Bzzlletin. Jaargang 6

[p. 6]

Uren met Jacques Bloem een levensfeest
Jan Spierdijk

Met Jacques Bloem zou ik graag gewoon wat willen praten. We hebben dat vaak gedaan, soms over boeken en verzen, maar lang niet altijd, meer over mensen, over koetjes en kalfjes. Kout over en weer.

Borrelpraat. Die zat van zijn kant wel eens vol citaten, maar goed gebruikt, niet opzettelijk, om te pronken met andermans verzen of eigen kennis van dichterzaken, maar toepasselijk. Ook kwamen hem met een lichte aarzeling - een soort angelsaksische neiging om bijna stotterend iets te berde te brengen - saillante opmerkingen over de lippen, woordspelingen, toespelingen, zinspelingen, meestal ondeugend, soms scabreus zonder een onvertogen woord.

Over eigen gedichten werd nauwelijks gesproken. Ik kan mij ook niet herinneren, dat Jacques ooit uit eigen werk citeerde. Hij las er wel uit voor, maar niet zo maar. Hij liet zich wel overhalen tot het lezen uit eigen werk, mits ‘de duiten’ er waren voor zo'n optreden. Hij deed dat heel mooi, maar heel zacht. Zelfs in de salons of huiskamers, waar hij placht te lezen, moest je wel zien vooraan te zitten, wilde je hem woord voor woord kunnen volgen.

Hij had een wat gedragen, plechtige, wat deftige stem bij zulke gelegenheden. Ik luister er nog wel eens naar, want ik bezit een 45-toeren grammofoonplaatje, waarop hij zeven verzen leest, o.a. het beroemde ‘November’, het droevig berustende ‘De Gelatene’ en het ontroerende ‘Na de bevrijding’ met die slotstrofe, die allen die mee onvrij geweest zijn zullen navoelen:

‘Waard is het, vijf jaren gesmacht te hebben, Nu opstandig, dan weer gelaten, en niet Eén van de ongeborenen zal de vrijheid Ooit zoo beseffen.’

Via de microfoon hoor je, dat hij eigenlijk niet alleen mooi, maar ook technisch heel zuiver sprak en veel natuurlijker overkomt dan onze grote bard A. Roland Holst aan de andere kant van de plaat, want die zingt zichzelf totaal los van de werkelijkheid, geheel in vervoering van de eigen schone woorden.

Jacques Bloem las ook uit het werk van anderen. Het werden lezingen genoemd, maar dat waren het eigenlijk niet, want hij was heel spaarzaam met informatie. Ik herinner mij zo'n lezing - kort na de bevrijding - ten bovenhuize van Hanny Veldkamp, een geëxalteerde, doch hartelijke spraaklerares van de Toneelschool. Het ging over een Engelse ‘minor poet’ met wie Jacques zich verwant voelde, A.E. Housman.

In de volgepropte huiskamer zei de dichter ongeveer het volgende: ‘A.E. Housman werd in 1859 geboren en stierf in 1936. Hij was professor in het Latijn in Cambridge. Hij publiceerde twee kleine bundels “A Shropshire Lad” en “Last poems”. Na zijn dood volgde “More poems”. Nu zal ik u uit zijn verzen lezen.’

Jacques Bloem las de eenvoudige verzen mooi in goed Engels, maar alleen verstaanbaar voor hen, die een stoel op een van de eerste rijen hadden kunnen bemachtigen. En dat ook niet lang, want toen de vriend van Hanny Veldkamp, de uitgelaten uitgever Toon Bakels met de borrelfeestneus op het vertrek betrad, volgde er interruptie op interruptie, waardoor de broodnodige rust verstoord werd.

Bakels had een kraakstem en een te pas en te onpas opschallende schaterlach, die hem op het Leidseplein en bij Hoppe-Spui de bijnaam ‘de Stille Lach’ had bezorgd en met een slok op was hij niet te houden, zodat hij midden in die lezing nog een echte stoeipartij onder kerels met mij op touw wilde zetten. Ik trachtte in de volle kamer een goed heenkomen te zoeken, struikelde over het snoer van een staande schemerlamp met tot gevolg kortsluiting. Dat betekende het einde van de enige lezing, die ik van Jacques Bloem heb bijgewoond.

Op Toon Bakels revancheerde ik mij met een eenvoudig grafschrift in de trant van de schoolmeester:

‘Toon Bakels die als Stille Lach
De kroeg te frequenteren placht,
Hoorde het sluitingsuur niet slaan
En ligt hier nu als stille traan.’

Hij is ook zo in het harnas gestorven, bij Hoppe, dacht ik, of de Engelse Raid, ook wel Teun van Veen of de Pilsener Club geheten, een van de knusse, kleine, bruine kroegen van Amsterdam.

In de tijd, dat mijn vriendschap met Jacques begon was hij zo oud als ik nu, in de tweede helft van de vijftig. Hij was niet direct klein van stuk en ook niet echt oud, maar hij maakte een kleine indruk en had een oude uitstraling, wat dikkig, kaal, bleek en met een rare hobbelige loop. Maar hij had jeugdige schitteroogjes achter zijn bril en een jeugdig hongerig waarnemingsvermogen. Hij was getuige van mijn eerste huwelijk en getuige bij mijn tweede huwelijk. In die eerste periode waren wij vaak zwerfs in de binnenstad en goed van innemen. Jacques hield van volkskroegen en volksmeiden. En hij die tegenover zijn confraters zelden repte van zijn verzen, kon zich aan de eerste de beste knappe barmeid voorstellen als Dichter en uitweiden over zijn poëzie. Natuurlijk was café Eylders ook ons doelwit en tot diep in de nacht vertoefden wij op ‘De Kring’, die vlak na de bevrijding een feestelijke bloeitijd doormaakte. Daar vond het steekspel met citaten plaats met Victor van

[p. 7]

Vriesland.

Als Jacques in Amsterdam was, kwam hij mij meestal ophalen en dat betekende voor mij het uitwisselen van gedachten en gevoelens en vooral van hetgeen wij pas gelezen hadden. Hij was een aardige, vriendelijke vriend en een belezen leermeester. En hij kon goed kwaad worden als er iemand iets onaardigs zei over onze vriendschap, zoals Koos Schuur heeft ondervonden, toen hij hem een keer vroeg, ‘Waar is je schildknaap?’. Toch eigenlijk niet meer dan een typisch staaltje onschuldige Groningse humor.

In de latere tijd van mijn tweede huwelijk was onze omgang niet minder vriendschappelijk, maar formeler. Bezoeken over en weer, etentjes in mijn flat in Amsterdam Oost, waar Jacques inmiddels met zijn hele boekenschat was neergestreken in de donkere benedenverdieping van het Willem Witsen huis tegenover het Oosterpark, waar Nescio tegen het hek geleund heeft; oudejaarsavond-partijtjes op de woonboot van de vrouw, die later in de jaren van zijn ziekte en hulpbehoevenheid de hemel aan hem zou verdienen, Clara Eggink. Die hemel bij wijze van spreken.

De enige keer, dat ik hem getroffen heb bij het schrijven van een vers, was toen ik een keer met Dick Sternheim na het sluitingsuur der kroegen bij hem kwam aanzetten om te zien, of hij nog iets onder de kurk had. Het was een kwatrijn, geloof ik, en hij deed er heel schichtig mee, maar las het ons tenslotte toch voor, hetgeen in de staat waarin wij verkeerden nauwelijks aan ons besteed moet zijn geweest. Maar er was wel iets onder de kurk en dat viel beter.

Jacques was geen veelschrijver. Als hij vier verzen in een jaar schreef had hij een heel vruchtbaar jaar gehad en ik had altijd zo'n idee, dat hij er altijd wel een op de vier verloor, zodat literaire vondsten niet tot het onmogelijke behoren. Ik trachtte hem in de jaren vijftig wel te bewegen tot bijdragen in ‘De Telegraaf’ en dat lukte wel eens. Zo haalde hij herinneringen op aan Aart van der Leeuw en Jan Prins, brak een lans voor Ouida en liet zijn licht schijnen op W.B. Yeats. Later heb ik het vaak betreurd, dat ik niet meer uit zijn mond heb opgetekend, zoals Boswell dat bij dr. Johnson heeft gedaan, maar zo was onze vriendschap niet en ik zag mij niet zitten met een blocnote en een potloodje. En bovendien wij vierden het leven als een feest.

Dat zou je niet zeggen, als je afgaat op zijn poëzie, die niet ingegeven is door het veelgenoemde ‘romantische verlangen’, maar door het gemis, een menselijk tekort, in enkele verzen bijna als levenshouding beleden; ‘een bij gebrek onthullen’, dat ruimte laat aan ‘een hart’, dat ‘de streek van zijn vertederingen zocht’.

Jacques Bloem was een man, die zijn gezelschap waard was, hoogst spiritueel en zeer rap van geest, vol grapjes en woordspelingen en dat zonder die als een toneelspeler te lanceren zoals Jany Roland Holst dat kon doen, die trouwens nogal eens een woordspelinkje van hem overnam. En dat mocht wel onder vrienden.

Vaak trokken zij getweeën Amsterdam in en haalden zij ook nog François Pauwels op, die dan eerst van zijn kantoor in de P.C. Hooftstraat een sherry-bodega placht te maken. Maar die de stad in moest voor het avontuur, het eten en zijn onbetwistbaar meesterschap in tafelgesprekken en sterke verhalen uit zijn advocatenpraktijk. Drie gekke musketiers.

Ik heb verscheidene malen over de poëzie van J.C. Bloem geschreven, maar altijd met een zekere schroom. Ed. Hoornik heeft de spijker op de kop getikt, toen hij schreef: ‘Er zijn dichters - in mijn geval de latere Bloem en de Nijhoff van “Vormen” en “Nieuwe Gedichten” - over wie men niet dan noodgedwongen schrijft; men leest, herleest hen, leeft met hen; zij veranderen, om met Nijhoff te spreken, onze eenzaamheid.’

Met Bloem's verzen is het zo. Je kunt proberen ze te ‘plaatsen’, afstand nemen, ze te zien in het grote verband van de literatuur van deze eeuw, maar je komt uit op Bloem en jezelf, op de eigen verbondenheid met dit werk, toetsend, jezelf toetsend, woorden wikkend en wegend en absorberend in het besef, dat er veel gewogen is en te licht bevonden, want Bloem heeft de kunst verstaan van het zwijgen, het ‘weglaten’ en ‘afleren’ en het schrijven op het geroepen ogenblik.

Ik heb mijn manier van benaderen eens in een vers trachten te vangen:

Vraag niet naar wat hem door de vingers gleed,
Vraag evenmin naar wat hij heeft behouden.
De schittering verdwijnt, maar ook het leed,
Waarmee hij zich zijn eigen wereld bouwde.

Hij heeft zich aan zijn tranen rijk geschreid,
Maar heeft zijn weelde voor ons uitgeteld
In enkele verzen. Aan hun zuiverheid
Kent men de bron, waaruit zij zijn geweld.

Ge weet de oorzaak van zijn bittere mond:
Een eenzaam leven blijft een moede vraag.
Wie bij 't Verlangen onderkomen vond,
Schuilt slechts verbitterd bij de Nederlaag.

Misschien toch wat eenzijdig droevig, dit vers, voor een vriend met wie ik zoveel stralende uren van vrolijkheid heb beleefd.