Bzzlletin. Jaargang 6

[p. 86]

Over animatie (teken)film
Dick Ouwendijk

Er zijn twee mogelijkheden tot benadering van het fenomeen der animatiefilms. De mogelijkheid van een historische en van een teoretische benadering. Het samenvatten van de geschiedenis is een vrijwel ondoenlijke zaak. Althans in de vorm van een artikel. De zaak is te veelomvattend. De geschiedenis begint namelijk niet met de eerste streek van pen of tekenstift, in de doelbewuste opzet tot de kompensatie van een film te komen. Zij is al begonnen in de duistere tijden van de prehistorie.

Tijdens een festival in Frankrijk, in 1964, vertoonde een zekere madame Prudhommeau een film, die een sekwens bevatte, opgebouwd uit foto's van grottekeningen van een bison. Deze tekeningen waren zo samengevoegd, dat er een ‘filmstrip’ ontstond van een vluchtende bison, die ten slotte in een kuil valt. Helemaal overeenkomstig de manier, waarop grotbewoners uit de voorgeschiedenis hun grote prooidieren vingen.

Eenzelfde voorbeeld, uit historische tijden, is dat van de akrobaat op een Griekse vaas, in zoveel standen uitgebeeld, dat die tezamen, in snelle opeenvolging, de indruk wekken van een door de man uitgevoerde salto.

Het is natuurlijk te ver gezocht om voorbeelden als deze, aangevuld met voorbeelden uit de silhouettenkunst, te willen zien als zuivere prototypen van de animatiefilm. Wat er wél in tot uitdrukking komt is, het beginsel van beslist niet alle, maar toch wel zeer veel animatie: de ontleding van beweging in afzonderlijke karakteristieke beweginselementen. Als de voorbeelden in verband met de kunst van de filmische animatie enige betekenis hebben, dan is dat niet voor de geschiedenis van de animatiefilm maar voor de teorie ervan.

Tot op zekere hoogte geldt dat ook voor de verschillende ‘skopen’, die de illusie van bewegende beelden wilden oproepen, al komt bij deze apparaten toch enigszins de functie van de voorloper in het geding. Maar herleiden we deze illusie van bewegende beelden - de beelden van de prehistorische bison, van de klassiek Griekse akrobaat, de silhouetfilms - tot de teorie van de animatie, dan hebben we te maken met de schijn-animatie van de vertellingen. Of laat ik liever in plaats van de term ‘schijn-animatie’ de mildere term bezigen van de onvolmaakte animatie. Bestaande uit het imiteren van levende beweging.

Wel moet erkend worden, dat het imiteren van levende beweging in het overgrote deel van de animatiefilms normale, haast dagelijkse praktijk is. Er kunnen verrassende resultaten mee worden bereikt. Een treffend voorbeeld daarvan hebben we gezien in de verschijning van b.v. de strip-figuur Lucky Luke in de wereld van de animatie. Over het geheel genomen is het verlaten van de wereld van de strip, die de wereld van de ‘statische animatie’ genoemd zou kunnen worden, voor de wereld van de ‘dynamische animatie’ een onnatuurlijke overstap. Ik kom daar nog op terug.

Maar de overstap door Lucky Luke betekende binnen het komplex van de geïmiteerde beweging een verrijking van deze imitatie. Zijn eerste verschijnen op het filmdoek verliep zo vlot en gemakkelijk, alsof Lucky Luke nooit iets anders dan de wereld van de (weliswaar bewegingen imiterende) dynamische animatie had gekend. Hij was geen levend geworden plaatje, de plaatjes in de stripboeken zijn als het ware de gestolde neerslag van wat Lucky Luke en zijn milieu als geïmiteerd levende wezens waren. Lucky Luke en zijn milieu leven niet in de wereld van the old west; zij leven in Fantasia en daar weer in een hoekje, dat maar enkele trekken met het oude Amerikaanse westen gemeen heeft.

In datzelfde Fantasia ligt het land Gallië, waar Asterix en de zijnen het avontuur van hun leven vieren. De mogelijkheid is denkbaar, dat de twee werelden, van Lucky Luke en Asterix, in elkaar geschoven zouden worden tot één nieuwe Fantasiawereld. De Daltons b.v. zouden in die wereld, in opdracht van een Romeinse landvoogd, kunnen proberen aan Asterix' Galliërs hun geheime drank te ontfutselen. Er zou geen sprake zijn van enig anachronisme, ondanks het feit dat er een tijdsscheiding van ruim twee duizend jaren ligt tussen de levenstijden van Asterix en van Lucky Luke. Want Fantasia is een tijdloze wereld, waarin alles mogelijk is.

Of alles is misschien te veel gezegd. Wel is de ruimte der verbeelding haast onbegrensd te noemen. Een voorbeeld. Uit de Lucky Luke verbeeldingen. De verbeelding van een prairievlakte met los van elkander oprijzende hoge rotsen. Daar tussenin een rots met aan de ene kant een getrapte en aan de andere kant een als het ware langs een liniaal getrokken, loodrechte bergwand. Het groen is een tint blauwer dan grasgroen, het geel heeft een intense gloed, de rotsen zijn gekleurd in gebruineerde grijzen. De wereld is een klein, betoverend paradijsje. Op de rots een indiaan te paard. Hij speurt de prairie af en wendt, zodra hij onraad ziet, de teugel, waarna het paard met han-

[p. 87]

dige voetjes niet langs de getrapte, maar langs de loodrechte wand naar de vlakte daalt. Je denkt bij het zien daarvan niet, dat kan niet. Je denkt eerder, slim paardje. Ook het verkleinwoord komt onwillekeurig bij je op. Paardje; Indiaantje.

Uit: Puppen und Zeichenfilm

De wereld namelijk waarin Lucky Luke leeft - en ik neem hem nu maar als prototype - is een wereld, waarin de dingen niet gemaximaliseerd, maar in tegendeel geminimaliseerd worden. Je aanvaardt ook andere onmogelijkheden als dingen, die in dié wereld het begrip onmogelijk van zich afstoten. De minimalisering gaat zo ver, dat zij het karakter van verijling, van volledige gewichtloosheid kan krijgen. Lucky Luke vlucht te paard voor indianen, die hem op de hielen zitten. Hij rijdt over rotsen en ontdekt opeens een gapende afgrond voor zich - een afgrond overigens, die het kleurige van het paradijselijke heeft behouden.

Het paardje trekt er zich geen zier van aan.

Het snelt onvervaard door de lucht voort.

Misschien is het nodig dat je een kinderlijke geest bezit, wil je de wereld van Lucky Luke onbevangen aanvaarden. Die wereld is - en nogmaals, er zijn mééŕ werelden in onder te brengen - een utopie. Maar, in het geminimaliseerde: kleine vrouwtjes, kleine mannetjes van westerse snit, kleine indiaantjes. En ‘levensgrote’ paarden en koeien met een aan de kleine mensen aangepast verstand. Daarom blijven ze, ondanks hun levensgroot formaat, paardjes en koetjes.

Maar ondanks de waardeerbare resultaten die zijn voortgevloeid uit de overstap van strip naar film, met Lucky Luke misschien wel als meest geslaagde representant (in bepaalde opzichten ingehaald door o.a. Fritz the Cat en de Peanuts), de overstap blijft een onnatuurlijke. De figuren uit het stripverhaal namelijk onttrekken hun dynamiek - geestelijk zowel als lichamelijk - voor een belangrijk deel aan meestal korte, maar steeds snedige teksten. De karakteristieke eigenschappen van de figuren komen in de (statische) tekeningen op veelal kantig karikaturale manier tot hun recht. Maar ze worden pas levend - in een eigen wereld, een eigen heelal (dat overigens dicht bij het onze ligt) - door de bijna achteloos uit de pen van de ontwerper gevloeide teksten. Die teksten passen volmaakt bij de tekeningen, omdat ook zij precies een klein schreefje náást de werkelijkheid liggen. De werkelijkheid dan, zoals wij die over het geheel genomen verstaan.

Verwachten we dan niet een dergelijke werkelijkheid, zodra we ons in de wereld van de animatiefilm proberen te vertreden? Ik geloof het niet, al is het verre van gemakkelijk om aan te geven wat we dan wèl verwachten. Vooral omdat het sukses van de sterren in de wereld van de animatie - met name de Disneysterren - erop schijnt te wijzen, dat met de imitatie van de wereld der beweging een hoogtepunt is bereikt. Maar sukses weerlegt op zich nog geen onnatuur. Want ook als we in de bewegingsimitaties analyseren wat ons het sterkst in een film als totaal heeft geboeid dan is dat nooit ‘het verhaal’. Geen anekdote.

Geen story in het klein.

Wat we verwachten is niet meer dan een gedachteflits, die als bij vuurwerk opeens te voorschijn breekt uit de beweging van de lijnen, die op zich volkomen zelfstandig kunnen blijven. Of die zich plotseling aaneen kunnen voegen tot een min of meer duidelijk herkenbare, karikaturale voorstelling. Lijnen, vlakken, stippen. Versterkt (of mocht dat nodig zijn soms verzwakt, tot uitvagens toe) door onverwachte kleurwisselingen en kleureffekten. Geen verhaal van figuren, maar de story van de beweging als zodanig.

Word je tegenover dit soort films geplaatst, dan kan er even een gevoel van radeloosheid bij je opkomen. We zijn nu een keer opgescheept met de

[p. 88]

hebbelijkheid om al naar een zin van de dingen te vragen, voordat er ook maar in eniger mate sprake van is. De kracht van de moderne animatie (teken) film bestaat hierin, dat zij door het ordelijke speuren naar zin heenbreekt. Door middel van haar lijn-kapriolen, versterkt door kleur- en niet zelden ook geluidseffekten. Je verwacht niets méér. Geen afgeronde anekdotes, geen verhaal. Je stelt je alleen nog maar open voor de inwerking van enorm snel wisselende gevoels- en gedachtentonen. Voordat je het in de gaten hebt flitst al het vuurwerk op, dat onder alle lijn-, vlak-, stip- en kleurkapriolen verborgen heeft gezeten. Het vuurwerk van een snelle gedachtenspeling.

Het heeft met duur of lengte niets te maken. Omdat analyse en synthese als het ware onmiddellijk met elkander samenvallen.

Dat is het geheim van de goed uitgevoerde animatiefilm. Hierin is ook het geheim vervat van het effekt van het filmritme.

Elke storing in dat - zich zelf in snelheid, vertraging, dreigende stilstand etc. bepalende - ritme heeft het direkte gevolg, dat de kijker terugvalt op zijn (door verhaalkultuur versterkte) neiging tot speuren naar ‘zin’. En dat beïnvloedt weer zijn geïnteresseerd meegaan met de spontane kapriolen. Dat meegaan wordt verzwakt. De kijker voelt de geïnteresseerdheid aan zich ontglippen en staat weer met twee benen op het toneel - want het filmdoek is opeens (weer) toneel geworden. Toneel, of de verhaalswereld van de strip.

Dat met twee benen weer op de wereld van het toneel terecht komen gebeurt onvermijdelijk, wanneer de animatiefilm, speciaal de tekenfilm, niet bestaat uit spontane lijnen, kleur- en geluidkapriolen, maar uit de bewegingsimitatie door figuurtjes, die hun leven niet ontlenen aan de lijnen waarin ze zijn gevat maar aan de story die voor hen is bedacht. Ook al kan die story, zoals in de Lucky Luke verhalen, een wereld scheppen van verrukkelijke irrealiteit.

In de zuivere tekenfilm, of laat ik liever zeggen, de door film bezielde tekening is deze tot haar meest summiere waarde teruggebracht. Zij is onstoffelijk geworden, een teken, dat levend wordt door het eigen ritme dat eraan is meegegeven. De realisering van zo'n teken is, door haar abstraktie, een moeilijke kunst. Misschien is zij in haar uitingen daarom ook zo zeldzaam.