Bzzlletin. Jaargang 6

[p. 56]

Niets mag verloren gaan
over de poëzie van Huub Beurskens
Peter Nijmeijer

Precies een jaar geleden, in januari 1977, verscheen bij Meulenhoff het officiële debuut van Huub Beurskens, Cirkelgang. Het komt niet vaak voor dat debutanten direct al vormtechnische problemen in hun werk bij de staart pakken en iets met taal als plastische materie willen doen, zoals Beurskens in deze bundel, dus men zou verwachten dat voor- en tegenstanders van dit in ieder geval serieuze debuut zich zouden melden. Maar nee hoor, de reactie van de totale Nederlandse poëziekritici was er een van een volstrekt stilzwijgen (op een summier stukje van Korteweg in Het Parool na).

Naar redenen daarvoor valt slechts te gissen, maar ik heb de indruk dat de heren (waar zijn de dames die poëziekritieken schrijven?) een volslagen onvermogen om deze poëzie adequaat tegemoet te treden mag worden aangewreven.

Het ontbreekt vele van de nu optredende kritici (met uitzondering van Bernlef en Bloem) blijkbaar aan de literaire bagage en wil om een wat minder gangbare bundel als die van Beurskens op een of andere manier te verwerken. Een debuut dat iets meer beoogt dan een doorsnee bundel mag toch zeker op een of andere vorm van onthaal rekenen, zelfs als het, zoals ook hier het geval is, wat meer op aanwijsbare invloeden leunt dan de naar originaliteit hunkerende pennelikkers goeddunkt. Onderstaande recensie die, in een iets andere vorm oorspronkelijk in wijlen Hollands Diep zou verschijnen, probeert wat dat betreft iets recht te zetten.

De dichter die zich tegen ‘het bedrog van het realisme’ te weer wil stellen, kan zich beter niet in de wereld van zijn eigen taalpatronen opsluiten, maar zal zich (laten we zeggen, om niet onleesbaar te worden) toch in zekere mate moeten bedienen van de heersende grammatica en omgangstaal. Hij kan de betekenis van woorden tot nul reduceren, maar hij kan er ook van uitgaan dat de woorden die hij gebruikt al een wereld van betekenissen in zich dragen, en dat de onverwachte verbindingen die hij hen in zijn werk laat aangaan voor nog meer associaties zullen zorgen. Wil het ‘andere’ dat hij wil ontdekken ook werkelijk effectief naar voren komen, dan zal hij juist voor een confrontatie van het gangbare en het nieuwe moeten zorgen.

Eén zo'n dichter die bijna constant op de rand van het gang- en spreekbare balanceert, maar steeds weer naar zijn eigen taalterritorium terugkeert, is Huub Beurskens. In zijn poëzie bestaat er een (voor hem) onvermijdelijke zucht naar het ‘andere’ dat zich achter de vernislaag van het cliché-realisme bevindt, maar tegelijkertijd ook een wens om dit, bijv. door ‘harde montage’, af te zetten tegen de traditionele manier van schrijven. Beurskens streeft ernaar iets op poten te zetten dat ook eigenhandig op die poten kan blijven staan, maar dat de confrontatie met de Umwelt niet uit de weg gaat.

In zijn tweede bundel Cirkelgang (die ik gemakshalve maar als zijn debuutbundel beschouw omdat zijn overigens minder geslaagde eerste bundeltje, Blindkap, door de kleine Zeeuwse uitgeverij Opus 2 werd uitgegeven, en daardoor geen landelijke verspreiding en bekendheid kreeg) probeert hij die confrontaties zichtbaar te maken met behulp van antithesen, breukreliëfe ellipsen, botsende montages, enz.

In de eerste cyclus,‘Vorsttocht’, een van de vijf reeksen uit de bundel, doet zich al direkt een abrupte afwisseling van een koud en een warm landschap voor. Koud en warm worden op een dialectische manier tegen elkaar uitgespeeld. Niet toevallig, neem ik aan, wordt al in het eerste gedicht van de cyclus het thema van de verwisselbaarheid aangestipt:

steenarend beschrijft en keert
de lucht en weer en on-
ophoudelijk los van zichzelf
tot zichzelf in en terug

steeds aquila (chrysaëtos)
jager die cirkelend spiedt
dan staat en bidt

wordt er in barstige voren
verschanst naar boven gestaard?

(met gedrukte lepels?)

(met gespannen haan?)

Behalve dat er hier, met name in de eerste strofe, sprake is van een programmatische beschrijving van Beurskens' eigen poëtische methode, wordt in concreto de rol van de steenarend van een vraagteken voorzien. Hij kan zowel jager als prooi zijn. De mogelijkheden worden gesteld, verwachtingen worden gewekt, maar er wordt geen keuze gedaan. In het verdere verloop van de cyclus blijkt er wel een jager in een wachtkuil beneden met de vinger aan de trekker te zitten loeren (‘ruik je al gebraad?’) maar zelfs dan gebeurt er niets, de vogel wordt niet neer gehaald. Door het uitstellen van de keuze wordt er een spanning opgebouwd die de werkelijkheid even op losse schroeven zet. Er wordt benadrukt dat er slechts een magere marge bestaat tussen indringer en slachtoffer. Voor Beurskens zijn die twee onlosmakelijk met elkaar verbonden.

Dat over elkaar heenschuiven van verschillende werkelijkheidslagen is door Beurskens trouwens in deze hele eerste cyclus tot principe verheven. Zijn veelvuldige gebruik van citaten, die in een enkel geval zelfs samen het gehele gedicht kunnen vormen, is daar een facet van. Ook vormt elk volgend gedicht vaak een relativerende aanvulling op, of een antithese van, het voorgaande. Zo eindigt het twee-

[p. 57]

de gedicht met de regel ‘wie niet op weg is is gezien’ en begint het derde met ‘wie wegloopt/wordt gehoond gemeden’, waarbij alweer de hopeloosheid van het kiezen wordt aangegeven. Frappant is ook de overgang van het derde naar het vierde gedicht: eerst bevinden we ons in een ijslandschap, maar daarvan worden we direct verlost door een ironiserend gebruikt citaat uit een folder over zonnebrandolie.

Dat Favereyaanse afbreken komt vaker voor in deze poëzie. Verderop in de cyclus ‘Vorsttocht’, aan het eind van een gedicht, wordt er van een gids die de ‘men’ in een grot heeft rondgeleid gesteld:

 

(dezelfde jongen die in 1940

 

de grot ontdekte, toen zijn hond

en stokt het gedicht. Dit begin van een anecdote wordt meedogenloos afgebroken (zelfs zonder dat de haakjes ooit weer gesloten worden) om plaats te maken voor de harde werkelijkheid van het daaropvolgende gedicht:

‘must fight it out to the last bis-
cuit, but can't reduce rations’

(een citaat van poolreiziger Scott). De lezer mag het gezapige verhaal zelf afmaken, maar moet zich er wel van bewust zijn dat het in feite nutteloos is.

Wat er in ‘Vorsttocht’ geïllustreerd wordt, is het besef dat er in poëzie nog wel een overlevingskans bestaat, maar dan wel buiten de tijd om. De tijd moet stopgezet. De laatste regel van de cyclus stelt dan ook, bijna triomfantelijk, vast: ‘Het spoorloos reizen kan beginnen’. Elders,in de minder overtuigende ‘Athosportretten’, bestaat er een behoefte om te verstenen, om een fossiel te worden:

tot zijn bekken in het steen
staat hij eenkennig

manshoog helsalleen.

Vaak treden in Cirkelgang zulke eenkennige (en helsallene) geïsoleerde personages of voorwerpen op, zoals bewoners (monniken) van de berg Athos, in alle eenzaamheid vorsende archeologen of poolonderzoekers, mummies, fossielen, en de Robinson Crusoë-achtige figuur uit de cyclus ‘Een strenge les in onrust’ die langzamerhand anoniem wordt doordat hij in het hem omringende landschap opgaat.

Het is alsof de dichter wil benadrukken dat zijn personages (en parallel daaraan ook zijn gedichten) wel alleen moeten staan en een eigen wereld moeten scheppen om überhaupt te kunnen bestaan. Uit de geïsoleerde situaties waarin Beurskens zijn personages voert, komen de meest elementaire bestaansvoorwaarden en daarmee de extreme kanten van de werkelijkheid naar voren.

Cirkelgang eindigt met een cyclus die anders van toon en opzet is, en nog explicieter dan de voorafgaande cycli naar het dingkarakter van het gedicht verwijst. In ‘Egyptisch’ is, anders dan in het transparante (vaak koude) landschap van ‘Vorsttocht’ sprake van een hermetische en krioelende hitte. De gedichten zijn veel meer besloten en in zichzelf gekeerd. Veel minder hoeft de mythe ook vertaald te worden. Wanneer het tweede gedicht een van deze cyclus, dat over een monoliet gaat, uit één langgerekte zin bestaat, dan is dat een illustratie van het feit dat een monoliet een monument of beeldhouwwerk is die uit één steen gekapt is.

De opvattingen die achter deze poëzie steken zijn natuurlijk niet uit de lucht komen vallen. Beïnvloeding door vroeg- of laat-expressionistische dichters als Georg Trakl en Gottfried Benn lijkt niet onwaarschijnlijk. Net als deze Duitse dichters ziet Beurskens ‘Het kunstwerk als overlevingskans, als autonoom spoor’ (zoals hij zelf schrijft in zijn artikel ‘De methode van Trakl’, gepubliceerd in Gedicht no.11) als enige oplossing voor de moderne poëzie. Toch verschilt Beurskens van genoemde dichters doordat zijn poëzie ruwer is - op een hardere montage van ongelijksoortiger materiaal berust en een expres minder gepolijst enjambement, waardoor ook zijn proces van ‘zicht maken’ te volgen is - en zich meer in de richting van het stilleven begeeft. Een nadeel van Cirkelgang is dat Beurskens nog erg veel tegen de poëzie van zulke uiteenlopende dichters als H.C. ten Berge en Willy Roggeman (en daarmee zijn ook de koudeen hittepool van deze poëzie aangegeven) aanleunt. De nieuwe poëzie, die dit voorjaar in de bundel Op eigen schaduw hurken bij Meulenhoff wordt uitgegeven en die hier en daar al in de tijdschriften naar voren is gekomen (o.a. de gedichten uit de serie ‘Amarna’ die in dit nummer van BZZLLETIN staan afgedrukt), wijst al meer op een uitwerking, en in Beurskens' geval ook een bijzetting, van de bedrieglijkheid van het realisme. Beurskens maakt daarvoor gebruik van een literair equivalent van het kubisme. Anoniemer en objektiever kan, althans in de poëzie, bijna niet. Wie zo geïnspireerd met materie omspringt als Huub Beurskens, en zo'n diep geloof in de dingen zelf heeft, zal die dingen op den duur ook voor zichzelf laten spreken en een bestaan laten leiden die met dat van de maker slechts toevallige feiten gemeen heeft. Hij zal uiteindelijk kiezen voor het gedicht als artefact.

HUUB BEURSKENS: Cirkelgang

Meulenhoff 69 blz. 19, 50