Bzzlletin. Jaargang 6

[p. 6]

Hoe men Beryl Bainbridge in het Nederlands niet moet brengen
James Brockway

Beryl Bainbridge

In de Kroniek voor deze maand heb ik over de jongste roman, Injury Time, van de merkwaardige Beryl Bainbridge geschreven. Bijna simultaan met het verschijnen van deze zesde roman van Bainbridge - de zesde binnen een tijd van zes jaar - is de Nederlandse versie van haar derde roman van 1974 bij de Arbeiderspers verschenen: Het uitstapje van de flessenfabviek.

De ondernemende Arbeiderspers voor élitaire lezers heeft ook de eerste en tweede roman van Bainbridge in vertaling gebracht, namelijk Harriet zei... en De Naaister. Toen ik dit feit in deze Kroniek voor november 1976 vermeldde, heb ik geschreven, dat de vertaalproblemen immens zijn. Vrijwel alles in deze romans hangt af van Bainbridge's taal, van de haast mirakuleuze wijze waarop zij het idioom van een zekere klasse onder de Britse bevolking weet weer te geven. Ik ga nu de Nederlandse vertaling bekijken en als u van plan bent, mij de eer te bewijzen te lezen wat nu volgt, zou ik u willen vragen, eerst te willen lezen wat ik over Bainbridge in de Kroniek voor deze maand geschreven heb. Zoals u zult zien, is een kennis van de ‘background’ hier van grote betekenis. Ik ga ook kritiek op de vertaling leveren en daarom zou ik u ook willen verzekeren, dat ik mij sterk bewust ben van de problemen (en niet alleen de vertaalproblemen) waarmee een vertaler geconfronteerd wordt. Hoe scherp mijn kritiek ook mag zijn. ik sta eigenlijk aan zí\'jn kant... Als men hier überhaupt van ‘kanten’ spreken mag.

Gezien de grote rol die in dit oeuvre de trefzekerheid van de woordenkeus speelt, moet de vertaler zich hiervan zeer bewust zijn en steeds op zijn qui vive blijven. Helaas is dit niet het geval met deze vertaler. Al heel gauw kwam ik in zijn vertaling uitdrukkingen en zinswendingen tegen die Bainbridge en haar stijl vreemd zijn, of die veelbetekende nuances niet weergeven.

Vele van deze uitdrukkingen hebben met de hoofdfiguur, Freda, te maken. Freda, een jonge vrouw uit het volksmilieu in het Noorden van Engeland (de roman speelt in Londen en omgeving) is een absurde figuur, een dikke, dweepzieke blonde, met een sterke neiging om alles in het leven te romantiseren. Zí\'j is net die het uitstapje van de flessenfabriek bedacht heeft. Zij is verliefd op Vittorio, een van de Italiaanse gastarbeiders in de fabriek en hoopt tijdens het uitstapje hem in de bosjes te kunnen verleiden. Deze gastarbeiders zijn in wezen heel eenvoudige lieden, Freda echter ziet Vittorio als een soort Rudolph Valentino - een vergissing die tot haar dood zal leiden.

Deze neiging om alles door een rosé, romantische bril te zien wordt ook in Freda's taal weerspiegeld. Soms is deze taal van een absurde dichterlijkheid, maar, zoals zovelen van Beryl Bainbridge's figuren, bedient Freda zich ook van euphemismen in haar streven naar de fatsoenlijkheid die deze figuren zo hoog schatten, hoe eenvoudig ze ook van afkomst mogen zijn. Met dit al bewaren zij een zekere vulgairiteit; echt grof zijn ze echter nooit. Dit zijn essentiële eigenschappen van het merendeel van Bainbridge's figuren... En van haar taal.

Als Freda aan het gebroken huwelijk van haar vriendin Brenda denkt, schrijft Bainbridge in 't Engels: Freda learnt it wasn't the husband who had abandoned Brenda. It was she who had left him because she couldn't stand him coming home drunk every night from the Little Legion and peeing on the front step.

In het Engels is ‘to pee’ wel een vrij vulgaire alledaagse uitdrukking, maar het is ook een euphemisme voor ‘to piss’, en het wordt gebruikt vooral door diegenen - meestal vrouwen - die ‘piss’ niet over de lippen kunnen krijgen. ‘To pee’ heeft ook iets komisch, iets absurds. In de Nederlandse vertaling echter staat ‘piste’ - precies wat op deze plaats niet moet staan. De nuance, het euphemisme dat zo kenmerkend is voor Freda, is hierdoor verloren gegaan. Ook de humor van deze woordkeuze.

Met de preutse, bange Brenda en haar taalgebruik loopt het nog erger mis. Zí\'j bedient zich van de nog onschuldiger uitdrukking ‘to wee’. Dit woord gebruikt men in het Engels voor babies en heel kleine kinderen. ‘To wee-wee“=”pi-pi doen’. Maar Brenda gebruikt het in verband met de Italiaanse gastarbeiders, wat ridicuul euphemistisch is en daarom heel grappig.

Helaas: alwéér schrijft de vertaler domweg ‘piste’. En als Brenda denkt dat haar moeder ‘furious’ (woedend) zou zijn, schrijft hij hier-

[p. 7]

voor ‘pisnijdig’ - een woord dat deze Brenda nooit zou gebruiken en dat ook studentikoos aandoet. Zou het kunnen zijn, dat de vertaler misschien last heeft van een piscomplex? Of is zijn werkwijze besmet door de bespottelijk vulgaire en steeds foutieve vertalingen in de onderschriften die men iedere avond weer op het beeldscherm lezen kan?

Na dit alles te hebben geconstateerd, ging ik verder kijken. Ik kwam ‘ik ben tuk op begrafenissen’ tegen, wat mij uit de toon leek te vallen, en deze uitdrukking is inderdaad niet in de Engelse tekst te vinden. Daar staat gewoon: ‘I like funerals.’ Van een man die op de fabriek de w.c. 's schoonmaakt, schrijft Bainbridge, dat hij naar ‘Jeyes' fluid’ - een bekend ontsmettingsmiddel - ruikt. Hiervan maakt de vertaler ‘brillantine’. Ergens anders maakt hij van ‘dumpling stew’ (hutspot met noedels): ‘appeltaart’. In beide gevallen is de Bainbridgehumor weg. Elders leest men voor ‘Freda...was forlornly aware it was the truth’: ‘Freda... besefte wanhopig dat niets minder waar was’. Dit is precies het tegenovergestelde van hetgeen in het Engels staat, waar de opmerking alweer heel grappig is (Freda moest toegeven dat iets oncomplimenteus over zichzelf waar was). Misschien wilde de vertaler hier: ‘niet minder dan waar was’ schrijven, maar dat heeft hij toch niet gedaan, terwijl ‘forlornly’ ook niet met ‘wanhopig’ juist wordt weergegeven. ‘Forlornly’ kan wél ‘wanhopig’ betekenen, in sommige contexten dan, maar hier is het meer ‘troosteloos’.

Na zulke vergaande afwijkingen te zijn tegengekomen, besloot ik de eerste anderhalve bladzijde van de vertaling woord voor woord door te nemen, met de Engelse tekst er naast. Het resultaat was, op zijn zachtst gezegd, verontrustend. Deze eerste, korte scène is namelijk van vitaal belang voor alles wat volgt. Niet alleen eindigt de scène op regels die helemaal aan het eind van de roman nagenoeg exact worden herhaald, maar de contrasterende aard van de twee hoofdfiguren - de dikke, dweepzieke Freda en haar schuchtere vriendin Brenda, de blonde en de brunette - wordt hier onmiddellijk en heel subtiel aangegeven, terwijl Bainbridge ook de miezerige straat waar ze wonen èn de sfeer van hun omgeving met kleine, gevoelige en heel rake toetsen schept.

In deze eerste scène staat Freda aan het raam naar een begrafenis te gluren, die aan de overkant van de straat aan de gang is.

Men leest: The hearse stood outside the block of flats, waiting for the old lady. Freda was crying. There were some children and an dog running in and out of the line of bare blaak trees planted in the pavement.

De eerste twee zinnen zijn gemakkelijk en ze zijn zuiver vertaald. Daarna worden meer begrip, gevoel en visie van de vertaler verlangd, en dan loopt het mis. Men leest: Een stel kinderen en een hond renden tussen de rij kale, donkere bomen door die in de straat stonden. Maar neen - er staat niet in 't Engels dat de kinderen tussen de bomen door renden. Er stonden wat kinderen, of er waren wat kinderen... en ook een hond die enz. enz. Dit moet duidelijk worden, als men de seene voor zich oproept en de aard en psychologie ervan begrepen heeft: dus geen rennende, spelende kinderen, door een hond gevolgd, maar een paar kinderen en een hond die (van de begrafenis onbewust) tussen de bomen snuffelt. De bomen zijn niet ‘donker’, ze zijn ‘zwart’ - een sleutelwoord in Bainbridge's schrijven. En er wordt niet geschreven dat deze zwarte bomen in de straat ‘staan’. Neen, men heeft ze langs de trottoir geplant, en waarom? Omdat dit een grauwe, kale straat is, die men daarom met opzet maar tevergeefs heeft geprobeerd, een beetje op te vrolijken. Maar de bomen blijven zwart. Dit alles wordt door Bainbridge's zorgvuldige woordenkeus in 't Engels gesuggereerd, maar is in de vertaling te niet gedaan. Dus drie fouten van begrip en interpretatie in maar één zin en dat al in de eerste alinea's.

Brenda vraagt Freda waarom zij huilt en zegt: ‘You didn't know her.’ Hiermee neemt de vertaler echter geen genoegen en maakt ervan: ‘Je kende haar alleen van gezicht’. Neen. Freda kende deze oude vrouw helemaal niet. Het is best mogelijk dat zij zelfs niet wist welke vrouw het was, die dood was gegaan. Deze woonde met andere ouden van dagen in een flatgebouw aan de overkant. In Londen kent men elkaar niet altijd - ook een thema dat men meerdere malen in Bainbridge's schrijven tegenkomt.

De ouden van dagen staan op hun balkons alles gade te slaan. Maar Bainbridge noemt ze niet ‘ouden van dagen’ en ook niet wat in de vertaling staat: ‘bejaarde flatbewoners’. Zij noemt ze zeer doelbewust en satirisch ‘senior citizens’, waarin een heleboel sociale kritiek zit. Want deze uitdrukking is een huichelachtig euphemisme dat door een zeer welvarende samenleving wordt gehanteerd o.a. om het feit te verdoezelen, dat onze ouden van dagen het helemaal niet goed hebben, helemaal niet welvarend zijn. Er zit in de uitdrukking ook een element van pretentie en absurditeit. ‘65-plussers’ in het Nederlands is in de goede richting, maar door met ‘bejaarde flatbewoners’ te vertalen wordt het vertaalprobleem gewoon omzeild en wordt zowel de sociale kritiek als de humor die in ‘senior citizens’ zit, genegeerd. Er is niet vertaald; er is geīnterpreteerd en verzwakt.

Deze ‘senior citizens’ staan volgens Bainbridge in hun ‘nighties’ - hun nacht-japonnen; ziehier alweer een weloverwogen woordkeus, waardoor de oude mensen iets ouderwets maar ook iets kinderlijks en hulpeloos krijgen. De vertaler blijft hiervoor ongevoelig en schrijft: ‘pyama’. Neen - ze staan juist niet in hun pyama's. Ze staan in hun nachtjaponnen. Direct hierna wordt Bainbridge's sterk visueel beeld: ‘waiting to wave the old woman goodbye’ in de kleurloze en beeldloze uitdrukking: ‘wachtend om afscheid te nemen’ veranderend.

Daarna leest men: (Freda) stopped a tear with the tip of her finger and brought it to her mouth - woorden waarmee Bainbridge met het grootste gemak maar ook heel subtiel het dweepzieke in Freda suggereert en een komisch-satirisch beeld van haar schept: de eenvoudige dikkerd, die zo graag elegant in gebaar, gevoel en gedachte wil zijn. Dit beeld is immers van fundamenteel belang voor het verdere verloop van het verhaal: door haar onverbeterlijk romantiserende aard zal Freda later de dood vinden. Van deze fijne en fijngevoelige woordenkeus maakt de vertaler de stereotiepe en zelfs belachelijk banale zin: ‘Ze pinkte een traan weg met haar vingertop en likte het af.’ Alles vernield.

Met het beeld van Brenda gaat hij even ongelukkig te werk. Over haar schrijft Bainbridge: Brenda, who was easily embarrassed, didn't care to be seen gawping at the window. ‘Who was

[p. 8]

easily embarrassed’ is gewoon: ‘die zich gauw genereerde’, maar de vertaler kent Brenda een ander soort emotie toe en schrijft: ‘die zich gauw opgelaten voelde’. Van ‘didn't care to be seen’ enz. - bij elkaar 9 woorden - maakt hij het heel lelijke ‘had het niet op dat men zou zien dat ze achter het raam stond te gluren’. Dat is 17 woorden in plaats van 9, terwijl de Engelse zin gemakkelijk en correct met maar 11 woorden kan worden vertaald: ‘wou niet graag dat men haar aan het raam zag gapen’.

De volgende zin luidt: She declined to look at the roof of the hearse, crowned with flowers like a Sunday hat, as the coffin was shoved into place. Van ‘declined to look’ maakt de vertaler: ‘wilde ze zelfs geen laatste blik werpen’, wat niet in 't Engels staat en waar het formele van ‘declined’ niet is weergegeven. In plaats van Bainbridge's proza te ‘verfraaien’ had de vertaler zijn aandacht beter kunnen concentreren op het Engelse werkwoord ‘to shove’, dat hij fout met ‘schuiven’ vertaald heeft. ‘Schuiven’ is niet het equivalent van ‘to shove’, al is het Engelse woord van het oud-Nederlandse ‘schuven’ afkomstig. In het Engels betekent ‘to shove’: op een ruwe manier duwen, zonder eerbied en zonder formaliteit, en Bainbridge heeft het woord hier zeer doelbewust gebruikt in plaats van ‘to push’ (schuiven). Dus hier is alwéér een veelzeggende nuance uit het boek verdwenen. In de laatste alinea van deze zeer korte eerste scène is ‘“She's going,” cried Freda’ niet ‘huilde Freda’ maar gewoon: ‘riep Freda’. Indien Bainbridge ‘huilde’ bedoeld had, dan had ze hier ‘Freda wept’ geschreven. Voor de rest is deze heel belangrijke alinea goed vertaald. Maar o, wee, als Bainbridge, helemaal aan het eind van haar roman, deze alinea bijna letterlijk herhaalt, met alleen maar kleine veranderingen in de woorden, daar waar Freda naar haar laatste rustplaats vertrekt. Hier gebruikt de vertaler een andere zinsconstructie, waardoor ook dit eindeffekt vernield wordt.

Bainbridge laat de eerste scène met deze woorden eindigen: The black car slid away from the kerb, the gladioli and the arum lilies trembling in the breeze. En in de laatste regels van de roman schrijft ze als een echo: the vehicle slid away from the bay, the plastic tulip lolling in the wind. Hiervan maakt de vertaler: de auto weggleed van de stoeprand terwijl de gladiolen en aronskelken trilden in de wind (goed) en de wagen weggleed van het laadplatform terwijl de plastic tulp zachtjes door de wind heen en weer werd geblazen (stilistisch onaanvaardbaar want de echo is weg, terwijl ‘lolling’ en de humor, de verwijzing naar Freda zelf, die in dat zorgvuldig gekozen woord ‘lolling’ zit, uit de tekst is verdwenen). Het had zo makkelijk nagenoeg letterlijk kunnen worden vertaald met: terwijl de plastic tulp wiebelde in de wind, waar ‘wiebelde’ hier de betekenis van ‘lolling’ weergeeft en ook het beeld van de ongelukkige, potsierlijke Freda in de laatste woorden even weer oproept. Hierdoor waren zowel stijl als humor bewaard gebleven.

Er is dus in deze vertaling sprake van een verlies aan kwaliteit dat hoofdzakelijk komt door a) het subtiele van de Engelse tekst niet zien of in ieder geval weergeven; b) interpretaties en uitleggingen van de tekst i.p.v. gewoon vertalen wat er in 't Engels staat; c) overbodige toevoegingen en ‘verfraaiing’ van de tekst, waardoor aard en geest van Bainbridge's fijngeslepen proza worden aangetast; d) foutieve vertalingen, òf door foutieve interpretatie van wat er staat, òf door een foutieve nuance. De bedoeling van deze kritiek is niet de vertaler aan te vallen. Daarom heb ik de naam opzettelijk niet genoemd. Dat zou heel onbillijk zijn, want tekortkomingen zijn overal te vinden in de vertalingen ook die door anderen uit de Engelse letterkunde zijn gemaakt. Bovendien wordt van de vertaler een hoge prestatie verlangd die nòch door geldelijke beloning nòch door prestige en hoogachting in de maatschappij wordt beloond.

Nagenoeg hetzelfde kan worden gezegd omtrent de uitgever, de Arbeiderspers. De vooruitstrevendheid (de keuze van Bainbridge, bij voorbeeld) van deze uitgeverij is lofwaardig en vertalingen brengen is meestal geen lonende onderneming. Ook wil ik niet de indruk wekken, alsof er maar één goede vertaling mogelijk is; er zijn meestal alternatieven. Wel kan men echter zeggen: neen, dàt is fout... zoals ik hier trouwens steeds gedaan heb.

Neen, de bedoeling is: a) de nadruk leggen op het uiterst subtiele karakter van Bainbridge's proza: zij is niet slechts een humoristische auteur - zij is een kunstenaar, die de psychologie van onze tijd uitbeeldt; b) aandacht vragen voor de grote eisen die aan de vertaler worden gesteld: hij of zij moet ook ergens een kunstenaar zijn; en c) te laten zien dat de vertaler niet slechts kennis maar ook tijd nodig heeft, om tot een goed resultaat te komen. Indien wij in onze samenleving evenveel waarde aan inhoud en kwaliteit van onze hersens zouden hechten als aan de conditie van ons lichaam, dan zouden wij bereid zijn aan schrijvers en vertalers dezelfde inkomens te gunnen als aan dokters en tandartsen.

Maar dat doen wij niet. Zover zijn wij nog niet. En in de laatste jaren lijkt het zelfs alsof wij in de verkeerde richting lopen. Dure dokters, arme kunstenaars. You can't live without a liver: but you can't be truly alive without art.

BERYL BAINBRIDGE: het uitstapje van de flessenfabriek

vertaling: Joop van Helmond

Arbeiderspers 214 blz. 24,50