idee, eerder als een soort van opluchting, ingegeven door Bruno's opmerking dat hij zich zo op leven en dood met haar verbonden voelt dat hij ook zonder haar kan leven. Inderdaad, alweer een huwelijksroman. Bruno vertrekt. En wat er dan gebeurt, en door Handke beschreven wordt, is nauwelijks na te vertellen. Zo weinig bijzonder, zo alledaags. Een hedendaags variant op het triviale thema dat Fontane beschreef. Zonder doden en duels ditmaal; mensen gaan vandaag de dag anders uit elkaar.

Het bijzondere aan deze tekst is achter de schriftuur verscholen. Opvallend is namelijk dat Marianne door iedereen in het verhaal Marianne wordt genoemd, en het zoontje van haar en Bruno Stefan, ook door Bruno, maar dat de verteller voortdurend spreekt over ‘zij’, ‘de vrouw’, ‘het kind’ etc. Deze afstandelijkheid is voelbaar en geeft samen met andere stijlelementen het verhaal een beklemmende sfeer.

Wat mij betreft is die bijzonderheid gemakkelijk te verklaren. Peter Handke is een auteur wiens werk een sterk autobiografische inslag heeft. Handke heeft (zie de foto op de achterflap) een dochtertje in de leeftijd van Stefan, zijn vrouw heeft hem enige jaren geleden verlaten. Niet dat een en ander uit dit verhaal is af te lezen. Handke behandelt het thema niet op de manier waarop hij de dood van zijn moeder heeft verwerkt (in Ongezocht ongeluk). Het grappige is nu juist dat de literaire kristallisering van zijn ervaring gevat wordt in een door en door literair, dwz. gekunsteld, kader zonder dat hij zich daarbij geheel in de betreffende traditie plaatst. Niet uit onbeholpenheid of gebrek aan talent, maar met opzet. Marianne is een Ottilie, is een Effie, zonder dat Handke in de tekst toespelingen op Goethe en Fontane maakt. Vrijwel niet tenminste, alleen aan het einde van het verhaal klinkt wat door. Dat is Handke's methode: zoals zijn filmscript Falsche Bewegung niets met Goethe's Wilhelm Meister te maken heeft en toch niet zonder kon ontstaan. Zo is bij bijna alle boeken van Handke wel een literaire verwijzing bij te leveren. Ze leiden af van de autobiografische elementen, omvatten deze, maken ze onschadelijk en daardoor beleefbaar. Zonder echter dat deze werkwijze een therapeutisch karakter krijgt, daarvoor is Handke teveel een werkelijk schrijver.

Marianne is een Ottilie en een Effie, en zij zegt tegen zichzelf in de spiegel: ‘Je hebt jezelf niet verraden. En niemand zal je meer vernederen!’, maar De linkshandige vrouw is op het eerste gezicht geen verhaal over sociale verhoudingen in de jaren zeventig, geen huwelijks- en tendensroman. Hier staat de vrouw letterlijk centraal. Vanzelfsprekend zou ik bijna zeggen. De positie van de vrouw (anno nu zoals dat heet) is fundamenteel anders dan één, twee eeuwen geleden. Een Ritterschaft, zoals Briest dat was, bestaat niet meer. Wel een verkoopleider van een porselijnfabriek, en die is even vaak van huis. En ook de prozakunst is in de loop van de jaren veranderd. Misschien zou je van De linkshandige vrouw dus toch kunnen zeggen...

Over de nieuwe Nederlandse vertaling van Effie Briest, de laatste van de het vorig jaar overleden vertaler Pé Hawinkels, nog wat opmerkingen. Tot besluit van zijn nawoord merkt Hans Ester terecht op: ‘Voor de Nederlandse lezer hebben de woorden die Thomas Mann op 12 mei 1942 in Amerika aan Agnes E. Meyer schreef grote actualiteit: “Kent U hem eigenlijk? Ik kan U Effie Briest aanbevelen, zijn meesterwerk (...)”.’

Thomas Mann. In het herdenkingsjaar 1976, waarin Hawinkels' vertaling van Der Zauberberg zo omstreden zou worden (het begin van de immer voortdurende rel om de Nijhoff-prijs), is nogal eens de vraag opgekomen hoe Mann aan de naam Buddenbrook kwam. Uit Effie Briest. Buddenbrook is een

[p. 85]

van de secundanten van Crampas bij het duel. Mijn verschil van mening met Pé Hawinkels over zijn vertaling van Der Zauberberg in herinnering, is het lezen van zijn vertaling van Effie Briest een verrassing geworden. Hawinkels is ditmaal dicht bij het oorspronkelijk geworden. Die merkwaardige Fontane-toon om met een bijna babbel-stijl het stijve woordgebruik van zijn tijd, zoals hij dat in dialogen en zelfbespiegelingen benut, te omspelen, komt goed tot zijn recht. Hawinkels heeft zich nergens laten beetnemen door de verborgen literaire toespelingen en citaten - van Frits Reuter tot Schiller, van Faust tot Das Buch le Grand, hoe het ook in de tekst verwerkt zit, het is gezien en juist vertaald; dat dit spel het woordgebruik soms houterig maakt is evident. Maar het is opzettelijk. De opmerkingen van Maarten 't Hart (in NRC/Handelsblad 6/1/78) over dat stroeve taalgebruik in Hawinkels' vertaling is daarom niet gerechtvaardigd.

Omslag: Hilke Tasman

Hoe dicht Hawinkels overigens ook bij Fontane is gebleven, het heeft hem niet belet de tekst op de voor hem karakteristieke wijze te naderen. Laat Fontane Crampas Heine's gedicht Deine weissen Lilienfinger aanduiden met Deine weichen Lilienfinger - natuurlijk heel typerend voor zo'n wereldse losbol en een mooie tegenstelling met de correct citerende Instetten! -, Hawinkels houdt het in zijn vertaling consequent bij Heine: Uw blanke lelievinger; ondertussen gaat hij voorbij aan de meervoudsvorm.

De andere keer dat hij echt gestruikeld is, is bij de sociale functie-omschrijving van Briest. Over haar vader zegt Effie: ‘der schon Ritterschaftsrat war und Hohen-Cremmen hatte’. De Ritterschaft was de vertegenwoordiging van de adellijke grondbezitters bij de Pruisische landdag. Dit is te vertalen met: ‘die al secretaris was van het kanton Hohen-Cremmen’ is beslist te weinig eer voor de oude Briest; Effie's moeder trouwde niet voor niets met hem in plaats van met Instetten.

Afgezien hiervan, en nog een enkele kleine onnauwkeurigheid, moet Hawinkels echter een uitstekende Fontane-vertaling worden toegeschreven.

Eigenlijk de eerste! Want om bij een andere opmerking van 't Hart aan te sluiten (in Vrij Nederland), namelijk dat in het geval van Hawinkels je het gevoel hebt ‘dat je een groot kunstwerk nu weer eens door een heel andere vertolker leert kennen’, de daarin gesuggereerde Fontane-vertaalvertolkingen bestaan in feite niet. Voor zover ik weet is Effie Briest slechts éénmaal eerder in het Nederlands vertaald. Die vertaling was weliswaar succesrijk (in de eerste zes jaar vier herdrukken), maar werd geleverd door mevrouw J.P. Wesselink-van Rossum, indertijd bekend als vertaalster van damesromans en ‘betere’ ontspanningslectuur. Een vertaalster met te weinig gevoel voor de intelligente humor van Fontane. En bovendien is 1912 wel erg lang geleden. De sfeervolle illustraties van Max Liebermann doen het in deze nieuwe editie daarentegen uitstekend, De Arbeiderspers heeft van Effie Briest werkelijk een mooie uitgave gemaakt. Een nieuwe editie van Die Wahlverwandtschaften zou er heel mooi naast passen.

THEODOR FONTANE: Effie Briest

vertaling: Pé Hawinkels met een nawoord van Hans Ester

De Arbeiderspers, 336 blz. 35,=

PETER HANDKE: De linkshandige vrouw

vertaling: Gerrit Bussink

Bruna, 93 blz. 12,50