Bzzlletin. Jaargang 6

[p. 19]

Ademhalings-oefeningen (Nirgends Fragtes/Paul Celan)
Rein Bloem

Als twee dichters zich tegelijkertijd maar onafhankelijk van elkaar het hoofd breken over één en dezelfde schilder, dan hebben ze iets gemeen. Dat is het geval met André du Bouchet en Hans Faverey, die in 1967 de Hercules Seghers-tentoonstelling zagen en meteen geïnspireerd aan het werk gingen:

Du Bouchet in de vorm van notities - Notes devant Seghers (in: L'Éphémère, nr. 2) gevolgd door Fragment de montagne (idem, nr. 4);

Faverey met een gedicht naar aanleiding van Rotslandschap met scheepstakelage, dat hij afbrak omdat hij er niet uit kon komen, later met een reeks Hommage à Hercules Seghers, die niet direkt met het voorbeeld te maken heeft, maar de schilder als baken uitzet langs een te volgen weg.

In beider visie speelt het onbetekenende in Segers' werk een grote rol, het Niets, een wit waarin allerlei gangbare betekenissen oplossen en dat dus een positieve waarde heeft.

Die eigenaardige paradox bepaalt een soort poëzie, die zou kunnen beginnen bij Mallarmé. Het gedicht dat diens verzamelbundel Poésies (1899) als een motto opent - Salut, een gedicht dat geschreven werd naar aanleiding van een banket dat ter zijner ere werd gegeven en waar hij een feestrede moest houden - begint met de regel:

Rien, cette écume, vierge vers (= Niets, dit schuim, maagdelijk vers)

waarin het schuim een drievoudige betekenis heeft: champagne, zeegezicht (dat in de rest van het gedicht wordt uitgewerkt) en de luchtbel van een gedicht. Ook de slotregel is in drievoud te lezen:

Le blanc souci de notre toile (= De witte zorg van ons zeil)

waarin toile zowel slaat op het schip, het witte tafellaken of servet en de blanke pagina waarop het woord zijn weg moet vinden.

In al die gevallen heeft dat ‘niets’ een feestelijke klank: lichtvoetige poëzie suggereert op muzikale wijze het Absolute, dat eens door religie, wetenschap of filosofie met woorden bezet werd. Het gat dat in de 19de eeuw in het bastion van waarden en normen werd geslagen, wordt op speelse wijze gedicht, een uitzichtloos geheel van anomie (normenloosheid) wordt omgebogen in dat perspektief van de poëzie.

Maar twintig jaar later is veel van dat hoopvolle verdwenen en zelfs de esprit nouveau van Apollinaire en de zijnen kon een groeiende onzekerheid in wat dan ook niet tegenhouden. In de kring van hemel en aarde bestormende kubisten was er zelfs een dichter die zich aan het algemene optimisme onttrok en minder feestelijk op niets uitkwam.

Die dichter is Pierre Reverdy:

Het geluid van een klok komt dichterbij
Licht dat nadert

of flarden van liedjes

In de boom zoeken vogels houvast
En de andere gaan weg

Ik hoorde alle stemmen komen

Ik wachte op blikken die van de daken zouden vallen
En triest in de straat waar ik mijn armen spreidde
Vergat ik dat iemand voorbij kwam

vlak langs me

Geluiden klonken op

In de verte passeert de menigte
Je ziet alleen nog hoe in de nacht de schaduw langs glijdt
En hoe de muur wijkt van de stoep waar ik sta

De leegte zou ontstaan

Er zou geen aarde meer zijn

En de golf die aan zou rollen

zou een krijgslied zijn

De wereld vervaagt

Op het punt waar ik zal verdwijnen

Is alles uitgewist

Er is zelfs geen plaats meer
Voor de woorden die ik na zal laten

uit: Sources du vent, 1929)

Stap na stap wordt hier de omgeving van zijn kontaktpunten beroofd tot er op het laatst niets over is. Dat klinkt uiterst somber, maar - al zou je dat bij dit gedicht niet zo gauw zeggen, je hebt er een aantal teksten voor nodig - om dat laatste niets is het wel begonnen: pas als alles voorbij is, komt er een lege, open plek in bereik, waar geen normen en betekenissen meer gelden, waar iets grenzeloos en tijdeloos ervaren kan worden, dat moed geeft om opnieuw te beginnen: een nieuwe dag breekt weer aan.

Mallarmés Niets kwam in de plaats voor absolute systemen die hun zeggingskracht verloren hadden; Reverdy's Niets is zonder betekenis, er zit zelfs geen muziek meer in... maar juist dat betekent een ademloze ervaring, het meemaken van een superieure werkelijkheid waar tegen de alledaagse werkelijkheid niet op kan.

[p. 20]

Ook André du Bouchet werkt in zijn Segers-aantekeningen dat ‘niets’ uit, maar dan wel in een zin die in de verste verte niet mystiek genoemd kan worden.

Voor hem is het fascinerende van de etsen het telkens opdagen van een wit, l'émergence d'un nul (= het opduiken van een niets), l'hiatus nonsignifiant (= een niets-betekenend hiaat). In het rotslandschap kan de diep in het dal gezonken windmolen geen dienst doen, evenmin de resten van het scheepswant rechts boven in de hoek; maar wel waait op die onmogelijke wijze de wind in en uit hoeken waar hij niet kan komen, blaast die wind het landschap leven in en nemen de bergen een vlucht. Wat vast in de aarde wortelt, recht overeind staat, wordt verbroken en in een nieuwe, dynamische samenhang geplaatst.

Op andere etsen worden rotsen gekliefd door er wit in uit te sparen, d.w.z. door daar niet te etsen, het papier blank te laten; maar die inkeping werkt als een wolk die de rots passeert en aldus beweging geeft aan het roerloze totaal. Du Bouchet citeert Mallarmés beroemde zin ‘compte total en formation’ (= totale som in wording) uit Un coup de dés jamais n'abolira le hasard (= een dobbelsteenworp zal nooit toeval uitschakelen), maar hij maakt er met Segers voor ogen net iets anders van: rudiments de ae compte..., flarden, restanten van zo'n totaal; het absolute wordt aan één stuk door opengebroken, al te zware betekenissen worden ongedaan gemaakt.

De inspiratie, de (goddelijke) bezieling komt dan ook niet aan het eind van de tocht zoals bij Reverdy, maar komt in het werk tussenbeide: de wind plooit de bergen los. Een beeld, beter perceptie, als La montagne en suspense betekent niet in de eerste plaats overhangende berg, maar zoiets als uitgestelde berg, een berg zonder geijkte betekenis.

Over het rotslandschap met scheepstakelage:

Vrij. Los. Zonder aanhechting. Zoals dat want,
eertijds, van gronden die het niet voortstuwt.
Hangend boven de verdwijning van water en van
de mast... Spoor - in de lucht - dezelfde lucht, altijd -
van de eerste, te niet gedane betekenis, waarbij zich dan
het opstuwen van de aarde voegt, die het vooruit gegaan is
en waarvan het zich nu opnieuw losmaakt...
Zoals, in de uitgestrektheid van de vlakte vóór het begin,
deze lijn, die niet toeloopt - van ver gekomen...
Spoor met opzet bewaard - dat zich boven het niets-betekenende
hiaat hecht aan een diepte vóór het begin -
droge aarde die wervelt - van elke vastgelegde tekening...

Dat is even een andere benadering dan die van de wetenschap, die de mogelijkheden van de ets reduceert door vast te stellen dat Segers twee etsen over elkaar heen heeft gemaakt, of liever: over de resten van de een, onzorgvuldig weggewerkt, etste hij een ander die er niets mee te maken had. Voor Du Bouchet is dat niets juist alles geworden: de een bestaat bij de gratie van de ander. Het hele werk van André du Bouchet is een aanslag op vastgelegde betekenissen. Zelfs toen in mei 1968 de verbeelding aan de macht leek te komen en hij zelf mee op de bres stond, stelde hij zich als dichter waakzaam ter zijde op, om te vechten voor het open woord, het niets-betekenend hiaat.

De opengebroken plekken zijn rustpauze; even kun je op adem komen, dan moet er weer verwoed verder gewerkt worden in de bergen papier, die het moeten hebben van veel wit, veroverd op zinnen vol onderbrekingen.

Het draait om stilte, sprakeloos kijken, maar die stilte heeft alleen zin midden in het geweld van woorden die cliches aanvechten.

Du Bouchet verzet bergen werk en staat maar nauwelijks stil.

Ook in het werk van Faverey speelt afbreken een grote rol. Een karakteristiek voorbeeld is het niet gepubliceerd gedicht over het rotslandschap met scheepstakelage, maar hij zegt het in Dichters bij Segers, een film gemaakt voor Beeldspraak van de N.C.S. (25 oktober 1977).

Twee passages waar hij kort na 1967 niet uit kon komen, heeft hij tien jaar later weggewerkt door daar rond voor uit te komen:

twee zinnen verwijderen

verwijderd

vijf woorden schrappen

geschrapt

om op deze, paradoxale, wijze het gedicht alsnog af te ronden! In Gedichten 1 (1968) wordt een aantal malen letterlijk afgebroken:

De 1e druif: pets!
de 2e druif: pets!

de de-

of

een spel zo eenvoudig
dat ik het graag-.

en de bundel eindigt op de zin:

breukwaarts door het ei).

waarmee het mechanisme van ‘een beweging in de kiem smoren’ of ‘iets opzetten en meteen ongedaan maken’, dat de hele bundel bepaalt, zijn bondigste formule vindt.

Ook in Gedichten 2 (1972) wordt veel gebruik gemaakt van ruptures, maar toch zijn die van andere aard dan bij Du Bouchet. De slotregel maakt een meer voltooide indruk:

Kom lief- drink je glas leeg.

en die indruk wordt bevestigd in de openingsreeks van Chrysanten, roeiers (1977), de Segers-hommage, waarin te lezen staat:

Nog vrijwel niets
heeft mijn vers

van wat zich doorbreekt

Zich doorbreekt, dat is het wat Segers in een aantal etsen lukt en waarheen Faverey op weg is. Dat betekent, dat eigen en andermans grenzen

[p. 21]

overschreden worden en een niemandsland bereikt wordt, waarin alles op kan gaan. Weer een mystiek bereik dus, anders dan bij Du Bouchet die van geen kanten mystiek genoemd kan worden. Maar ook anders dan gebruikelijke mystiek, het opgaan in een totaliteit. Mallarmé ging op in poëzie; Gorter - om een voorbeeld van een andere soort poëzie te noemen - in natuur, filosofie of politiek; Reverdy in de leegte, Faverey in het tijdeloze. Binnen het soort poëzie dat ik probeer af te bakenen, het soort dat gekenmerkt wordt door het paradoxale Niets, door het samengaan van konstruktie en destruktie, het ontbreken van referenties en vaststaande betekenissen, zijn soms de verschillen groter dan de overeenkomsten. Zo springen Du Bouchet en Faverey op verschillende wijze om met de dimensies van ruimte en tijd: tijd lijkt niet te bestaan voor Du Bouchet, hij treft er hoogstens nog de sporen van aan in ruïneuze ruimten, terwijl Faverey nauwelijks ruimte kent - zijn poëzie doet het juist zonder kontekst en situatie - maar de vierde dimensie onder controle probeert te krijgen: de tijd.

Segers slaagt daarin, hij doorbreekt zich, Faverey is er na aan toe, de woorden Nog vrijwel staan er niet voor niets. Haast, vrijwel, bijna en nog andere synoniemen blijken sleutelwoorden, ze spelen door de hele bundel heen. Het kontroleren van de tijd is een ideaal, een limiet, die zelden of nooit bereikt wordt en dan trouwens toch weer plaats moet maken voor tijdsverloop, d.i. vergankelijkheid, slijtage.

Er is al wel eerder opgemerkt dat Faverey het in laatste instantie over de dood heeft, de vernietiging die aan alle konstruktieve pogingen een einde maakt. ‘Ik ben een doodsdichtertje’ zegt hij in het Soma-interview met Remco Heite.

Het is waar: hoeveel gedichten eindigen niet op afbraak; Afbraak in aanbouw heet het al in het allereerste gedicht in de bundel van 68.

Maar in wezen is het gekompliceerder: vlak vóór de dood toeslaat, kan een spelletje tijdrekken gespeeld worden: wie erin slaagt een volmaakte cirkel te trekken houdt even de dood uit de buurt. Veel gedichten koersen landinwaarts, van een zeenaar rivierlandschap en het is niet moeilijk de Styx daarin te zien. Maar juist aan die oever, als men is uitgeroeid, kunnen er ogenblikken van zeldzame ontspanning ontstaan; de overkant mag dan dreigend nabij zijn, hij is tegelijkertijd zo ver weg als hij nog nooit is geweest. In het voorlaatste gedicht van de Segers-reeks is het bijna zo ver:

ik zie het me al doen.
De boot, op het land

getrokken, is niet meer
van mij; hoeft niet meer
van mij te zijn. Ik ben
haast waar ik wezen moet:
al was ik het zelf

die op de oever zit, of
liever: op de oever ligt

maar garantie geeft dat nog allerminst; ook in de eerste bundel lijkt het rustpunt dichtbij: Op deze of gene oever:

zo'n gladde machine.
Eentje die afgekoeld is,
zich nu afdroogt.
Daarna gaat hij liggen;

(gaat zij liggen).

maar twee gedichten later schieten woorden weer tekort:

Beulen
(en roeiers).

Wat een rivierlandschappen;
wat een ongemakkelijke ruimten.
En wat een klungelig

instrumentarium vaak.

Misschien is er in die bundel maar één gedicht, waarin de cirkel volmaakt is; de nul voltooid:

Deze hier maakt een buiging

naar waar niets is;
pakt het touw op,

rolt het touw op,
blaast de letters weg

en gaat zelf ook weg.

Dat heeft wel met het stilzetten van de tijd te maken - zoals een kind ademloos en zonder besef van tijd kijkt naar een fakir in het cirkus, nooit duurt dat lang genoeg - maar het absurde van de situatie (die er niet is) is niet zo direkt betrokken op dood.

Toch schuilt er in ook de meest absurde taferelen van Faverey, die ook gemaakt zijn voor wie niet helemaal van gein verstoken is, ernst. In het inmiddels beroemd en berucht geworden Man & Dolphin, Man en Dolfijn uit Gedichten 2 wordt een dolfijn op allerlei manieren de wacht aangezegd: hij moet bal zeggen, b/a/l. Meer gebeurt er niet in de reeks van vijf gedichten. Bal; ball, say; zeg- daar gaat het om. Maar die man, een engelsman en de dichter is zijn doublure, is bezig met een onmogelijk karwei: hij probeert een dolfijn bal te laten zeggen met geen ander instrumentarium dan zijn stem. Klungelig, hij brengt er geen bal van terecht, maar intussen is hij doende. Hij probeert de meest onmogelijke coloraturen en variaties uit, hij is er eindeloos mee bezig, zoals Segers met titteltjes en jota's het wit van zijn papier omspeelt. Hij experimenteert, hij vertraagt met grenzeloos geduld het tempo waarin hij spreekt, hij heeft nergens anders aandacht voor; hij ontbindt zijn woord in faktoren: b/a/l, langzamer kan het niet. Hij heeft er Niets van terecht gebracht.

Tenslotte: hoe loopt de hommage aan Hercules Segers af? Net zo als het in de andere hommages van Chrysanten, roeiers toegaat (Couperin, Sapho en ook Meneer Lepinsky): de voorbeelden zetten die tijd stil en de bewonderaar die zijn eigen gang gaat komt ze bijna opzij of bereikt als zij een moment van verademing:

[p. 22]

Drie etsen van Segers

Rook uit het rookgat,
het geruis in de trechter,
je sporen, zich achter-
volgend in het zand.

De ruïnes aan de Eufraat,
of elders. De zuilen
te Palmyra, of elders.

In beweging te volharden;
de beweging aan te kleven,
als het niet bestaat:
bewegen, beweging.

De pijl staat stil.
De boot ligt op de oever,
de spin krijgt zijn vlieg
nooit leeg. Tussen dood
en leven springt
zelfs geen vlo.

De filosofen van de school der Eleaten beredeneerden dat Achilles een vóór hem gestarte schildpad niet in kon halen, dat de pijl nooit in de roos komt, omdat er steeds nog de helft van de hele weg is af te leggen, de helft van de helft van de helft van de helft van de helft... nooit komt Achilles er voorbij, nooit komt de pijl in de roos, hij lijkt op het laatst (!) stil te staan.

Dat is een onmogelijke redenering, wij weten dat de held de schildpad voorbij sprint, dat de pijl doeltreft. Maar ontzenuw het argument maar eens! Faverey doet het omgekeerde: hij maakt het onmogelijke waar. Tussen twee onmogelijkheden, de stilstaande pijl en de spin die maar doorzuigt, ligt de boot op de oever; in het landschap van de dood, die even geen dood meer is omdat hij samenvalt met leven; daar is geen wrikken aan. Daarna kan het leven zijn rechten weer hernemen, zich losmaken van zijn evenbeeld, er kan dan worden doodgegaan. In zulke gedichten houdt Faverey de laatste adem in vóór hij die uit moet blazen.

Omdat het zich niet meezat,
moest het anders; ademhalings-
oefeningen. Geen troostte haar
van al haar liefhebbers.

(uit: De weg via, Gedichten 2)

Binnen het soort poëzie dat over niets gaat, komen Reverdy, Du Bouchet en Faverey ieder op hun eigen wijze op adem: Reverdy na langdurig benauwen, Du Bouchet om weer verder te gaan. Faverey om dood te gaan. In alle drie gevallen heeft dat met troost te maken en wat de liefhebbers betreft - ik denk dat het meezit en dat het betrekkelijke stilzwijgen rond deze dichters verbroken wordt.