Bzzlletin. Jaargang 6

[p. 69]

Franse Kroniek
Joris-Karl Huysmans
P.H. Dubois

Ook in Nederland begint de belangstelling te groeien voor de Franse schrijver van Nederlandse afkomst, Joris-Karl Huysmans, die een wat aparte plaats inneemt in de Franse literatuur. Hij werd (in hetzelfde jaar als. Marcellus Emants, 1848) in Parijs geboren en hij overleed daar ook in 1907. Hij was de zoon van een Hollandse schilder-tekenaar Victor Godfried Jan Huysmans uit Breda, die zich in het jaar van de geboorte van zijn zoon tot Fransman liet naturaliseren.

Huysmans behoorde tot de groep van Médan, de jonge Franse naturalisten, geschaard om de meester, Emile Zola, en bestaande uit Guy de Maupassant, Henri Géard, Léon Hennique, Paul Alexis en Huysmans. Buiten de Maupassant zijn de meesten hier niet of nauwelijks bekend, want niet vertaald en betrekkelijk weinig gelezen. Dat worden ze trouwens ook in Frankrijk niet meer, met uitzondering van de Maupassant en Huysmans. Over hen is ook in de loop der jaren veel geschreven. Met name over Huysmans, die het onderwerp vormt van deze kroniek. Zijn bibliografie, of liever de bibliografie over hem, is vrij uitgebreid en een jaar of twintig na zijn dood is er in Parijs eerst een Huysmans-Club, vervolgens een ‘Société J.-K. Huysmans’ opgericht die op gezette tijden bulletins uitgeeft met aan hem gewijde publikaties. Alleen al na de laatste wereldoorlog zijn er enkele tientallen werken en studies over hem verschenen en worden talrijke werken van zijn hand, vooral de laatste jaren in goedkope edities herdrukt.

Het merkwaardige is dat er geen verzamelde werken van hem bestaan, d.w.z. er bestaat wel zo'n editie - begonnen in 1928 door de uitgeverij Grès in Parijs- maar die is onvolledig omdat de firma na de uitgave van 18 delen failliet ging en niemand de onderneming heeft voortgezet.

Nog merkwaardiger is dat pas in 1955 de eerste biografie over hem verscheen, geschreven door een Engelsman, Robert Baldick, hoogleraar Frans in Oxford (hij overleed het vorige jaar), die onder de titel ‘La vie de J.-K. Huysmans’ in 1958 in Frankrijk werd vertaald, op diverse punten overigens herzien en uitgebreid. Het is nog altijd de enige grote biografie en de meest complete.

Er is voor deze merkwaardigheid wel een verklaring. Huysmans heeft voor zijn dood een dertien jaar jongere vriend, de schrijver Lucien Descaves, tot zijn exécuteur testamentair aangesteld. Deze heeft hem lang overleefd: hij stierf in 1949, en Descaves heeft zich strikt gehouden aan de wens van Huysmans dat geen brieven zouden worden gepubliceerd en dit dan ook consequent weerhouden.

Maar Huysmans is een schrijver bij wie leven en werk zo nauw verweven zijn dat er eigenlijk geen biografie mogelijk was zonder dat men gebruik kon maken van de correspondentie. Pas toen dat begon te gebeuren, na de dood van Descaves en practisch een halve eeuw na die van Huysmans kwam er voldoende materiaal vrij om aan de biografie te beginnen, zoals Baldick heeft gedaan.

Wanneer men Huysmans een ‘naturalistisch’ auteur noemt, is dat maar zeer ten dele waar. Het is het geweest, maar niet gebleven of op een zo persoonlijke manier dat hij slechts voor een deel van zijn werk onder deze wat al te schoolse benaming vallen kan. Roman en autobiografie zijn bij Huysmans zo nauw verbonden dat alleen daarom al het begrip als stroming nooit helemaal op hem van toepassing geweest kan zijn. Daarvoor immers is het naturalisme te veel een ‘methode’ en dat is met het autobiografische schrijven moeilijk verenigbaar.

Zijn eerste boeken (behalve het allereerste dat uit korte prozagedichten bestaat) zijn romans en verhalen - Marthe, histoire d'une fille (1876), Les Soeurs Vatard (1879), En ménage (1881), A Vau l'eau (1882) - hebben een sterk naturalistische inslag. Maar daarna wordt de verandering duidelijk zichtbaar.

Dat is met name het geval in zijn roman A rebours (1884), een van de sleutelwerken van de schrijver, waarvan onlangs voor het eerst een vertaling in het Nederlands is verschenen onder de titel Tegen de keer (Uitg. Athenaeum-Polak & van Gennep, Amsterdam 1977), heel goed vertaald door Jan Siebelink.

Tegen de keer is een kort, paradoxaal, maar erg interessant en intrigerend boek. De held van die roman, Des Esseintes, is een geblaseerd man, uit een uitgeput geslacht, rijk, iemand die van alles heeft genoten en daardoor onvoldaan zich terugtrekt in wat hij een ‘thébaïde’ noemt, een geheimzinnige villa in Fontenay-aux-Roses, waarin hij zich een fantastisch milieu schept van een op de spits gedreven esthetisme. Alles is er tot in de kleinste bijzonderheden gewild en overwogen.

Hij stelt in alles belang maar op een speciale en extreme manier. Het lijkt op een soort klooster met koorstoelen en een kloosterbel, maar de bewoner is bepaald geen kloosterling! Zo houdt hij er bijvoorbeeld een likeur-orgel op na met smaak-variaties als betrof het muziek of de kleuren van het spectrum. Er zijn filosofische aspecten aan het boek en Des Esseintes leest en mediteert. Hij leest de mystieken, maar ook de latijnse schrijvers uit de tijd der decadentie. En de decadentie is precies het kenmerk van al zijn gedragingen en raffinementen. De hele wereld van Des Esseintes is kunstmatig en ver van de andere wereld.

Het boek is bewonderenswaardig en eigenaardig, maar het is belangrijk door een geestelijk klimaat en een stijl die Huysmans in het Franse proza een rol doen spelen, vergelijkbaar met die van Mallarmé in de poëzie.

Huysmans heeft zich voor Jean des Esseintes trouwens geïnspireerd op de figuur van Robert de Montesquiou bekend dichter en dandy in die tijd, die ook model gestaan heeft voor Marcel

[p. 70]

Proust, en over wie hij tal van bijzonderheden vernam uit de mond van Mallarmé. Het is destijds door sommigen dan ook, maar wel ten onrechte, beschouwd als een sleutelroman. Evenmin lijkt het juist in het personage een autoportrait te zien van Huysmans zelf. Maar het is wel zeker dat een aantal trekken en neigingen in Des Esseintes met de zijne overeenstemden, wat weer niet betekent dat een identificatie van de smaak van de hoofdfiguur uit het boek, op het gebied van de literatuur of de beeldende kunst met die van Huysmans geoorloofd zou zijn: in een brief aan Zola vlak na de verschijning van het boek beweert hij zelfs het tegendeel. Maar ook dat is zeker niet helemaal waar en wie het (in de Nederlandse vertaling eveneens vertaalde ‘Voorwoord, twintig jaar na de roman geschreven’ - in 1903) leest, ziet dat hij een aantal zaken wel degelijk weer voor zijn rekening neemt. Maar dat het boek een breuk met het naturalisme betekende staat wel vast en Zola heeft dat onmiddellijk opgemerkt, zoals Huysmans in dat voorwoord vertelt en, voegde hij eraan toe: ‘Ik hoorde hem aan en dacht bij mijzelf dat hij zowel gelijk als ongelijk had, - gelijk, daarin dat hij mij ervan beschuldigde het naturalisme te ondermijnen en mij iedere weg versperde, - ongelijk, in zoverre de romankunst, zoals hij die opvatte, mij op sterven na dood leek, tot op de draad versleten door herhalingen en niet meer aantrekkelijk voor mij, of hij het nu wilde of niet’.

De briefwisseling met Arij Prins

Het jaar na de verschijning van A Rebours, in 1885, ontving Huysmans een brief van een jonge Nederlandse auteur, 12 jaar jonger dan hij die op dat moment 37 was, en die gegrepen was door het naturalisme, vol bewondering daarbij voor Huysmans over wie hij wilde schrijven en van wie hij zelfs oorspronkelijk werk geplaatst hoopte te krijgen in het pas opgerichte tijdschrift van de nieuwe Nederlandse schrijversgeneratie. De Nieuwe Gids. Die jonge auteur was Arij Prins, die korte tijd later een eerste verhaal van zijn hand zou publiceren in de Nederlandse Spectator, namelijk ‘Een buitenkansje’ dat al spoedig beschouwd werd als de eerste Nederlandse manifestatie van het Franse naturalisme. Prins was de zoon van de directeur van de Stearine-kaarsenfabriek Apollo in Delft, waarvan hij zelf directeur zou worden, maar zijn belangstelling ging uit naar schilders en schrijvers en vooral de invloed van Jacob van Santen Kolff bracht hem tot aandacht voor het Franse realisme en naturalisme.

In 1885, het jaar waarop Prins als handelsvertegenwoordiger van het bedrijf van zijn vader in Hamburg ging wonen (tot 1905), kwam hij dus in contact met Huysmans, die deze interesse voor hem voldoende op prijs stelde om de briefwisseling voort te zetten. Zij groeide uit tot een hechte vriendschap die tot de dood van Huysmans zou duren. Zij bezochten elkaar verschillende malen langdurig en ze maakten eens een reis van een maand samen door Duitsland. Via Huysmans kwam Prins met andere Franse schrijvers in contact en leerde hij met name Baudelaire's vertalingen van Poe kennen die van zoveel betekenis zijn geworden voor zijn eigen werk.

Maar ook aan Huysmans zelf dankt hij het nodige, juist op het moment van diens evolutie. In een brief van maart 1886 schrijft de Fransman hem: ‘Voeg hieraan toe een onmetelijk verschil tussen de ideeën van Zola en de mijne bijvoorbeeld. Hij houdt van zijn tijd die hij eert, ik verafschuw die en toch komen we ertoe dezelfde dingen te beschrijven - hij is eigenlijk, welbeschouwd, materialist, ik niet - au fond kies ik evenzeer partij voor de kunst van de droom als voor de kunst van de werkelijkheid; en wanneer ik in de schilderkunst Raffaëlli heb gelanceerd, ik heb hetzelfde gedaan voor zijn antipode, Odilon Redon’.

Die briefwisseling is eenzijdig bewaard gebleven: de brieven van Prins zijn er helaas niet meer. Maar die van Huysmans wel, en dat zijn er in 22 jaar 237. Dat wil zeggen: meer dan van enig andere correspondent, Zola, de Goncourt, Lemonnier of Destrée. Dat niet alleen; in geen enkele andere correspondentie van Huysmans bestaat er een zo grote en zo vérgaande vertrouwelijkheid als in de brieven aan de Nederlandse vriend. Met name op seksueel gebied zijn ze hier en daar van een ongekende openhartigheid (en het vreemde is dat eruit blijkt dat die van Prins, van wie men dat niet zou hebben verwacht misschien, dat eveneens geweest moeten zijn).

In elk geval zijn het uiterst belangwekkende documenten over die tijd in de literatuur en speciaal uiteraard over de figuur van Huysmans. Wonderlijk genoeg heeft zijn enige interessante biograaf, Robert Baldick, er geen kennis van genomen, ofschoon hij wist dat ze bestonden en zelfs waar ze waren, - in een particuliere collectie - de erven Prins, die ze ter beschikking hadden gesteld voor literair-wetenschappelijke doeleinden aan een zekere Cornélie Kruise, dat deelt hij althans in een voetnoot mee. Maar deze liet hem weten dat die documenten geen nieuwe inlichtingen over de biografie noch over de ‘persoonlijkheid van JKH bevatten’...

Weinig wetenschappelijk heeft Baldick dat niet verder uitgezocht, al had het feit dat Huysmans aan niemand zoveel brieven heeft geschreven hem wel nieuwsgierig mogen maken. Had hij ze gekend dan had hij heel wat détails kunnen aanvullen, corrigeren of op sommige aspecten dieper kunnen ingaan die hij nu maar oppervlakkig behandelde.

Die brieven, nu niet meer in particulier bezit, maar geschonken aan het Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum in Den Haag, zijn onlangs uitgegeven door dr. Louis Gillet, die de leerstoel Nederlandse letterkunde aan de Universiteit van Luik bezet (hij promoveerde enkele jaren geleden op de poëtiek van Jan Greshoff) en de Nederlandse letterkunde zo goed kent als de Franse. Dat stelde hem in staat om deze (uiteraard Franse) uitgave wetenschappelijk te bezorgen en zowel voor de Nederlandse als de Franse letteren deskundig te annoteren. Het boek verscheen onder de titel J.-K. Huysmans Lettres inédites à Arij Prins 1885-1907, publiées et annotées par Louis Gillet, Librairie Droz, Genève. Voor kenners van, of de geïnteresseerden in het werk van Huysmans, maar ook in dat van Prins en Nederlandse literatuur uit de periode vlak voor en om 1900, is het een verrassende lectuur. Het is jammer dat het zo lang heeft moeten duren voor het werk kon verschijnen, maar nu het er is is het een boeiende aanwinst waaruit vooral de Huysmans-literatuur veel zal kunnen putten.