Bzzlletin. Jaargang 6

[p. 64]

Duitse Kroniek
Andre Matthijsse

Een uitzondering op de regel dat in deze rubriek geen plaats is voor vertalingen uit het Duits: de vertaling van Günther Wallraffs Der Aufmacher. Der Mann der bei ‘Bild’ Hans Esser war. In vertaling van Joke Moerbeek en Yvonne Scholten verscheen bij Van Gennep: Günther Wallraff. Verslaggever van BILD. Een uitzondering omdat Wallraff ter gelegenheid van deze uitgave in Amsterdam was en op een door Van Gennep georganiseerde persconferentie een en ander over de Duitse situatie vertelde. Bovendien werd die dag de grondslag gelegd voor een BZZTôH-manifestatie rond Wallraff. Op 13 en 15 mei a.s. organiseert BZZTôH respectievelijk in Den Haag (HOT) en Amsterdam (centrum Bellevue) avonden rond Günter Wallraff.

De Nederlandse vertaling van Der Aufmacher is de eerste buiten de Bondsrepubliek. Denemarken is inmiddels gevolgd, een Zweedse uitgave komt binnenkort, een Italiaanse is in voorbereiding.

Opmerkelijk is dat de Nederlandse uitgave vollediger is dan de oorspronkelijke. Na de publicatie van Der Aufmacher begon de Springerconcern (uitgever van Bild) een reeks van processen tegen Wallraff, die hebben geleid tot herziene passages of volledig veranderde passages. De Nederlandse uitgave laat dit zien: in de vertaling van de oorspronkelijke tekst zijn de gewraakte passages onderstreept, achterin het boek is dan terug te vinden hoe die passages in nieuwe Duitse edities zijn geworden.

Overigens vormen die processen een tactische strijd op zichzelf. De opzet van het Springerconcern is tweeledig. Enerzijds vormen die processen een financiële uitputtingslag waarin Springer de sterkste lijkt. Tot nu toe hebben deze processen Wallraff al zo'n 80.000 Mark gekost. Vecht Springer bepaalde details aan die hem niet essentieel voorkomen, dan verzet Wallraff zich niet daartegen; kostenbesparing. Anderzijds is het het Springer-concern er om te doen de gehele uitgave uit de markt te krijgen. Om dit te bereiken wordt op dit moment een proces in Hamburg gevoerd met als onderwerp al die passages waarin Wallraffs Bild-chef wordt genoemd. Als Springer dit proces wint, is het boek kapot.

En wat eigenlijk nog belangrijker is: zo'n uitspraak kan een precedent scheppen, dat een bedreiging inhoudt voor Wallraffs werkwijze in het algemeen. Een van de aardigste opmerkingen van Wallraff tijdens de persconferentie was die waarin hij ‘Bild’ een soort dinosaurus noemde. Veel pantser, weinig hersenen, een wezen dat tot uitsterven is gedoemd; zo ver is het echter nog niet.

Opwekkender nieuws uit de Bondsrepubliek. De metaalbond heeft van Der Aufmacher voor haar leden een ‘Sonderdruck’ tegen kostprijs vervaardigd. DM 2,80, een pakje sigaretten dus. Met een eerste oplagen van 20.000 exemplaren.

Manifestaties voor arbeiders leverde in een periode van acht weken 40.000 sympathisanten (sorry voor het woord) op, die niet meer naar ‘Bild’ grijpen.

Uit de reacties op het boek bleek een onverwacht neveneffect van de in ‘Bild’ tegen Wallraff gevoerde hetze: ‘Bild’-lezers werden door de lastercampagne in hun krant toch wel nieuwsgierig naar het boek, kochten en lazen het... en kozen partij voor Wallraff; ‘Bild’ is dan ook vrij snel met die campagne gestopt. Een andere keer dat ‘Bild’ zich vergiste, was in de tijd dat Der Aufmaaher werd gedrukt. Het was toen al bekend dat het boek in voorbereiding was en Springer had kans gezien iemand in de vriendenkring van Wallraff te laten binnen dringen. Inmiddels was het gerucht verspreid dat het boek in Zweden zou worden gedrukt. Toen de spion werd ontdekt, werd hij niet ontmaskerd maar gebruikt. Hem werd te verstaan gegeven dat Zweden inderdaad een met opzet verspreid gerucht was, dat het boek echter in Nederland zou worden gedrukt. Springer stuurde daarop iemand hierheen. Maar mooi dat Der Aufmacher gewoon in de Bondsrepubliek werd gedrukt, bij (zoals Wallraff het uitdrukte) een heel grote drukkerij.

Tenslotte nog iets over het politieke klimaat waarin ‘Bild’ zo uitstekend vegeteert. Wallraff herinnerde aan de uitspraak van bondskanselier Helmut Schmidt dat het voor politici (politieke) zelfmoord is om zich tegen de ‘Bild’-Zeitung te keren. En Wallraff zelf beschikt over documenten waaruit blijkt dat tijdens de zgn. koude oorlog de toenmalige bondskanselier Adenauer, CSU-leider Strauss én de krantenmagnaat Springer regelmatig in het geheim bijeen waren om de te volgen politieke lijn te bepalen. De neerslag daarvan was dus niet alleen in het politieke klimaat maar ook in de zo massale Springerpers terug te vinden; waarmee weer een stukje van de Duiste communistenangst is verklaard.

Günter Wallraff legt, gezien dergelijke samenhangen, een direct verband tussen de terroristische escalatie en ‘Bild’-publicaties. De hetze die ‘Bild’ van begin af aan heeft gevoerd tegen de Baader/Meinhof-groeperingen - van begin af aan in termen van beesten en onmensen - bracht deze in een situatie waarin geen weg terug meer geeft. Wallraff is er van overtuigd dat het zonder de invloed van ‘Bild’ en de overige Springer-bladen met het terrorisme in de Bondsrepubliek niet zo ver gekomen zou zijn.

Het is precies deze opvatting die Heinrich Böll al in 1972 zo emotioneel op ‘Bild’ deed reageren, het begin van een hetze tegen Böll als ‘sympathisant’ die nog steeds niet is uitgewoed en aan de andere kant Böll zijn boek over Katharina Blum deed schrijven. Terwijl ook de toekenning van de Nobel-prijs voor literatuur aan hem werd aangevochten.

[p. 65]

Het escalerende karakter in het politieke klimaat heeft er dit najaar toe geleid dat circa 150 Westduitse intellectuelen - onder wie schrijvers als Böll, Grass, Lenz, de graficus Staeck - zich hebben verenigd in een ‘laatste’ poging om de democratie in de Bondsrepubliek te redden. Bijeen om de vijftigste verjaardag van Günter Grass te vieren, werd het intiatief geboren om als een vorm van voortzetting van de ‘Bürgerinitiatieve’, waarmee in 1969 de SPD werd gesteund, nu rond het democratisch-socialistisch tijdschrift L 76 (uitgegeven door Böll, Grass en Carola Stern) politieke offensieven te beginnen tegen de afbrokkeling van de Westduitse rechtsstaat. Böll: We zijn wakker geworden. Het behoud van de democratie wordt niet meer klakkeloos aan de regerende SPD overgelaten.

Heinrich Böll. Op 21 december jl. werd hij zestig jaar. Voor zijn uitgevers aanleiding om een begin te maken met de uitgave van zijn verzameld werk. Gepubliceerd is inmiddels een cassette met alle tot op heden verschenen romans en verhalen: 2800 bladzijden gebundeld in vijf delen. Een tweede cassette met vijf delen (hoorspelen, toneel, essays, reden, interviews etc.) is voor het voorjaar van 1979 aangekondigd.

Eigenlijk komt deze uitgave voor Böll op een juist moment. Zonder enige argumentering wordt hij afgeschilderd als een opruiend auteur. Zijn sinds het begin van de jaren zeventig gevoerde verdediging van de rechtsstaat heeft hem slechts het image van sympathisant van de Rote Armee Fraktion opgeleverd. De nadruk die door de nu verschenen uitgave op zijn romans en verhalen wordt gelegd kan in dit opzicht verfrissend werken. Juist in het ‘fictieve’ proza komt het denken, ook het politieke denken, van Böll het best tot uiting.

Dat denken bevat zeker anarchistische elementen, maar allesbehalve in militante betekenis. Böll stelt zijn anarchisme tegenover het gesol met de menselijke waardigheid; of dat gesol nu fictieve figuren als Katharina Blum of leden van de Baader/Meinhof-Gruppe betreft. Bölls anarchisme gaat hand in hand met de grondwet van de nu 28-jarige Westduitse democratie.

Natuurlijk heeft dat anarchistische element in de loop de dertig jaar dat Böll nu publiceert een ontwikkeling doorgemaakt. Böll is in zijn politieke betrokkenheid explicieter geworden. Hij verstopt minder achter fictieve personages en literaire samenhangen. Alleen al de ondertitel van het boek over Katharina Blum - namelijk: hoe geweld kan ontstaan en waartoe het kan leiden⁺ - is in dit opzicht veelzeggend. Wat mij betreft is het met name deze ontwikkeling die in de nu gemaakte verzameling uitstekend tot zijn recht komt.

De uitgave, samengesteld door Bernd Balzer, is werkelijk volledig. Nog niet zo lang geleden knipte ik uit de Frankfurter Allgemeine Zeitung een door Böll geschreven kort verhaal, opgedragen aan Klaus Staeck, dat getiteld was Du fährst zu oft nach Heidelberg. Het is nu ook in boekvorm verschenen, in deze verzamelde uitgave. Het voorwoord van Balzer is meer dan een voorwoord alleen. Het is een omvangrijk essay van bijna 120 bladzijden. Onder de titel ‘Anarchie und Zärtlichkeit’ wordt het verzameld proza van Böll, onderverdeeld in vier perioden, geanalyseerd. Een voortreffelijk essay, waarin samen hang (door Böll als ‘Fortschreibung’ aangeduid) en ontwikkeling in het werk van Böll worden blootgelegd als tegenontwerp, gebaseerd op de titelbegrippen, voor een denkwereld die gebaseerd is op burocratische orde en geweld.

GÜNTER WALRAFF: Verslaggever van BILD.

Paperback, veel illustraties, Van Gennep, Amsterdam. 188 blz. 18,50

HEINRICH BÖLL: Werke 1-5

Kiepenheuer & Witsch, Middelhauve, Keulen.

+ De genoemde inleiding van Bernd Balzer is inmiddels ook afzonderlijk in boekvorm verschenen.