Bzzlletin. Jaargang 6

[p. 70]

Zen, Haiku, Zenryú en de hollanders/Hugo Pos

Om Japanse volkspoëzie zaten we niet te springen. We waren bekend en verwend met de haiku en Van Tooren had alle liefhebbers aan zich verplicht met zijn verzameling Haiku - Een jonge maan.

De driedelige haiku heeft een schema van 17 lettergrepen, 5, 7, 5. Rijm is er meestal niet bij, adjectieven en vergelijkingen komen sporadisch voor, één enkel detail is voldoende, het woord behoudt zijn eigenlijke suggestieve kracht. Haiku heeft alles met de verlichting, de ontwaking, de bevrijding (satori) in Zen te maken.

De wortelrooier!
met een wortel heeft hij mij
de Weg gewezen.

Volgens professor dr. Frits Vos, die een bijdrage aan dit boek heeft geleverd, waar ik tot slot op terugkom, impliceert de Verlichting niet een zich-terugtrekken uit de wereld. Integendeel, Zen moedigt deelname aan het praktische leven aan. De Zennist wil slechts weten hoe volledig dat te worden, wat hij in potentie al is, zoals een boom groeit, een vis zwemt, een vogel vliegt, een wolk haar vorm aanneemt. In de alledaagse werkelijkheid neemt men deel aan de absolute werkelijkheid.

Haiku kun je vergelijken met de penseelstreken in Chinese inkt van de meesters, die het essentiële weten samen te vatten in een moment van inzicht, het moment van nú. De eigen persoon wordt als betrekkelijk onbelangrijk ervaren, de dichter staat achter zijn vers, niet er middenin. De intense natuurvisie van de haiku-dichter bevat toch een uiterste aan subtiliteit, aan raffinement, waardoor het, hoe populair ook, een duidelijk aristocratische vorm van poëzie bleef.

Nu komt Van Tooren met een verzameling senryú, alleen in vorm gelijk aan de haiku: de mens in zijn dagelijks doen en laten van de humoristische kant bekeken, zonder cynisme, zonder de bijtende scherpte, het genadeloos afmaken van de ander. De langzamerhand verkrampte conservatieve beschaving van de samourai-elite moest plaats maken voor de opgewekte levensstijl van de nieuwe klasse van de zelfbewuste stedelijke burgerij.

Het is de periode van Ukiyo, het vlietende leven, verheerlijkt in de kleurhoutsneden van Utamaro, Sharaku, Hiroshige, Hokusai, vol toneelspelen en courtisanes, worstelaars, jongetjes die vliegers oplaten, vissers, bad- en theehuizen.

Van Tooren ziet de senryú als de reactie van het Japanse volk op de haiku-poëzie, die een vacuum achterliet. Want de haiku is een natuurgedicht, de mens komt er nauwelijks aan te pas. Het genoegen bestaat erin door zelfbedrog, schijnheiligheid en sentimentaliteit heen te prikken.

Tegen hem leunend:
‘Waarom, waarom toch wil je
een monnik worden?’

Voor de zuinigheid
hebben zij een meid gehuurd
die maar één oog heeft.

R.H. Blyth, de grote kenner, verzamelaar en vertaler van haiku heeft een meer dan 600 bladzijden tellend boek aan de senryú gewijd, Japanese Life and Character in Senryú. Van Tooren noemt hem voortdurend in zijn inleiding en daarom lijkt het me goed hem even aan het woord te laten.

In haiku, zegt Blyth, spreken de dingen voor zichtzelf, in senryú spreken wij en we zien in dieren en dingen onze eigen menselijke natuur. Haiku wordt niet beroerd door wetenschappen als de psychologie, senryú laat het oog vallen op kleine maar belangrijke details waar we niet op letten. Senryú is een vaak anonieme, plebeïsche, komische analyse van de menselijke zwakheden, het vertoont een wereld, die iedereen kent, maar waarvan hij niet wist dat hij die kende.

Senryú ontstond op vrolijke bijeenkomsten in theehuizen en herbergen, waar iedereen kon binnenkomen en zijn vers kon voordragen. Na afloop werd er gestemd, het beste gedicht kreeg een prijs. Senryú werden ze genoemd naar een van de belangrijkste selecteurs van deze poëzie. Het is de dichternaam van Karai Hachiemon, die van 1718 - 1790 leefde.

Senryú is de salix caprea, de waterwilg, de boom die groeit langs de oevers van de rivieren en zich daarin spiegelt. Het stromende water suggereert het vlietende leven.

In het spel kon zo'n gedachte van 5-7-5 lettergrepen direkt beantwoord worden door een van 7-7:

Zen van een courtisane:
het weigeren van een klant.

In het verleden is de senryú al te gemakkelijk afgedaan met de omschrijving obsceen. Blyth, tamelijk etisch ingesteld volgens Van Tooren, heeft daar geen moeite mee: ‘The really obscene people are those who use the word in a derogatory sense of course, who write solemn books explaining the difference of sex and the filth of pornography... Senryú will always choose pornography rather than “cold guts and over-squeamish minds.”’

[p. 71]

Alsof het niet op kan schrijft Vos, hoogleraar in de Japanse en Koreaanse letterkunde te Leiden, tot slot een kort opstel getiteld Hollanders als curiosa. Hij vertaalt tevens een aantal senryú, die gaan over die merkwaardige Hollandse kooplieden, die vanaf 1641 ruim twee eeuwen lang het kunstmatige, waaiervormige eilandje Deshima in de baai van Nagasaki bevolkten. Op een plek, iets groter dan de Dam in Amsterdam, om precies te zijn met een omtrek van 520.8 meter en een oppervlakte van 12.949 m², bedreven ze als beambten van de V(erenigde) O(ostindische) C(ompagnie) een winstgevende handel. En tegelijkertijd vormden ze voor Japan, dat zich uit veiligheidsredenen had afgesloten van de rest van de wereld het venster op het Westen.

Vergeten wordt weleens dat de Portugezen de Hollanders ruim honderd jaar voor zijn geweest. Maar toen de Jezuïten op grote schaal de Japanners gingen bekeren werden ze het land uitgezet en werd het Cristendom grondig uitgeroeid. Geen bijbel mocht meer Japan binnenkomen. Dat was voor de Oranda geen bezwaar en zij namen dan maar zonder bijbel de rol en het handelsmonopolie van de Portugezen over.

Al vroeg kwamen de nieuwsgierige Japanners naar Nagasaki om naar die vreemde wezens te kijken, die daar met hun pakhuizen, siertuin, groentetuin en veekraal opgesloten zaten in een soort staatsgevangenis. Hun vrouwen mochten ze niet bij zich hebben. Alleen offlgang met publieke vrouwen was hen toegestaan. De meisjes woonden op het vasteland in de wijk Maruyama en mochten telkens voor één nacht over de brug naar Deshima komen, hetgeen later uitgedijd is tot een vijfdagenstelsel. Het enige uitje was de jaarlijkse reis naar Edo, het latere Tokio, om de shögun, de militaire gouverneur van Japan, geschenken aan te bieden.

Er had zich wel een belangrijke nieuwe wetenschap ontwikkeld, de Rangaku, de Hollandologie, maar de vooroordelen werden daardoor niet uitgewist. Vos schrijft: De stereotypen, die zo vaak aangetroffen worden met betrekking tot vreemde volken en rassen, deden ook opgeld in Japan. Zo werd van de Hollanders verondersteld dat zij over fenomenale seksuele vermogens beschikten, die zij dankzij geheimzinnige medicijnen - waarschijnlijk zenêfuru, jenever, (H.P.) - nog hoger konder opvoeren.

Hoe probaat toch werkt
de Hollandse minnedrank:
mijn liefje kronkelt.

Het dagelijks bad van de Japanners werd door vele Compagnies-dienaren waarschijnlijk als ongezond beschouwd:

Gaan de Hollanders
naar het kasteel van de shögun,
dan zwermen de vliegen hen na.

Ik vraag me af of de aan de Hollanders toegeschreven gewoonte om bij het urineren één been op te tillen geen Japanner tot het maken van een senryú heeft geïnspireerd? Maar om de lezers van dit artikel vooral niet te somber te stemmen over de beperkingen, die zijn calvinistische voorvaderen op Deshima waren opgelegd, heb ik ter illustratie twee opgewekte ‘Nagasaki-prenten’ uitgezocht, die daar vroeger aan de Japanse toeristen voor een paar centen werden verkocht.

DENRIJÜ: ‘De Waterwilgen’, vierhonderdnegentig Senrijü gedichten.

Vertaald uit het Japans door J. van Tooren, met een bijdrage van Prof. dr. F. Vos.

Meulenhoff-Nederland 144 blz. 27,50

Inmiddels zijn nog de volgende delen in de Oosterse Bibliotheek van Meulenhoff verschenen:

HET EPOS VAN HERAKLIOS uit het Swahili in het oorspronkelijke metrum door J. Knappert.

209 blz. 32,50

VIER UPANISADEN, wijsheid uit het hindoeïstische Indië.

Vertaald uit het Sanskrit en ingeleid door Dr. Ali Beth.

218 blz. 34,50

IBM HAZM: ‘De ring van de duif’ Moorse verhandeling over minnaars en liefde.

Vertaald uit het Arabisch en ingeleid door Remke Kruk en J.J. Witkam.

282 blz. 34,50