Bzzlletin. Jaargang 6

[p. 79]

Franse kroniek
Pierre H. Dubois

Patrick Modiano,
Livret de famille

Een van de opmerkelijkste figuren onder de jongere Franse schrijvers is Patrick Modiano, die in 1968 plotseling in de aandacht kwam met zijn roman Place de l'Etoile (Gallimard), waarvoor hij de Prix Roger Nimier ontving. Volgens het omslag was hij op dat moment 21 jaar. Dat was, gegeven de zeer persoonlijke en bewonderenswaardige stijl, al iets bijzonders. Maar er was nog iets anders dat het boek zo'n geheimzinnige aantrekkingskracht gaf. De roman speelt namelijk voor een groot deel in het Parijs van de bezetting, waarin de Place de l'Etoile niet alleen het bekende Parijse plein is dat te identificeren valt met de daarop uitkomende rue Lauriston, waar de Gestapo zijn martelkamers had, maar bovendien herinnerde aan de plek waar de Joden hun verplichte ster droegen. Het motto van het boek luidde dan ook als volgt: ‘Au mois de juin 1942, un officier allemand s'avance vers un jeune homme et lui dit: “Pardon, monsieur, ou se trouve la place de l'Etoile?” Le jeune désigne Ie côté gauche de sa poitrine’.

Nu was het merkwaardige van deze roman dat de auteur die tijd niet persoonlijk kan hebben meegemaakt, omdat hij pas na de oorlog werd geboren, maar dat hij die jaren weet op te roepen met een zo beklemmend authentiek gevoel voor realiteit dat tot dusver niemand die deze periode wèl beleefde hem daarin heeft overtroffen.

Een jaar na deze roman volgde een tweede. La Ronde de fluit, in 1972 een derde Les Boulevards de ceinture (bekroond met de grote romanprijs van de Académie Française), die beide eveneens dit décor hebben en niet minder beklemmend en meesterlijk geschreven zijn.

Die stijl, allereerst, heeft gebruik gemaakt van de verworvenheden van de ‘nouveau roman’ door de onderkoelde, zakelijke, nauwgezette objectiviteit, waarmee een van buitenaf bekeken en beschreven werkelijkheid (verbeeldingswerkelijkheid) zich op het netvlies van de lezer vasthecht en een zelfstandig leven gaat leiden. Er is geen sprake van het toepassen van een stijl-procédé en volkomen afwezig is dan ook de vaak door steriliteit gekenmerkte verstening van die ‘nouveau roman’-stijl. Er is bij Modiano een nerveuze tastbaarheid in deze onderkoelde wereld die weliswaar een gevoel van vervreemding veroorzaakt, maar het contact niet verhindert. Integendeel, er ontstaat juist een heel intiem contact van een uiterste discretie en reserve dat de lezer zeer nauw bij het onderwerp betrekt zonder hem tot een ‘voyeur’ te maken.

De tweede merkwaardigheid is het decor van deze verhalen: het klimaat van de bezetting gedurende de tweede wereldoorlog en de verbazingwekkende subtiliteit, de gevoelsmatige en herkenbare exactheid van de sfeer die hij oproept en niet uit ervaring kan hebben gekend.

Ik spreek van decor. Maar een zo sterke gebiologeerdheid, die tot identificatie wordt, wijst toch wel op iets fundamenteels. Wat Modiano klaarblijkelijk in die tijd aantrekt, zijn de geheime, duistere aspecten ervan, het ‘godenschemering’-karakter, de troebelheid, de dubbelzinnigheid van verraad, misdaad, de woekering van het mysterieus-verdorvene, de sfeer van louche onbetrouwbaarheid. En het eigenaardige is dan weer, dat wat hem daarin vasthoudt niet een morbide wellust of verrukking is, het is een bedwongen passie, een koele hartstocht, maar onder die gereserveerdheid en schroom tegelijkertijd een doordringende gevoeligheid.

In 1975 verscheen een vierde roman, Villa triste, met alle kenmerken van wat men nu wel het authentieke schrijverschap van Modiano noemen mag, maar die zich ditmaal niet in de bezettingsjaren afspeelt, ofschoon de atmosfeer hetzelfde mysterieuze karakter behield. Deze roman vertoonde overigens wel andere elementen uit zijn voorgaande werken, en met name een erg belangrijk element: het zoeken naar zijn identiteit. Wie ben ik? waar kom ik vandaan? uit welke sfeer, welk milieu, welk klimaat ben ik voortgekomen?

Er kan nauwelijks twijfel over bestaan dat hier de bron ligt van zijn thematiek en zijn sfeer, en evenmin dat die bron te maken heeft met de bezetting en met een hele of gedeeltelijke joodse afkomst.

Zijn nieuwste, onlangs verschenen boek vormt daarvan de bevestiging. Het heet Livret de famille (Gallimard, 1977) en het is geen roman, geen verhaal, maar een verzameling van vijftien in de eerste persoon geschreven episodes uit het leven van de verteller die zich Patrick Modiano noemt en die niet geboren blijkt in 1947, maar in 1945, een paar maanden na de bevrijding. Een ‘livret de familie’ is zoiets als een trouwboekje, een officieel document dat, zoals het omslag zegt, ieder mens verbindt met de maatschappij waarin hij ter wereld komt. Met administratieve zakelijkheid worden er een aantal gegevens in vermeld, ouders, huwelijken, kinderen, geboorten, sterfgevallen. Het eigenaardige van dit boek is dat nauwgezette autobiografische feiten hier gemengd zijn met denkbeeldige herinneringen.

Het is deze vermenging die het boek tot een zo belangrijke sleutel in dit oeuvre maakt, afgezien nog van het feit dat ook ditmaal de eigen toon en sfeer van Modiano weer zo sterk aanwezig zijn dat het als kunstwerk een aantal van zijn ontroerendste en sterkste bladzijden bevat.

In de negende episode van deze diachronische

[p. 80]

reeks, waarin hij vertelt over de tijd waarin hij als twintigjarige Franse lessen gaf aan de Cours Florimont in Lausanne, komt de volgende betekenisvolle passage voor:

‘Je n'avais que vingt ans, mais ma mémoire précédait ma naissance. J'étais sûr, par exemple, d'avoir vécu dans Ie Paris de l'Occupation puisque je me souvenais de certains personnages de cette époque et de détails infimes et troublants, de ceux qu'aucun livre d'histoire ne mentionne. Pourtant j'essayais de lutter contre le pesanteur qui me tirait en arrière, et rêvais de me délivrer d'une mémoire empoisonnée. J'aurais donné tout au monde pour devenir amnésique’ (blz. 96).

En op een andere plaats, in de (prachtige) veertiende episode, waarin hij het huis aan de Seine bezoekt, waar zijn ouders woonden op het moment, waarop hij in juli 1945 werd geboren, zegt hij: ‘Et comme les couches successives de papiers peints et de tissus qui recouvrent les murs, eet appartement m'évoquait des souvenirs plus lointains: les quelques années qui comptent tant pour moi, bien qu'elles aient précédé ma naissance’ (blz. 167).

Tot tweemaal toe dus is er die rechtstreeks vermelding van een herinnering die aan zijn geboorte voorafgaat; men kan er niet aan voorbij dit in verband te brengen met het feit dat zijn romans, spelend in de periode vóór zijn leven begon, die intense realiteitservaring, die onontkoombare werkelijkheidsbeleving hebben van iemand die in die tijd hééft geleefd. Het geldt des te sterker omdat Patrick Modiano zijn biografie hier zo duidelijk in het geding brengt. Dat hij tegelijkertijd zijn mysterieuze inspiratie hiermee niet verkláárd, is natuurlijk evenzeer een feit. Men kan inderdaad zeggen, zoals Bertrand Poirot-Delpech het deed in zijn bespreking van dit boek in Le Monde dat deze herinneringen alle biografische en psychologische sleutels van zijn schrijverschap geven, maar ‘op de manier van sommige goochelaars die doen alsof ze hun truc laten zien, maar tegelijkertijd het raadsel nog groter maken’.

Deze bundeling van betekenisvolle momenten uit zijn bestaan (voor hém, maar dus ook voor de in zijn werk geïnteresseerde lezer) volgt, als gezegd, geen chronologische orde. Het begint ermee dat hij de geboorte van zijn eigen dochtertje gaat aangeven in gezelschap van een oude vriend van zijn vader, een vader die hij in tien jaar niet heeft gezien en van wie hij de verblijfplaats niet kent.

Vanuit dit punt - men zou kunnen zeggen in zekere zin: vanuit de verankering van zijn bestaan door het nageslacht - gaat hij als het ware op zoek naar zijn eigen identiteit. Hoe begrijpelijk dit is in de werkelijkheid van zijn biografie wordt duidelijk, wanneer men weet (en men komt het in de loop van deze vertelde herinneringen te weten) dat de vader onder een valse naam getrouwd is, omdat hij joods was en onder de bezetting trouwde, ondergedoken voor de nazi's in de Haute-Savoie.

Heen en weer schuivend in de tijd vertelt hij over zijn moeder, een achttien-jarige Belgische actrice die in 1940 niet met haar joodse regisseur wegvluchtte, maar later in Parijs terechtkwam in 1942, waar zij Duitse films van ondertitels in het Frans voorzag voor haar levensonderhoud.

In een andere episode is de verteller dan ineens weer vijftien jaar oud en met zijn vader te gast op een kasteel in Sologne temidden van rijke adel en parvenu's om deel te nemen aan een klopjacht, die hij verafschuwt. In de al genoemde episode in Lausanne ontdekt hij bij de radio een man die, onder een andere naam, een rol gespeeld heeft bij het opsporen van joden in het Parijs van de bezetting, en die hij overweegt te doden. Hij maakt zelfs een afspraak met hem op een stille plek, maar rijdt door als hij de man ziet staan, ‘une pauvre veille tante qui attendait sur le trottoir et à laquelle on avait posé un lapin’ - een arme oude flikker, wachtend op de stoep, die voor de gek gehouden is.

Er is zonder twijfel ook iets Proustiaans in deze ‘recherche du temps perdu’, - een tijd waarvan men zich de geheimzinnige aantrekkingskracht kan voorstellen, wanneer de fantasie zich meester maakt van in een glimp geziene visioenen: het toeval van een kerst-réveillon in 1942 met acteurs (onder wie de destijds bekende Japanse, Amerikaan geworden acteur Sessue Hayakawa), waar Lucienne Boyer ‘Parlez-moi d'amour’ zong dat verboden was omdat een van de schrijvers joods was, het réveillon waarop zijn ouders elkaar ontmoetten en waaraan de auteur zijn bestaan dankt.

Het is een schimmenspel dat hij najaagt, een spiegelzaal waarin hij telkens even in een spiegel verschijnt of waarin hij een ogenblik iets of iemand meent te herkennen. Verder gaat het niet, - voor wat het strikt autobiografische betreft. Maar de perspectieven die de verbeelding en deze gegevens opent, reiken tot in de ruimte: poëtische nostalgie, niet van een raadselachtig verleden, maar van een sterrennacht.