Bzzlletin. Jaargang 6

[p. 9]

Rudolf Geel
Een gedoodverfde winnaar
Margaretha Ferguson

Al pianospelend viel het mij op dat dezelfde A totaal anders klinkt wanneer je deze toets aanslaat na een F, dan bijvoorbeeld na een Fis. En inderdaad, vernam ik, zegt men ‘in de muziek’, dat de muziek pas begint bij de tweede toon.

Dit nu is een manier van waardering die heel goed kan worden toegepast op bepaalde soorten literatuur, en ik doel nu in het bijzonder op de in Nederland vooral door intellectuele schrijvers beoefende methodiek van het understatement, zoals ik ook al in het artikel over Springer (BZZLLETIN 50) heb aangevoerd.

Understatement kenmerkt zich allereerst door een zekere verkleining van de taal ten opzichte van de emoties, er worden als het ware droogjes, langs de neus weg, verschrikkelijke dingen verteld maar de stem verheft zich niet. Een tweede, en heel belangrijk kenmerk, van understatement ligt in het zoveel mogelijk weglaten van door de auteur als overtollig beschouwde woorden, en het hangt dus maar af van het geraamte wat overblijft of de lezer daar door middel van zijn zelfwerkzaamheid voldoende vlees, bloed, ziel, geest en emoties omheen weet te scheppen (want ook lezen is een kunst).

Als het de lezer wèl lukt om uit de opzettelijk schaars aangereikte middelen een hem bevredigend beeld op te bouwen is hij na de lectuur dankbaarder dan wanneer hij niet meer heeft kunnen zijn dan consument van wat de schrijver hem pasklaar heeft voorgelegd. Maar het risico is groot dat schrale materie ook na verwerking door de lezer schraal blijft, en onverschilligheid en verveling opwekt. Is de schrijver te uitgerekend geweest, te bang zich bloot te geven? Of is de lezer tekort geschoten in leestalent?

Ben je bezig aan éénzelfde bundel waarin het ene verhaal je wèl genot verschaft en het andere niet, dan ben ik als lezer geneigd de tekortkomingen te zoeken bij de schrijver, omdat ik in het tijdverloop van enkele uren minder veranderd zal zijn dan de schrijver die zoveel intensiever en ongetwijfeld langduriger aan het werk is geweest. Net als in de verhalenbundel Zaken overzee van Springer, ervaar ik in Rudolf Geels Genoegens van weleer nogal stevige verschillen in de verhalen onderling. Het taalgebruik, uitermate beheerst en koel, soms wel plechtig maar dat duidelijk ironisch bedoeld, wijkt in de diverse verhalen niet sterk af. Een voorbeeld van de laconieke verteltrant: (de ikfiguur heeft een lezing gehouden in zijn geboorteplaats en krijgt bij terugkeer 's avonds autopech): ‘Ik bleef starten tot de accu vrijwel leeg was. Daarna wist ik niets beters te bedenken dan een tussenstop in het café. Hiertoe zette ik mij in beweging in de richting van Het Rustend Hert, alwaar ik vroeger veel had uitgehijgd. De eigenaar die ons biljartles gaf genoot allang van een eeuwige rust en andere jeugdige personen legden aan voor caramboles... Mijn eigen generatie begaf zich inmiddels te bed en snurkte zich behaaglijk in de lakens.

Ik dronk een jenever en dacht terug aan vroeger.’

Herinneringen duiken op aan een jeugdvriend, diens vriendin wier borst de ikfiguur eenmaal heeft aangeraakt, de later opgetreden vervreemding. Herinneringen aan ook politieke hartstochten, een en ander nu verwoord met de wat vermoeide ironie van de arrivé die het allemaal wel gezien heeft. Een nachtelijk bezoek aan het huis van de jeugdvriend waar de reeds lang met hem getrouwde zelfde vriendin de deur opent levert niet veel op dan veel verzwegen vragen en aarzelingen en een nogal banale conversatie.

In dit verhaal, dat heel zorgvuldig wordt verteld en dat ook wel ‘knap’ en ook wel voorzichtig-gedoseerd melancholisch is, blijft het, althans voor mij, net zo grijs en grauw als de schrijver het heeft willen presenteren. Door de spleten van al dat onderkoelde zie je geen kleurige of fascinerende mysteriën opflitsen.

En die dimensie waardoor je als lezer af en toe ineens alert wordt bezit het titelverhaal Genoegens van weleer ineens wel. De vertelling doet denken aan Bliss van Katherine Mansfield, waar het ook gebeurt dat een in kinderogen sprookjesachtig feest plotseling wordt ontluisterd door vrij- en zuippartijen van de volwassenen. De ikfiguur, hier een kleine jongen, maakt samen met zijn jongere zusje mee hoe hun ouders zich overgeven aan overspel, ruzies, verzoeningen en tenslotte matte berusting. Ook hier worden vele dramatische elementen die tevens binnendringen in het volwassen bestaan van de jongen en zijn zuster, met een soort hygiënische ironie gerelativeerd. Maar het verhaal wordt uit een dreigende banaliteit gered door een soort spookverschijning die de beide kinderen tegelijk zien wanneer zij voor de ontzettingen van het dansfeest gevlucht zijn naar het strand. Een vrouw, als lichtgevend, verschijnt uit de nevels en verdwijnt op onachterhaalbare wijze. Later wil de ikfiguur dit weer inpassen in het normale bestaan: ‘Die vrouw, waarschijnlijk geheel in de war, ruzie met haar minnaar, zonder orgasme gepakt in het vochtige zand. Zo was het natuurlijk werkelijk gegaan.’

Maar in de échte, buiten-logische werkelijkheid, betekent deze vrouw voor de ikfiguur het symbool van het onblusbaar verlangen.

De kortgeleden verschenen roman Een gedood-

[p. 10]

verfde winnaar komt zowel qua verhaalstof als verteltrant wel enigszins overeen met Genoegens van weleer, maar binnen de ruimte van een roman komen de verhaal-elementen beter tot hun recht en vele schijnbaar onbetekende zinnetjes krijgen sterker perspectief binnen het weefsel van een groter geheel. Het effect van ‘de tweede toon’ kan hier herhaaldelijk worden toegepast. Een voorbeeld: Het boek begint met de mededeling, ‘In een opwelling beloofde ik mijn moeder het archief van mijn vader te ordenen.’ De vader van de ikfiguur is net overleden, en zoon Paul denkt na over het leven van deze gevierde vakbondsleider. Paul beseft dat hij weinig afweet van dat leven. ‘Steeds kwam hij naar voren in een andere vermomming. Was het niet als verzetstrijder dan wel als aanbeden verpleger van de welvaartstaat.’ Binnen deze uiterst beheerste overwegingen treft, althans mij, bijzonder een zinnetje als het volgende: ‘Voor het eerst in mijn leven verlangde ik ernaar een eindje met hem te gaan wandelen.’

Dit soort verholen raffinement in de vormgeving geeft aan De gedoodverfde winnaar veel meer dimensie dan alleen die van een weemoedig-ironische terugblik op telkens weer opduikend jeugdig idealisme en de vale uitvloeisels daarvan.

‘Gelukkige tijd van voor de zogenaamde universitaire revolutie. Je kon het leven leren kennen zonder een bijeenkomst van de subgroep te verzuimen.’

De auteur werkt knap met het over elkaar leggen van verschillende lagen: het leven van zijn grootvader ‘Ik dacht aan mijn grootvader, die op zaterdag zijn worst at en op zondag schilderde. Aan de vergezichten die hij van anderen geleend had. De bootjes die hij schilderde en waarop de vissers onder de maan doorvoeren met zijn eigen droom.’ Het leven van zijn vader, ‘onderweg... naar de duizendjarige republiek van de eerlijke verdeling. Nou je, duizend was misschien wat veel. Dan maar een vijfjarenplan. Of een loonronde volgend jaar. Een bijsturing over de laatste paar maanden.’ Het eigen leven, onder meer als geamuseerd toeschouwer bij de Provo-beweging en het verval daarna: ‘Vorrink had zich nog geërgerd omdat zijn aangeschoten medeleerlingen van de kweekschool na afloop van een vrolijk avondje niet geheel recht meer konden lopen. Een van mijn vrienden hield zich stomdronken in evenwicht op een balkonrand. Tot hij eraf viel, zij het naar de veilige kant.’

Vrouwen, vrienden, de vrouwen van de vrienden en de wisselende relaties in drie- of vierhoeksverhoudingen spelen een rol. Maar vooral de vrouwen komen in deze verteltrant wel heel weinig uit de verf. Waarom de mannen verliefd zijn op de ene en niet op de andere wordt allerminst duidelijk, de vrouwen zijn zo vaag en als vanaf een afstand (maar hier is het afstandelijke niet een kwestie van stijlraffinement maar van onvermogen tot doordringing en uitbeelding) dat je ze erg makkelijk met elkaar zou kunnen verwisselen. Zoals de manlijke hoofdpersonen dan ook regelmatig doen. De vrouwen krijgen wel een soort plichtmatig contour van hedendaagse al dan niet sterke emancipatie-drift, maar dat lijkt van de schrijver meer een concessie aan de behoefte vrouwen van deze tijd te tekenen dan een werkelijke betrokkenheid. De uitbeelding van het kind Fritsje dat op ongelegen ogenblikken, net als de een of andere man met zijn moeder wil., beginnen, ‘met zijn hoofd tegen haar dij gaat staan’, is veel beter gelukt. Ook de eigen persoonlijkheid van de mannen komt niet sterk naar voren.

De gedoodverfde winnaar is vooral, maar dan ook heel knap en oorspronkelijk, de schildering van een maatschappelijk klimaat waarin de personages een rol vervullen; aan die rol ontlenen zij hun betekenis in het boek, niet aan hun te vaag gebleven individualiteit.

RUDOLF GEEL: Genoegens van weleer de Bezige Bij 158 blz. 20,75

RUDOLF GEEL: Een gedoodverfde winnaar de Bezige Bij 172 blz. 21,90